ابراهیم اصفهانی

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

اِبْراهیمِ اِصْفَهانی(989ق) شاعر، فرهنگ‌نویس، ادیب و خوشنویس دوره صفوی است. پدرش وزیر شاه اسماعیل اول صفوی بود. او مؤلف فرهنگ مشهوری در لغات فارسی و عربی و ترکی است که اکنون به نامهای فرهنگ میرزا ابراهیم، نسخه میرزا و فرهنگ جهانگشای شناخته می‌شود. اِبْراهیمِ اِصْفَهانی در خوشنویسی با گرایش به روش میر در نستعلیق، شهرت تمام داشت.

زندگی نامه

اِبْراهیمِ اِصْفَهانی، میرزا ظهیرالدّین (د 989ق/1581م) فرزند میرزاشاه حسین (مق‌ 929ق/1523م)، شاعر، فرهنگ‌نویس، ادیب و خوشنویس دوره صفوی. پدرش وزیر شاه اسماعیل اول صفوی (892-930ق/1487-1524م) بود. وی و برادرش میرزا اسماعیل پس از کشته شدن پدرشان مدتی در اصفهان به سختی روزگار می‌گذرانیدند، چنانکه در زمان شاه طهماسب (حک‌ 930-984ق/1523-1576م)، جز نذورات و استفاده از موقوفات مزار هارون ولایت که از بناهای پدرشان بود، آنان عایدی دیگری نداشتند.

میرزا اسماعیل به همان مختصر قناعت کرد و در آن بقعه ساکن شد، ولی میرزا ابراهیم اصفهان را ترک کرد و رهسپار قزوین شد. رفتن او به قزوین باید در حدود 949ق/1542م بوده باشد، زیرا تقی‌الدین کاشانی که وفات او را در 989ق/1581م دانسته، گوید که وی قریب به 40 سال در دارالسلطنه قزوین ساکن بود. ابراهیم در ابتدای ورود به قزوین ظاهراً با پریشانی و تنگدستی روزگار می‌گذراند، اما طبع ظریف، شعردوستی و شعر شناسیش سبب شد که در اندک زمانی مورد عنایت و توجه اکابر و امرا قرار گیرد و مجلس او محل آمد و شد فضلا، شعرا و بزرگان شود. ابراهیم در زمان سلطنت ابوالمؤیّد سلطان محمد خدابنده (حک‌ 985-996ق/1577-1588م) در قزوین درگذشت. ولی اوحدی وفات او را در اصفهان و در عهد سلطنت شاه طهماسب می‌داند.

ویژگی های فردی

ابراهیم مردی وارسته و بلندطبع بوده و به مال و مقام اعتنایی نداشته است. مؤلفان نزدیک به زمان او به اینگونه صفات او اشاره کرده‌اند و از احاطه او بر علوم رسمی و فنون ادبی و نیز از خوشنویسی، شعرشناسی و تتبع او در لغات سخن گفته‌اند. ابراهیم اصفهانی در خوشنویسی با گرایش به روش میر در نستعلیق، شهرت تمام داشته است

فرهنگ جهانگشای

ابراهیم اصفهانی مؤلف فرهنگ مشهوری است در لغات فارسی و عربی و ترکی که اکنون به نامهای فرهنگ میرزا ابراهیم، نسخه میرزا و فرهنگ جهانگشای شناخته می‌شود. این فرهنگ در مدتی کوتاه پس از تألیف در میان اهل ادب معروف شد، چنانکه و اسکندربیک از شهرت آن در عراق و کاشانی از اعتماد ادیبان به آن و دست به دست گشتنش در مجالس ایشان سخن گفته‌اند.

انجو شیرازی در تألیف فرهنگ جهانگیری و سروری در تألیف مجمع الفرس از این فرهنگ بهره جسته‌اند. اوحدی بر برخی از مطالب این فرهنگ ایراد گرفته و برای رفع خطاها و اشتباهات مؤلف آن، خوانندگان را به فرهنگ سرمه سلیمانی (از تألیفات خود او) رجوع داده است.

ابن یوسف شیرازی پس از بررسی و مقابله‌ای که میان دو فرهنگ شرفنامه منیری و فرهنگ میرزا ابراهیم کرده است با ذکر شواهد ثابت می‌کند که فرهنگ میرزا ابراهیم در واقع رونوشتی است (با تغییراتی) از شرفنامه منیری از ابراهیم اصفهانی تاکنون نمونه خط و یا دیوانی بدست نیامده است، اما ابیاتی پراکنده در برخی از تذکره‌ها به نام وی ثبت است و نیز چند نسخه از فرهنگ او در کتابخانه‌های دهخدا، عارف، حکمت (نشریه، 3/25-27، 5/57)، شورای ملی (سابق)، (شورا، 3/99-100، 13/53-54)، دانشکده ادبیات تهران (ادبیات، 367) و سپهسالار (سابق) (سپهسالار، 2/231-232) موجود است.

مآخذ

• آقا بزرگ، الذریعه، 9(1)/15، 16/211؛ ادبیات تهران، خطی.
• اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش.
• انجو شیرازی، حسین بن فخرالدین، فرهنگ جهانگیری، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش، 1/1-5.
• اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، نسخه خطی موجود در کتابخانه ملی ملک، شم‌ 5324.
• رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش.
• سپهسالار، خطی.
• سروری، محمدقاسم، مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، 1338-1341ش.
• شورا، خطی.
• صادقی کتابدار، مجمع الخواص، ترجمه عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327ش.
• کاشانی، تقی‌الدین، خلاصه الاشعار ورزیده الافکار، نسخه خطی کتابخانه مجلس، شم‌ 334.
• نشریّه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره نسخه‌های خطی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران، 1342ش.

منبع: * دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج2، مدخل: "ابراهیم اصفهانی" از علی بته‌کن، در دسترس در کتابخانه فقاهت، بازیابی: 3 آذر 1392.