علویان طبرستان

علویان طبرستان یا سفیدجامگان زیدی علوی، سلسله‌ای از سادات زیدی بودند که نخستین حکومت مستقل شیعی را در ایران و جهان اسلام در قرن سوم هجری (حدود سال ۲۵۰ق) در منطقه طبرستان (اکنون مازندران) تأسیس کردند. این سلسله به‌واسطه تحولات سیاسی، اجتماعی و مذهبی آن دوره و با حمایت اقوام محلی دیلم، گیل و طبرستان، به‌ویژه در برابر حکومت‌های عباسی و طاهری شکل گرفت و نقش مهمی در گسترش مذهب زیدیه و اسلام شیعی در شمال ایران ایفا نمود.

پیدایش و زمینه‌های تاریخی

موقعیت کوهستانی و مقاومت مردم طبرستان باعث شد که این منطقه دیرتر از دیگر نقاط ایران تحت سیطره خلافت عباسی قرار گیرد. ظلم و ستم عاملان عباسی و طاهریان در این نواحی و همچنین سابقه گرایش‌های مذهبی مذهب زیدیه میان مردم دیلم و گیل و طبرستان، زمینه را برای نهضت علویان آماده کرد. طبق گزارش مورخان کهن ـ از جمله «تاریخ طبری» و «فتوح البلدان» ـ بزرگان طبرستان در سال ۲۵۰ق دعوتنامه‌ای به حسن بن زید (داعی کبیر) نوشتند و او را برای برپایی حکومت شیعی در منطقه فراخواندند. این دعوت نشان‌دهنده عمق نارضایتی عمومی و تمایل مردم به استقلال سیاسی و مذهبی از خلافت مرکزی بود.

پیدایش حکومت علویان و فعالیت‌های نخستین حاکمان

حسن بن زید (داعی کبیر) با همراهی نیروهای محلی و حمایت اشراف طبرستان، پس از بازپس‌گیری طبرستان از عوامل طاهری، حکومت مستقل شیعی زیدی را تأسیس نمود. او به تبلیغ مذهب زیدیه و تشویق مردم به عدالت، ورع و زهد پرداخت و نامه‌هایی با محوریت فضایل امام علی(ع) و نقد جبرگرایی منتشر کرد. پس از وفات او در سال ۲۷۰ق، محمد بن زید (داعی صغیر) به حکومت رسید اما در نهایت در سال ۲۸۷ق در نبرد با سپاه سامانیان کشته شد و طبرستان برای مدت کوتاهی تحت سیطره سامانیان قرار گرفت.

پس از این دوره، «ناصر کبیر» (ناصر اطروش) موفق شد بخش‌های از دست رفته را بازپس گیرد و به ویژه با مسلمان کردن مردم دیلم و گیل، پایه‌های مجدد حکومت علویان را مستحکم نماید. این دوره تا اواخر قرن چهارم هجری ادامه داشت و با درگیری‌های مکرر با سامانیان، طاهریان و دیگر حکام محلی همراه بود.

ویژگی‌های مذهبی و فرهنگی

علویان به مذهب زیدیه که شاخه‌ای از تشیع است، پایبند بودند؛ مذهبی که بر امامت هر فرد عادل و عالم از فرزندان امام حسن و حسین(ع) و قیام مسلحانه در راه عدالت تأکید دارد. منابع کهن مانند «مروج الذهب» و «انساب الاشراف» خصوصیات حکومتی علویان را شامل عدالت‌خواهی، زهد و تلاش برای اصلاحات اجتماعی معرفی کرده‌اند. علویان همچنین مدارس و مراکز مذهبی زیدی به وجود آوردند که موجب تغییرات فرهنگی و مذهبی در منطقه گردید.

تأثیر و میراث تاریخی

حکومت علویان گرچه کمتر از یک قرن دوام داشت، اما تأثیر عمیقی در تثبیت مذهب زیدیه و گسترش تشیع در شمال ایران داشت. برخی از فرماندهان و اشراف آنان پایه‌گذاران خاندان‌هایی چون زیاریان و آل بویه شدند که در قرون بعدی نقش کلیدی در تاریخ ایران ایفا کردند. علویان نمونه‌ای از نخستین حکومت‌های مستقل شیعی بودند که در برابر خلافت عباسی ایستادگی کردند.

منابع

• ابن اسفندیار، محمد بن حسن، «تاریخ طبرستان»، دانشگاه تهران.
• بلاذری، ابوالحسن، «فتوح البلدان»، دارالکتب العربیه، بیروت، چاپ اول.
• بلاذری، احمد بن یحیی، «انساب الاشراف»، دارالکتب العربیه، بیروت.
• بهاءالدین قهرمانینژاد، «علویان طبرستان»، پژوهشکده باقرالعلوم، تهران، ۱۳۸۲ش.
• طبری، محمد بن جریر، «تاریخ الرسل و الملوک»، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ دهم ۱۴۰۰.
• مسعودی، علی بن حسین، «مروج الذهب»، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۰۸ق.
• میر سید ظهیرالدین مرعشی، «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»، دانشگاه مازندران، ۱۳۸۰ش.