اهل الذکر: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
 +
«أهل‌ الذِّکر» از تعابیر [[قرآن|قرآنی]] به معنای اهل علم و اطلاع و یادآورى است، و امر به سؤال از اهل الذّکر در [[آیات]] قرآن، ارشاد به این اصل عقلایى است که رجوع جاهل به اهل خبره لازم است. بر اساس روایات متعدد، [[اهل بیت]] (علیهم‌السلام) از مصادیق بارز «اهل الذّکر» هستند.
  
«أهل‌الذّكر» به معنای اهل اطلاع و يادآورى، امامان معصوم عليهم السلام.
+
==واژه‌شناسی==
 +
«أهل‌الذّکر» ترکیبى اضافى و مرکب از «اهل» و «ذکر» است. واژه أهل به معانى سزاوار و لایق به چیزى، مختار و منتخب، خاندان، خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است<ref>بصائر ذوى التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳‌، ۸۵‌.</ref> که قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، أنس و الفت داشتن با چیزى و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزى به چیزى بیشتر باشد، اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان «اهلیت» قوى‌تر خواهد بود.<ref>التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹، «اهل».</ref>
  
== واژه‌شناسی ==
+
واژه «ذکر» نیز در اصل خلاف نسیان<ref>مقاییس اللغه، ج‌۲، ص‌۳۵۸؛ لسان العرب، ج‌۵‌، ص‌۴۹، «ذکر».</ref> و به معناى یادآورى است.<ref> نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۵.</ref> برخى گفته‌اند: «ذکر» گاهى به معناى‌ هیئت نفسانى است که انسان به وسیله آن مى‌تواند معارفى را که کسب کرده نگهدارى کند. در این صورت ذکر مانند «حفظ» است، جز آن که به اعتبار احراز آن معارف، «حفظ» و به اعتبار استحضار آنها، «ذکر» گفته مى‌شود.<ref>مفردات، ص‌۳۲۸؛ بصائر ذوى التمییز، ج‌۳، ص‌۹، «ذکر».</ref>
«أهل‌الذّكر» تركيبى اضافى و مركب از «اهل» و «ذكر» است. واژه أهل به معانى سزاوار و لايق به چيزى، مختار و منتخب، خاندان، خويشان، عيال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است<ref>بصائر ذوى التمييز، ج‌2، ص‌83‌، 85‌.</ref> كه قدر جامع همه آنها تعلق، سنخيت، أنس و الفت داشتن با چيزى و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چيزى به چيزى بيشتر باشد، اختصاص بدان شديدتر است و هرچه اختصاص شديدتر باشد صدق عنوان «اهليت» قوى‌تر خواهد بود.<ref>التحقيق، ج‌1، ص‌169، «اهل».</ref>
 
  
واژه «ذكر» نیز در اصل خلاف نسيان<ref>مقاييس اللغه، ج‌2، ص‌358؛ لسان العرب، ج‌5‌، ص‌49، «ذكر».</ref> و به معناى يادآورى است.<ref> نثر طوبى، ج‌1، ص‌275.</ref> برخى گفته‌اند: «ذكر» گاهى به معناى‌ هيئت نفسانى است كه انسان به وسيله آن مى‌تواند معارفى را كه كسب كرده نگهدارى كند. در اين صورت ذكر مانند «حفظ» است، جز آن كه به اعتبار احراز آن معارف، «حفظ» و به اعتبار استحضار آنها، «ذكر» گفته مى‌شود.<ref>مفردات، ص‌328؛ بصائر ذوى التمييز، ج‌3، ص‌9، «ذكر».</ref>
+
به گفته برخى، واژه «ذکر‌» در [[قرآن]] بالغ بر ۲۰ معنا دارد، از جمله: [[قرآن]] ([[سوره انبیاء]]/۲۱،۵۰‌؛‌ [[سوره طه]]/۲۰، ۱۲۴)، [[پیامبر اسلام|پیامبر]] ([[سوره طلاق]]/۶۵‌، ۱۰-۱۱) و [[تورات]] ([[سوره انبیاء]]/۲۱، ۱۰۵).<ref>مفردات، ص‌۳۲۸‌ـ‌۳۲۹؛ بصائر ذوى التمییز، ج‌۳، ص‌۹، ۱۶.</ref>
  
