انتقام الهی

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی مقاله یکی از پایگاه های معتبر متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

انتقام از ماده ­ی "نقم" به معنای انکار یک چیز و عیب­گیری از آن است. این انکار ممکن است به وسیله‌­ی زبان و یا عقوبت­‌کردن باشد.

انتقام مراتب مختلفی دارد؛ ممکن است به صورت سرزنش و نکوهش، توبیخ کردن، تنبیه نمودن یا مجازات کردن باشد. اما معنای اصلی "نقم" همان سرزنش همراه با تنفر است به هر نحوی که مناسب حال و مقام باشد.

پس در معنای اصلی و ریشه­ای این لفظ، هرگز معنی عقاب و کیفر نهفته نیست؛ بلکه انکار گاهی با زبان و گاهی با عمل که همان عقاب و کیفر باشد، انجام می­گیرد و انکار عملی از لوازم معنی انتقام به شمار می­رود و انتقام در اصطلاح قرآنی همان انکار است که احیاناً ملازم با کیفر بوده و هرگاه کیفر­دهنده بشر باشد، همراه با تلافی در­آوردن خواهد بود؛ ولی اگر خدای متعال باشد فقط به معنی کیفر بخشیدن است.

ماده­ی "نقم" در قرآن چهار بار در مورد انتقام دشمنان از مؤمنان به کار رفته و سیزده بار در رابطه با انتقام خداوند از گناه­کاران آمده است.

انتقام از دیدگاه قرآن

انتقام در قرآن کریم به طور کلی به دو صورت بیان شده است: نخست انتقام خداوند از مجرمان و دیگری انتقام بشر از بشر که هر دو نوع جداگانه تبیین می­گردد:

• الف). انتقام­ خداوند از گناهکاران:

خداوند صاحب انتقام

خدای متعال در قرآن چهار بار خود را با وصف "ذو ­انتقام" معرفی نموده است. همراه شدن "ذو" که به معنای مالکیت است، با انتقام (ذوانتقام) به این مطلب اشاره دارد که انتقام­ گرفتن خداوند از روی اختیار بوده و هدفمند است، نه اینکه غیراختیاری و ناشی از عصبانیت باشد:

«...وَاللَّهُ عَزيزٌ ذُوانْتِقام»؛ ...و خداوند، توانا و صاحب انتقام است.

"ذوانتقام" از اسمای حسنای خداوند است که در همه­ ی موارد در کنار اسم "عزیز" آمده است. علت همراه بودن این دو اسم در قرآن کریم این است که "عزت" به معنای چیره شدن و برتری­ یافتن است و کسی می­تواند انتقام بگیرد که بر دیگران برتری و تسلط داشته باشد.

می­توان گفت انتقام الهی در مقابل عقاب کردنِ سریع است و انتقام، شدیدتر از مجازاتِ سریع و زود بوده؛ چرا ­که وقتی در عذاب انسان گناهکار تعجیل شود، فرصت گناه کردن را چندان پیدا نمی­کند؛ اما وقتی مهلت داده ­شود و فرصت نا­فرمانی بیشتر پیدا کند، مستحق شدیدترین مجازات­ها خواهد بود.

هدف خداوند از انتقام­ گرفتن

در میان ما انسان­ها رایج است که وقتی عملِ بدِ یک فرد موجب نقص و ضررمان شود، با مجازاتِ وی می­خواهیم قلب خود را التیام دهیم و در صورت توان ضرر خود را جبران نموده، یا به وسیله­ی انتقام حدأقل عصبانیت خود را خالی کنیم؛ اما خدای عزوجل ساحتش مقدس­تر از آن است که از اعمال بندگانِ بدکارش متضرر شود و یا نقصی بر او وارد آید.

انتقام خداوند، انتقام مظلوم از ظالم نیست که جنبه­ی تلافی ­در­آوردن داشته باشد؛ همچنین انتقام قاضی از بزه­کار نیست که جنبه­ی تأدیبی و تأمینی داشته باشد؛ بلکه انتقام خداوند که مجازات گناه­کاران است بنا به مقتضای عدل الهی است؛ خدا زمانی از یک گروه انتقام می­گیرد که اجرای عدالت و اصلاح امور، مقتضای آن را داشته باشد و بر وفق نظام کامل خلقت، انتقام لازم باشد و این زمانی رخ می­دهد که برنامه­ی انسان و جریان امور او برخلاف نظم الهی و در مقابل کتاب، احکام و تکالیف الهی و در مقابل رسولان او باشد؛ در این صورت بر خداوند واجب می­شود که او را مؤاخذه و عقاب کند تا رسول خدا و دین خدا را یاری کند و از سویی کفر و مکر شیاطین و دشمنان را نابود ساخته و نور خود را کامل نماید.

بنابراین هدف خداوند از انتقام، اصلاح زمین از فساد است؛ یعنی مفسدانی را که امید هیچ­گونه خیری از آن­ها نیست و همه­ی منافذ نور و هدایت را بر خودشان بسته­اند، از بین برده و ریشه­کن می­کند. پس خداوند انتقام گیرنده از ظالمین به خاطر حق مظلومان است که در قرآن می­فرماید:

«...فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذينَ أَجْرَمُوا وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ»؛ ...ولى (هنگامى كه اندرزها سودى نداد) از مجرمان انتقام گرفتيم (و مؤمنان را يارى كرديم) و يارى مؤمنان، همواره حقى است بر عهده­ی ما!

