تأویل

یکی از اصطلاحات علوم قرآنی است. طبق یک تعریف منظور از تأویل برداشت معنایی از متن است که بر خلاف ظاهر متن باشد. و طبق تعریف دیگر منظور از تأویل همان تفسیر قرآن است.

مفهوم شناسى تأويل

تأويل در لغت واژه تأويل از ماده «أول» به معناى بازگشت است و در باب تفعيل به معناى بازگشت دادن مى‌آيد.  راغب اصفهانى مى‌نويسد: «التأويل من الاول، اى: الرجوع الى الاصل...»تأويل چيزى برگرداندن آن به اصل و حقيقتش مى‌باشد. مقصود اين است كه گاه ظاهر یک عبارت يا كارى شبهه برانگيز مى‌باشد، تأويل براى برطرف كردن شبهه‌اى است كه در گفتار يا كردار پيدا شده و سبب پنهان شدن حقيقت معنى و هدف اصلى گشته، پس ضرورى است كه سخن يا عمل را تأويل كنيم تا مراد اصلى گوينده يا فاعل معلوم شود

كلمۀ «تأويل» در قرآن کریم 17 بار در معانی مختلف مانند: تعبیر خواب، عاقبت و نتیجه ی کار و... استعمال شده است که معنای «ارجاع و بازگشت» در تمام موارد، وجود دارد. به عنوان نمونه

• «وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا» با ترازوی راست بسنجید که آن بهتر است و در عاقبت نیکوتر، یعنی عذاب و معصیت ندارد. این آیه اشاره به عاقبت و نتیجه کار و بازگشت اثر آن کار به فرد دارد.

• «وَيُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ » تو را تعبیر خواب آموزد. در این آیه شریفه و آیاتی دیگر از قرآن تأویل برای تعبیر خواب به کار رفته که بازگشت خواب به آن است.
• «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاّٰ تَأْوِيلَهُ. يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ...» آيا جز عاقبت و پايان آن را انتظار مى‌كشند. روزى [- قيامت] كه عاقبت و پايان آن بيايد، آنان كه پيش از اين، آن را فراموش كرده بودند، مى‌گويند: براستى و بحقّ فرستادگان پروردگارمان آمدند... در اين مورد كه از آيات معاد است نيز، كلمۀ «تأويل» به معناى بازگشت و سرانجام زندگى اين جهان مى‌باشد.
• «قٰالَ هٰذٰا فِرٰاقُ بَيْنِي وَ بَيْنِكَ سَأُنَبِّئُكَ بِتَأْوِيلِ مٰا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً». [بندۀ خدا] گفت: اين (زمان) هنگام جدايى ميان من و تو است؛ بزودى، تو را از تأويل [- باطن و نهان] چيزى كه توان صبر و شكيبايى بر آن را نداشتى، آگاه مى‌سازم. و در آيۀ دیگر از همين سوره آمده است: «ذٰلِكَ تَأْوِيلُ مٰا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْراً» (اين، تأويل [- آشكار ساختن] چيزى بود كه نتوانستى بر آن صبر كنى. در اين دو مورد نيز، حقيقت و واقعيّت قضيّه و داستان «سوراخ نمودن كشتى»، «كشتن كودك» و «ساختن ديوار بدون گرفتن اجرت» به عنوان تأويل قضاياى مبهم مزبور، ذكر شده است. نيز، اسرارى كه خضر عليه السّلام، در داستان مزبور، به عنوان تأويل براى حضرت موسى عليه السّلام، تشريح نموده است؛ در حقيقت باطن قضاياى ذكرشده و مآل و مرجع واقعى آنها محسوب مى‌گردد. بنابراين، استعمال كلمۀ تأويل در سورۀ كهف نيز، مانند ساير موارد مشابه ديگر بر طبق معناى لغوى بوده، در خصوص حقايق خارجى و حوادث عينى استعمال شده است كه در حقيقت، مرجع و مآل و عاقبت همان احاديث و رؤياها و مجهولات و تصوّرات ذهنى گوناگون مى‌باشد.

تأويل قرآن

اصطلاح «تأويل قرآن» اصطلاحی است برگرفته از آیه 7 سوره آل عمران؛ که موجب بحث های گسترده میان مفسران قرآن و صاحب نظران علوم قرآنی شده است. در اين آیه مى‌خوانيم: « هُوَ الَّذي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ مِنْهُ آياتٌ مُحْكَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذينَ في‏ قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْويلِهِ وَ ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ »؛ اوست كه اين كتاب را بر تو نازل كرد كه بخشى از آن كتاب، آيات محكم است آنها اصل و اساس كتاب‏ اند، و بخشى ديگر آيات متشابه است. ولى كسانى كه در قلوبشان انحراف  است براى فتنه‏ انگيزى و طلب تأویل از آيات متشابهش پيروى مى‏ كنند، و حال آنكه تفسير واقعى و حقيقى آنها را جز خدا نمى‏ داند. و استواران در دانش مى‏ گويند: ما به آن ايمان آورديم، همه [چه محكم، چه متشابه‏] از سوى پروردگار ماست. و [اين حقيقت را] جز صاحبان خرد متذكّر نمى‏ شوند.

مفسّران در تعريف و توضيح معناى «تأويل قرآن» كه در آيۀ فوق آمده است، اقوال مختلفی را بیان نموده اند.

آراى مفسّران دربارۀ مفهوم تأويل

قدماى از مفسّران، معمولا، تأويل را به جاى تفسير و به معنايى مترادف با آن به كار برده‌اند؛ چنانكه ابن جرير طبرى، در مواضع مختلف از تفسير خود، چنين تعبير مى‌كند كه: «بحث در تأويل فرمودۀ خداوند...» و مراد او از تأويل او در اين‌گونه موارد، همان تفسير است. ابو عبيد قاسم بن سلام گويد: تفسير و تأويل به يك معنا گفته مى‌شوند. امّا مفسّران متأخّر، در بيان معناى اصطلاحى «تأويل» نظريّات مختلفى ذكر نموده‌اند كه ما در اينجا تنها به نقل بخشى از آنها بسنده مى‌كنيم:

منابع

علامه شعرانی، نثر طوبی، ذیل واژه «اول»

علامه طباطبائی، شیعه در اسلام.