به گفته برخى، واژه «ذكر‌» در [[قرآن]] بالغ بر 20 معنا دارد، از جمله: [[قرآن]] ([[سوره انبياء]]/21،50‌؛‌ [[سوره طه]]/20، 124)، [[پیامبر اسلام|پيامبر]] ([[سوره طلاق]]/65‌، 10 ـ 11) و [[تورات]] ([[سوره انبياء]]/21، 105).<ref>مفردات، ص‌328‌ـ‌329؛ بصائر ذوى التمييز، ج‌3، ص‌9، 16.</ref>
+
گفتنى است که قرآن و کتب آسمانى را از آن رو که مواعظ و علوم [[آخرت]] را مى‌آموزند ذکر گویند،<ref>نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۵.</ref> چنان‌که ذکر بودن پیامبر به اعتبار بشارتى است که کتب آسمانى پیشین به [[رسالت]] ایشان داده‌اند،<ref>مفردات، ص‌۳۲۸.</ref> بنابراین اهل الذکر کسانى هستند که با یادآورى و یاد دادن، سنخیت و براى آن لیاقت و شایستگى خاص داشته باشند.
  
گفتنى است كه قرآن و كتب آسمانى را از آن رو كه مواعظ و علوم [[آخرت]] را مى‌آموزند ذكر گويند،<ref>نثر طوبى، ج‌1، ص‌275.</ref> چنان‌كه ذكر بودن پيامبر به اعتبار بشارتى است كه كتب آسمانى پيشين به [[رسالت]] ايشان داده‌اند،<ref>مفردات، ص‌328.</ref> بنابراين اهل الذكر كسانى هستند كه با يادآورى و ياد دادن، سنخيت و براى آن لياقت و شايستگى خاص داشته باشند.
+
ترکیب «أهل الذکر» در [[قرآن]] تنها دوبار و به یک مضمون بکار رفته است: {{متن قرآن|«وما اَرسَلنا مِن قَبلِک اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون»}} ([[سوره نحل]]/۱۶،۴۳)، {{متن قرآن|«و ما اَرسَلنا قَبلَک اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون»}} ([[سوره انبیاء]]/۲۱،۷).
  
تركيب «أهل الذكر» در [[قرآن]] تنها دوبار و به يك مضمون بكار رفته است: {{متن قرآن|«وما اَرسَلنا مِن قَبلِكَ اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لاتَعلَمون»}} ([[سوره نحل]]/16،43)، {{متن قرآن|«و ما اَرسَلنا قَبلَكَ اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لاتَعلَمون»}} ([[سوره انبياء]]/21،7).
+
==تبیین أهل‌ الذکر==
  
==تبيين أهل‌ الذكر==
+
براى تبیین «أهل الذکر» گذشته از بررسى دو واژه اهل و ذکر که پیش‌تر بیان شد، لازم است مضمون و [[سیاق آیات|سیاق آیات]] مشتمل بر این ترکیب و [[شأن نزول]] آنها نیز بررسى شود. مضمون هر دو آیه و نیز آیه ۸ [[سوره انبیاء]] براى تثبیت و تاکید‌ این حقیقت است که [[پیامبران ]] و فرستادگان الهى از نوع بشر و رجال اِنسى بوده‌اند: {{متن قرآن|«...اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم...»}}. و آنان پیکرى نبوده‌اند که غذا نخورند و آنها کسانى نبوده‌اند که داراى عمرى جاویدان باشند: {{متن قرآن|«و ما جَعَلنهُم جَسَدًا لایأکلونَ الطَّعامَ و ما کانوا خلِدین»}} (سوره انبیاء/۲۱،۸).
  
براى تبيين أهل الذكر گذشته از بررسى دو واژه اهل و ذكر كه پيش‌تر بيان شد لازم است مضمون و سياق آيات مشتمل بر اين تركيب و شأن نزول آنها نيز بررسى شود. مضمون هر دو آيه و نيز آيه 8 [[سوره انبياء]]/21 براى تثبيت و تاكيد‌اين حقيقت است كه [[پيامبران ]] و فرستادگان الهى از نوع بشر و رجال اِنسى بوده‌اند: {{متن قرآن|«...اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَيهِم...»}}.
+
در شأن نزول آیات اهل‌الذکر نیز آمده است که چون مشرکان چنین مى‌پنداشتند که فرستاده خداوند فقط باید [[فرشتگان|فرشته]] باشد، با نزول آیات مذکور این پندار باطل گردیده است،<ref>روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۴۲.</ref> چنان‌که در برخى آیات دیگر نیز [[قرآن]] شگفتى بى‌مورد مشرکان را از این که [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله داراى ویژگی هاى انسان هاى عادى است و مانند آنها غذا مى‌خورد و در کوى و برزن راه مى‌رود نقل کرده: {{متن قرآن|«قالوا مالِ هذا الرَّسولِ یأکلُ الطَّعامَ و یمشى فِى‌الاَسواقِ»}} ([[سوره فرقان]]/۲۵،۷) و همه پیامبران الهى را داراى خصوصیات مزبور دانسته است: {{متن قرآن|«ما اَرسَلنا قَبلَک مِنَ المُرسَلینَ اِلاّ اِنَّهُم لَیأکلونَ الطَّعامَ ویمشونَ فِى‌الاَسواقِ»}}. ([[سوره فرقان]]/۲۵،۲۰) خداوند براى وادار کردن مشرکان به پذیرش واقعیت یاد شده به آنان فرمود: خود اگر نمى‌دانید از اهل الذکر بپرسید: {{متن قرآن|«فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون»}}.
  
آنان پيكرى نبوده‌اند كه غذا نخورند و آنها كسانى نبوده‌اند كه داراى عمرى جاويدان باشند: {{متن قرآن|«و ما جَعَلنهُم جَسَدًا لايَأكُلونَ الطَّعامَ و ما كانوا خلِدين»}}. ([[سوره انبياء/21،8)
+
با توجه به سیاق آیات قبل و بعد و شأن نزول آنها، روشن مى‌شود که مراد از اهل الذکر، اهل علم و خبرگان‌اند؛<ref>انوار الاصول، ج‌۳، ص‌۶۶۶‌.</ref> کسانى که بیشترین اختصاص، تعلق و سنخیت را با ذکر (حفظ، یاد دادن، قرآن، [[تورات]]، کتب آسمانى، پیامبر و...) دارند و مراجعه به آنها مى‌تواند مضمون و محتواى آیات مورد بحث یعنى بشر بودن پیامبران را تبیین و تأیید کند. بر این اساس امر به سؤال از اهل الذکر در [[آیه]]، ارشاد به این اصل عام عقلایى است که رجوع جاهل به اهل خبره لازم است و دربردارنده حکم تعبدى نیست.<ref>المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۹. </ref>
  
در شأن نزول آيات اهل‌الذكر نيز آمده است كه چون مشركان چنين مى‌پنداشتند كه فرستاده خداوند فقط بايد فرشته باشد، با نزول آيات مذكور اين پندار باطل گرديده است،<ref>روض الجنان، ج‌12، ص‌42.</ref> چنان‌كه در برخى آيات ديگر نيز قرآن شگفتى بى‌مورد مشركان را از اين كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله داراى ويژگي هاى انسان هاى عادى است و مانند آنها غذا مى‌خورد و در كوى و برزن راه مى‌رود نقل كرده: {{متن قرآن|«قالوا مالِ هذا الرَّسولِ يَأكُلُ الطَّعامَ و يَمشى فِى‌الاَسواقِ»}} ([[سوره فرقان]]/25،7) و همه پيامبران الهى را داراى خصوصيات مزبور دانسته است: {{متن قرآن|«ما اَرسَلنا قَبلَكَ مِنَ المُرسَلينَ اِلاّ اِنَّهُم لَيَأكُلونَ الطَّعامَ ويَمشونَ فِى‌الاَسواقِ»}}. ([[سوره فرقان]]/25،20) خداوند براى وادار كردن مشركان به پذيرش واقعيت ياد شده به آنان فرمود: خود اگر نمى‌دانيد از اهل الذكر بپرسيد: {{متن قرآن|«فَسـَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِن كُنتُم لاتَعلَمون»}}.
+
با توجه به آنچه گذشت، معناى اهل‌الذکر عام و فراگیر است و اقوال دیگرى که در این زمینه ارائه شده مى‌تواند از باب تبیین مصادیق گوناگون آن باشد؛ از جمله:
  
با توجه به سياق آيات قبل و بعد و شأن نزول آنها روشن مى‌شود كه مراد از اهل الذكر اهل علم و خبرگان‌اند؛<ref>انوار الاصول، ج‌3، ص‌666‌.</ref> كسانى كه بيشترين اختصاص، تعلق و سنخيت را با ذكر (حفظ، ياد دادن، قرآن، تورات، كتب آسمانى، پيامبر و...) دارند و مراجعه به آنها مى‌تواند مضمون و محتواى آيات مورد بحث يعنى بشر بودن پيامبران را تبيين و تأييد كند، بر اين اساس امر به سؤال از اهل الذكر در آيه، ارشاد به اين اصل عام عقلايى است كه رجوع جاهل به اهل خبره لازم است و دربردارنده حكم تعبدى نيست،<ref>الميزان، ج‌12، ص‌259. </ref> از اين‌رو به برخى از اصوليانى كه براى حجيت خبر واحد به آيه اهل الذكر تمسك كرده‌اند چنين اشكال شده كه اگر آيه دلالتى بر حجيت خبر واحد و وجوب تعبد به آن داشته باشد، خبر واحدى را حجت مى‌داند كه راوى آن اهل علم و آگاه به مورد سؤال باشد؛ نه كسانى كه صرفا چيزى را شنيده و آن را نقل مى‌كنند، بنابراين آيه به تقليد عامى از عالم اشاره دارد، چنان‌كه اصوليان براى وجوب تقليد بر عامى به آن استدلال كرده‌اند.<ref>فرائدالاصول، ج‌1، ص‌181‌ـ‌182.</ref>
+
*مراد از اهل الذکر، اهل کتب آسمانى پیشین از علماى [[یهود]] و [[مسیحیت|نصارا]]<ref>البحرالمحیط، ج‌۶‌، ص‌۵۳۳‌؛ المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۸.</ref> و مقصود از سؤال، پرسش از نشانی هاى [[نبوت]] پیامبر اسلام است که در کتاب هاى ایشان وجود دارد. این نظر از کسانى است که در [[تفسیر]] آیه به خصوصِ سیاق آیات و شأن نزول آنها توجه کرده‌اند.
 +
*مراد از اهل الذکر، اهل علم به اخبار گذشتگان و آگاه به احوال امت هاى پیشین است.<ref>البحرالمحیط، ج‌۷، ص‌۴۱۱؛ روح المعانى، مج‌۸‌، ج‌۱۴، ص‌۲۱۸؛ مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۵۷‌.</ref>
 +
*أهل الذکر، [[امامان معصوم]] علیهم السلام هستند. این قول با توجه به روایات صحیحه در این زمینه مطرح شده است.<ref>فرائد الاصول، ج ۱، ص‌۱۸۱.</ref> روایات مزبور دو دسته است:
  
با توجه به آنچه گذشت معناى اهل‌الذكر عام و فراگير است و اقوال ديگرى كه در اين زمينه ارائه شده مى‌تواند از باب تبيين مصاديق گوناگون آن باشد؛ از جمله:
+
الف. روایاتى که با لسان اثبات، اهل الذکر را منحصر در [[ائمه]] مى‌داند؛ از جمله روایت [[امام باقر]] علیه السلام که فرمود: (تنها) ما اهل‌الذکر هستیم.<ref>الکافى، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ بصائر الدرجات، ج‌۱، ص‌۵۸‌،‌۶۱‌.</ref> مراد این دسته از روایات را مى‌توان بیان روشن‌ترین مصداق اهل‌الذکر، یعنى امامان معصوم علیهم السلام دانست.<ref>تفسیر نمونه، ج‌۱۱، ص‌۲۴۴.</ref>
  
#مراد از اهل الذكر اهل كتب آسمانى پيشين از علماى يهود و نصارا<ref>البحرالمحيط، ج‌6‌، ص‌533‌؛ الميزان، ج‌12، ص‌258.</ref> و مقصود از سؤال، پرسش از نشاني هاى نبوت است كه در كتاب هاى ايشان وجود دارد. اين نظر از كسانى است كه در تفسير آيه به خصوصِ سياق آيات و شأن نزول آنها توجه كرده‌اند.
+
ب. روایاتى که مضمون حصر را به صورت نفى از دیگران بیان کرده، مى‌گوید: اهل الذکر جز ما کسى نیست.<ref>الکافى، ج‌۱، ص۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ بصائرالدرجات، ج‌۱، ص‌۵۸‌، ۶۱‌.</ref> این دسته از روایات را مى‌توان ناظر به نفى‌ انحصار اهل الذکر در عالمان [[اهل کتاب]] دانست که سؤال کننده به آن معتقد بوده است.<ref>تفسیر نمونه، ج‌۱۱، ص‌۲۴۵.</ref>
#مراد از اهل الذكر اهل علم به اخبار گذشتگان و آگاه به احوال امت هاى پيشين است.<ref>البحرالمحيط، ج‌7، ص‌411؛ روح المعانى، مج‌8‌، ج‌14، ص‌218؛ مجمع البيان، ج‌6‌، ص‌557‌.</ref>
 
#أهل الذكر امامان معصوم عليهم السلام هستند. اين قول با توجه به روايات وارد در اين زمينه از جمله دو روايت صحيحه<ref>فرائد الاصول، ج 1، ص‌181.</ref> مطرح شده است.
 
  
روايات مزبور دو دسته است:
+
برخى در توضیح مضمون روایات یاد شده گفته‌اند: مقصود ائمه از این که گفته‌اند: اهل‌الذکر ما هستیم، این نیست که مفهوم ظاهر آیه چنین است، زیرا کافران اهل [[مکه]] ممکن نبود از ائمه چیزى بپرسند و بر فرض پرسش هم کلام ایشان را حجت ندانسته و باور نمى‌کردند، چنان که کلام خود [[رسول خدا]] صلی الله علیه وآله را نمى‌پذیرفتند، بنابراین مراد تشبیه و تمثیل است؛ یعنى این که هر چیز را باید از اهلش پرسید و همان گونه که بشر بودن پیامبران پیشین را باید از عالمان امت آن پیامبران پرسید، [[تفسیر]] و [[احکام]] اسلام را نیز باید از امام [[معصوم]] پرسید.<ref>نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۶.</ref>
 
 
الف. رواياتى كه با لسان اثبات، اهل الذكر را منحصر در ائمه مى‌داند؛ از جمله روايت [[امام باقر]] عليه السلام كه فرمود: (تنها) ما اهل‌الذكر هستيم.<ref>الكافى، ج‌1، ص‌210‌ـ‌211؛ بصائر الدرجات، ج‌1، ص‌58‌،‌61‌.</ref> مراد اين دسته از روايات را مى‌توان بيان روشن‌ترين مصداق اهل‌الذكر، يعنى امامان معصوم عليهم السلام دانست.<ref>تفسير نمونه، ج‌11، ص‌244.</ref>
 
 
 
ب. رواياتى كه مضمون حصر را به صورت نفى از ديگران بيان كرده، مى‌گويد: اهل الذكر جز ما كسى نيست.<ref>الكافى، ج‌1، ص210‌ـ‌211؛ بصائرالدرجات، ج‌1، ص‌58‌، 61‌.</ref> اين دسته از روايات را مى‌توان ناظر به نفى‌ انحصار اهل الذكر در عالمان اهل كتاب دانست كه سؤال كننده به آن معتقد بوده است.<ref>تفسير نمونه، ج‌11، ص‌245.</ref>
 
 
 
برخى در توضيح مضمون روايات ياد شده گفته‌اند: مقصود ائمه از اين كه گفته‌اند: اهل‌الذكر ما هستيم، اين نيست كه مفهوم ظاهر آيه چنين است زيرا كافران اهل [[مكه]] ممكن نبود از ائمه چيزى بپرسند و بر فرض پرسش هم كلام ايشان را حجت ندانسته باور نمى‌كردند، چنان كه كلام خود [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله را نمى‌پذيرفتند، بنابراين مراد تشبيه و تمثيل است؛ يعنى اين كه هر چيز را بايد از اهلش پرسيد و همان گونه كه بشر بودن پيامبران پيشين را بايد از عالمان امت آن پيامبران پرسيد، تفسير و [[احكام]] اسلام را نيز بايد از امام معصوم عليه السلام پرسيد.<ref>نثر طوبى، ج‌1، ص‌276.</ref>
 
 
 
برخى درباره آيه اهل الذكر بر اين باورند كه با قطع نظر از مورد آيه و با توجه به اين اصل كه مورد مخصص نيست آيه به حسب ظاهر از حيث سؤال كننده و سؤال شونده و چيزى كه درباره آن سؤال مى‌شود عام است. بر پايه اين نظر سائل هر كسى است كه ناآگاه به چيزى از معارف حقيقى و مسائل مكلفان باشد و مورد سؤال همه معارف و مسائلى است كه ممكن است كسى به آن جاهل باشد؛ اما مسئول گرچه به لحاظ مفهوم عام است؛ ولى از نظر مصداق ويژه اهل‌بيت پيامبر است؛ خواه مراد از ذكر پيامبر باشد؛ مانند: {{متن قرآن|«قَد اَنزَلَ اللّهُ اِلَيكُم ذِكرا × رَسولاً»}} ([[سوره طلاق]]/65‌،10 ـ 11) يا [[قرآن]]؛ مانند: {{متن قرآن|«هذا ذِكرٌ مُبارَكٌ اَنزَلنهُ»}} ([[سوره انبياء]]/21، 50) زيرا آنان خاندان پيامبر و همسنگ با قرآن‌اند، چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله در حديث متواتر ثقلين اهل بيت را قرين قرآن دانسته، مردم را به تمسك به اين دو فرا‌خوانده است. دليل بر اين كه كلام ائمه عليهم السلام در روايات ياد شده با قطع نظر از مورد آيه است اين كه‌ آنان متعرض چيزى از خصوصيات مورد آيه نشده‌اند.<ref>الميزان، ج‌12، ص‌285.</ref>
 
  
 +
برخى درباره آیه اهل الذکر بر این باورند که با قطع نظر از مورد آیه و با توجه به این اصل که مورد، مخصّص نیست، آیه به حسب ظاهر از حیث سؤال کننده و سؤال شونده و چیزى که درباره آن سؤال مى‌شود، [[عام و خاص|عام]] است. بر پایه این نظر، سائل هر کسى است که ناآگاه به معارف حقیقى و مسائل مکلفان باشد و مورد سؤال، همه معارف و مسائلى است که ممکن است کسى به آن جاهل باشد؛ اما مسئول گرچه به لحاظ مفهوم عام است، ولى از نظر مصداق، ویژه [[اهل البیت|اهل بیت]] است؛ خواه مراد از «ذکر» [[پیامبر اسلام|پیامبر]] باشد؛ مانند: {{متن قرآن|«قَد اَنزَلَ اللّهُ اِلَیکم ذِکرا * رَسولاً ...»}} ([[سوره طلاق]]/۶۵‌، ۱۰ـ۱۱) یا [[قرآن]]؛ مانند: {{متن قرآن|«هذا ذِکرٌ مُبارَک اَنزَلناهُ»}} ([[سوره انبیاء]]/۲۱، ۵۰). زیرا آنان خاندان پیامبر و همسنگ با قرآن‌اند، چنان که پیامبر صلى الله علیه وآله در [[حدیث ثقلین]]، اهل بیت را قرین قرآن دانسته، مردم را به تمسک به این دو فرا‌خوانده است. دلیل بر این که کلام [[ائمه]] علیهم السلام در روایات یاد شده با قطع نظر از مورد آیه است، این که‌ آنان متعرض چیزى از خصوصیات مورد آیه نشده‌اند.<ref>المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۸۵.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
 
 
==منابع==
 
==منابع==
محسن اصغرپور قراملكى و بخش فلسفه و كلام دائرة المعارف قرآن کریم، دائرة المعارف قرآن کریم، ج5، ص130-133.
+
* [[دائرة المعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، محسن اصغرپور قراملکى، ج۵، ص۱۳۰-۱۳۳.
 
+
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده:جایگاه اهل البیت]]
 
[[رده:جایگاه اهل البیت]]
[[رده: واژگان قرآنی]]
 

نسخهٔ ‏۲۷ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۵

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف قرآن کریم است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

«أهل‌ الذِّکر» از تعابیر قرآنی به معنای اهل علم و اطلاع و یادآورى است، و امر به سؤال از اهل الذّکر در آیات قرآن، ارشاد به این اصل عقلایى است که رجوع جاهل به اهل خبره لازم است. بر اساس روایات متعدد، اهل بیت (علیهم‌السلام) از مصادیق بارز «اهل الذّکر» هستند.

واژه‌شناسی

«أهل‌الذّکر» ترکیبى اضافى و مرکب از «اهل» و «ذکر» است. واژه أهل به معانى سزاوار و لایق به چیزى، مختار و منتخب، خاندان، خویشان، عیال و فرزندان، ملت و امت و... آمده است[۱] که قدر جامع همه آنها تعلق، سنخیت، أنس و الفت داشتن با چیزى و اختصاص داشتن به آن است. البته هرچه تعلق چیزى به چیزى بیشتر باشد، اختصاص بدان شدیدتر است و هرچه اختصاص شدیدتر باشد صدق عنوان «اهلیت» قوى‌تر خواهد بود.[۲]

واژه «ذکر» نیز در اصل خلاف نسیان[۳] و به معناى یادآورى است.[۴] برخى گفته‌اند: «ذکر» گاهى به معناى‌ هیئت نفسانى است که انسان به وسیله آن مى‌تواند معارفى را که کسب کرده نگهدارى کند. در این صورت ذکر مانند «حفظ» است، جز آن که به اعتبار احراز آن معارف، «حفظ» و به اعتبار استحضار آنها، «ذکر» گفته مى‌شود.[۵]

به گفته برخى، واژه «ذکر‌» در قرآن بالغ بر ۲۰ معنا دارد، از جمله: قرآن (سوره انبیاء/۲۱،۵۰‌؛‌ سوره طه/۲۰، ۱۲۴)، پیامبر (سوره طلاق/۶۵‌، ۱۰-۱۱) و تورات (سوره انبیاء/۲۱، ۱۰۵).[۶]

گفتنى است که قرآن و کتب آسمانى را از آن رو که مواعظ و علوم آخرت را مى‌آموزند ذکر گویند،[۷] چنان‌که ذکر بودن پیامبر به اعتبار بشارتى است که کتب آسمانى پیشین به رسالت ایشان داده‌اند،[۸] بنابراین اهل الذکر کسانى هستند که با یادآورى و یاد دادن، سنخیت و براى آن لیاقت و شایستگى خاص داشته باشند.

ترکیب «أهل الذکر» در قرآن تنها دوبار و به یک مضمون بکار رفته است: «وما اَرسَلنا مِن قَبلِک اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون» (سوره نحل/۱۶،۴۳)، «و ما اَرسَلنا قَبلَک اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم فَسئَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون» (سوره انبیاء/۲۱،۷).

تبیین أهل‌ الذکر

براى تبیین «أهل الذکر» گذشته از بررسى دو واژه اهل و ذکر که پیش‌تر بیان شد، لازم است مضمون و سیاق آیات مشتمل بر این ترکیب و شأن نزول آنها نیز بررسى شود. مضمون هر دو آیه و نیز آیه ۸ سوره انبیاء براى تثبیت و تاکید‌ این حقیقت است که پیامبران و فرستادگان الهى از نوع بشر و رجال اِنسى بوده‌اند: «...اِلاّ رِجالاً نوحى اِلَیهِم...». و آنان پیکرى نبوده‌اند که غذا نخورند و آنها کسانى نبوده‌اند که داراى عمرى جاویدان باشند: «و ما جَعَلنهُم جَسَدًا لایأکلونَ الطَّعامَ و ما کانوا خلِدین» (سوره انبیاء/۲۱،۸).

در شأن نزول آیات اهل‌الذکر نیز آمده است که چون مشرکان چنین مى‌پنداشتند که فرستاده خداوند فقط باید فرشته باشد، با نزول آیات مذکور این پندار باطل گردیده است،[۹] چنان‌که در برخى آیات دیگر نیز قرآن شگفتى بى‌مورد مشرکان را از این که رسول خدا صلی الله علیه وآله داراى ویژگی هاى انسان هاى عادى است و مانند آنها غذا مى‌خورد و در کوى و برزن راه مى‌رود نقل کرده: «قالوا مالِ هذا الرَّسولِ یأکلُ الطَّعامَ و یمشى فِى‌الاَسواقِ» (سوره فرقان/۲۵،۷) و همه پیامبران الهى را داراى خصوصیات مزبور دانسته است: «ما اَرسَلنا قَبلَک مِنَ المُرسَلینَ اِلاّ اِنَّهُم لَیأکلونَ الطَّعامَ ویمشونَ فِى‌الاَسواقِ». (سوره فرقان/۲۵،۲۰) خداوند براى وادار کردن مشرکان به پذیرش واقعیت یاد شده به آنان فرمود: خود اگر نمى‌دانید از اهل الذکر بپرسید: «فَسـَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کنتُم لاتَعلَمون».

با توجه به سیاق آیات قبل و بعد و شأن نزول آنها، روشن مى‌شود که مراد از اهل الذکر، اهل علم و خبرگان‌اند؛[۱۰] کسانى که بیشترین اختصاص، تعلق و سنخیت را با ذکر (حفظ، یاد دادن، قرآن، تورات، کتب آسمانى، پیامبر و...) دارند و مراجعه به آنها مى‌تواند مضمون و محتواى آیات مورد بحث یعنى بشر بودن پیامبران را تبیین و تأیید کند. بر این اساس امر به سؤال از اهل الذکر در آیه، ارشاد به این اصل عام عقلایى است که رجوع جاهل به اهل خبره لازم است و دربردارنده حکم تعبدى نیست.[۱۱]

با توجه به آنچه گذشت، معناى اهل‌الذکر عام و فراگیر است و اقوال دیگرى که در این زمینه ارائه شده مى‌تواند از باب تبیین مصادیق گوناگون آن باشد؛ از جمله:

  • مراد از اهل الذکر، اهل کتب آسمانى پیشین از علماى یهود و نصارا[۱۲] و مقصود از سؤال، پرسش از نشانی هاى نبوت پیامبر اسلام است که در کتاب هاى ایشان وجود دارد. این نظر از کسانى است که در تفسیر آیه به خصوصِ سیاق آیات و شأن نزول آنها توجه کرده‌اند.
  • مراد از اهل الذکر، اهل علم به اخبار گذشتگان و آگاه به احوال امت هاى پیشین است.[۱۳]
  • أهل الذکر، امامان معصوم علیهم السلام هستند. این قول با توجه به روایات صحیحه در این زمینه مطرح شده است.[۱۴] روایات مزبور دو دسته است:

الف. روایاتى که با لسان اثبات، اهل الذکر را منحصر در ائمه مى‌داند؛ از جمله روایت امام باقر علیه السلام که فرمود: (تنها) ما اهل‌الذکر هستیم.[۱۵] مراد این دسته از روایات را مى‌توان بیان روشن‌ترین مصداق اهل‌الذکر، یعنى امامان معصوم علیهم السلام دانست.[۱۶]

ب. روایاتى که مضمون حصر را به صورت نفى از دیگران بیان کرده، مى‌گوید: اهل الذکر جز ما کسى نیست.[۱۷] این دسته از روایات را مى‌توان ناظر به نفى‌ انحصار اهل الذکر در عالمان اهل کتاب دانست که سؤال کننده به آن معتقد بوده است.[۱۸]

برخى در توضیح مضمون روایات یاد شده گفته‌اند: مقصود ائمه از این که گفته‌اند: اهل‌الذکر ما هستیم، این نیست که مفهوم ظاهر آیه چنین است، زیرا کافران اهل مکه ممکن نبود از ائمه چیزى بپرسند و بر فرض پرسش هم کلام ایشان را حجت ندانسته و باور نمى‌کردند، چنان که کلام خود رسول خدا صلی الله علیه وآله را نمى‌پذیرفتند، بنابراین مراد تشبیه و تمثیل است؛ یعنى این که هر چیز را باید از اهلش پرسید و همان گونه که بشر بودن پیامبران پیشین را باید از عالمان امت آن پیامبران پرسید، تفسیر و احکام اسلام را نیز باید از امام معصوم پرسید.[۱۹]

برخى درباره آیه اهل الذکر بر این باورند که با قطع نظر از مورد آیه و با توجه به این اصل که مورد، مخصّص نیست، آیه به حسب ظاهر از حیث سؤال کننده و سؤال شونده و چیزى که درباره آن سؤال مى‌شود، عام است. بر پایه این نظر، سائل هر کسى است که ناآگاه به معارف حقیقى و مسائل مکلفان باشد و مورد سؤال، همه معارف و مسائلى است که ممکن است کسى به آن جاهل باشد؛ اما مسئول گرچه به لحاظ مفهوم عام است، ولى از نظر مصداق، ویژه اهل بیت است؛ خواه مراد از «ذکر» پیامبر باشد؛ مانند: «قَد اَنزَلَ اللّهُ اِلَیکم ذِکرا * رَسولاً ...» (سوره طلاق/۶۵‌، ۱۰ـ۱۱) یا قرآن؛ مانند: «هذا ذِکرٌ مُبارَک اَنزَلناهُ» (سوره انبیاء/۲۱، ۵۰). زیرا آنان خاندان پیامبر و همسنگ با قرآن‌اند، چنان که پیامبر صلى الله علیه وآله در حدیث ثقلین، اهل بیت را قرین قرآن دانسته، مردم را به تمسک به این دو فرا‌خوانده است. دلیل بر این که کلام ائمه علیهم السلام در روایات یاد شده با قطع نظر از مورد آیه است، این که‌ آنان متعرض چیزى از خصوصیات مورد آیه نشده‌اند.[۲۰]

پانویس

  1. بصائر ذوى التمییز، ج‌۲، ص‌۸۳‌، ۸۵‌.
  2. التحقیق، ج‌۱، ص‌۱۶۹، «اهل».
  3. مقاییس اللغه، ج‌۲، ص‌۳۵۸؛ لسان العرب، ج‌۵‌، ص‌۴۹، «ذکر».
  4. نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۵.
  5. مفردات، ص‌۳۲۸؛ بصائر ذوى التمییز، ج‌۳، ص‌۹، «ذکر».
  6. مفردات، ص‌۳۲۸‌ـ‌۳۲۹؛ بصائر ذوى التمییز، ج‌۳، ص‌۹، ۱۶.
  7. نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۵.
  8. مفردات، ص‌۳۲۸.
  9. روض الجنان، ج‌۱۲، ص‌۴۲.
  10. انوار الاصول، ج‌۳، ص‌۶۶۶‌.
  11. المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۹.
  12. البحرالمحیط، ج‌۶‌، ص‌۵۳۳‌؛ المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۵۸.
  13. البحرالمحیط، ج‌۷، ص‌۴۱۱؛ روح المعانى، مج‌۸‌، ج‌۱۴، ص‌۲۱۸؛ مجمع البیان، ج‌۶‌، ص‌۵۵۷‌.
  14. فرائد الاصول، ج ۱، ص‌۱۸۱.
  15. الکافى، ج‌۱، ص‌۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ بصائر الدرجات، ج‌۱، ص‌۵۸‌،‌۶۱‌.
  16. تفسیر نمونه، ج‌۱۱، ص‌۲۴۴.
  17. الکافى، ج‌۱، ص۲۱۰‌ـ‌۲۱۱؛ بصائرالدرجات، ج‌۱، ص‌۵۸‌، ۶۱‌.
  18. تفسیر نمونه، ج‌۱۱، ص‌۲۴۵.
  19. نثر طوبى، ج‌۱، ص‌۲۷۶.
  20. المیزان، ج‌۱۲، ص‌۲۸۵.

منابع