می­توان گفت: هر کجا در قرآن و سنت، انتقام به خدا نسبت داده شده، به دلیل تضییع حقی از حقوق دین الهی و شریعت آسمانی است.

خداوند از گروهی نیز در قیامت انتقام خواهد گرفت که هدف از این انتقام انجام وعده­ی الهی است؛ چرا که خداوند وعده داده است که بزودی در میان بندگانش به حق قضاوت می­کند و اعمال آن­ها را جزا می­دهد؛ اگر خیر است جزای خیر و اگر شر است جزای شر می­دهد:

«لِيَجْزِىَ الَّذِينَ أَسَُواْ بِمَا عَمِلُواْ وَ يجَْزِىَ الَّذِينَ أَحْسَنُواْ بِالحُْسْنىَ»؛ تا بدكاران را به كيفر كارهاى بدشان برساند و نيكوكاران را در برابر اعمال نيكشان پاداش دهد.

زمان انتقام گرفتن خداوند

انتقام الهی را از حیث زمان می­توان به اخروی و دنیوی تقسیم کرد:

• الف. انتقام اخروی: در برخی از آیات قرآن، زمان انتقام گرفتن خداوند روز قیامت است: «يَوْمَ نَبْطِشُ الْبَطْشَةَ الْكُبْرى‌ إِنَّا مُنْتَقِمُونَ»؛ (ما از آنها انتقام مى‌گيريم) در آن روز كه آنها را با قدرت خواهيم گرفت؛ آرى ما انتقام گيرنده‌ايم!

در آیه­ ی دیگر می­فرماید: «...يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَالْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَ بَرَزُواْ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ»؛ ...در آن روز كه اين زمين به زمين ديگر و آسمانها (به آسمانهاى ديگرى) مبدل مى‌شود و آنان در پيشگاه خداوندِ واحدِ قهار ظاهر مى ‌گردند.

در حقیقت انتقام الهی در عالم آخرت همان عذاب­های گوناگون خداوند است که هر فرد به اندازه­ای که استحقاق عذاب دارد، گرفتار آن خواهد شد.

• ب. انتقام دنیوی: اگر در آیات فوق انتقام خدای تعالی را به روز قیامت اختصاص داده با این که خدای تعالی همیشه دارای انتقام است، بدین جهت بوده که انتقام آن روز، عالی­ترین جلوه­های انتقام را دارد. لکن خداوند از برخی در دنیا انتقام می­گیرد؛ مانند عذاب­هایی که به عنوان انتقام بر قوم فرعون و قوم شعیب نازل شد یا اینکه برخی اقوام را به انتقام دنیوی تهدید کرده است که خطاب به پیامبر اسلام می­فرماید: «فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِكَ فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ»؛ و هرگاه تو را از ميان آنها ببريم، حتماً از آنان انتقام خواهيم گرفت!

منظور از بردن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از میان امتش، رحلت آن بزرگوار است و اشاره به این دارد که اگر مردم به راه خود همچنان ادامه دهند، در غیاب پیامبرشان نیز شدیداً آن­ها را مجازات می­کنیم.

همچنین قرآن کریم یکی دیگر از انتقام­های دنیوی خداوند را اضلال گناه­کاران و گمراهان برشمرده و فرموده است: «وَ مَن يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ... أَلَيْسَ اللَّهُ بِعَزِيزٍ ذِى­انتِقَام»؛ و هر كس را خداوند گمراه كند، هيچ هدايت‌كننده‌اى ندارد... آيا خداوند توانا و داراى مجازات نيست؟!

عزت و صاحب انتقام­ بودن خداوند اقتضا می­کند از کسی که حق را انکار کرده و بر کفر خود اصرار ورزیده، انتقام گرفته شود و انتقامش به این صورت است که او را گمراه کند و راهنمایی نباشد که او را هدایت کند. باید توجه داشت که این گمراه کردن توسط خداوند به عنوان یک مجازات بوده وگرنه خداوند ابتداً هیچ­کس را گمراه نمی­کند؛ بلکه اضلال خداوند ثانوی است.

علل انتقام ­گرفتن خداوند

• الف. انکار و تکذیب آیات خداوند: کسانی که آیات و نشانه­های خداوند را انکار کنند با عذاب شدید خداوند و انتقام او روبرو خواهند شد: «إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ وَاللَّهُ عَزيزٌ ذُوانْتِقامٍ»؛ كسانى كه به آيات خدا كافر شدند، كيفر شديدى دارند و خداوند (براى كيفرِ بدكاران و كافران لجوج،) توانا و صاحب انتقام است.

مجازات­ کردن این گروه با قیدهای "شدید" و "ذوانتقام" تاکید شده؛ چرا که کفر به آیات خداوند از کفر به خود خداوند بالاتر است؛ زیرا آیات الهی محسوس و ملموس است و کفر به آن اثرش بدتر و بیشتر است؛ لذا کسی که به خدا کافر باشد با مشاهده­ی آیات خارجی ممکن است ایمان بیاورد؛ ولی کسی که به آیات و نشانه­های خداوند کافر باشد، حرکت فکری به سوی خداوند نخواهد داشت.

تکذیب آیات الهی نیز همانند کفر به آیات الهی از موجبات انتقام­ الهی است: «فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِي الْيَمِّ بِأَنَّهُمْ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ كانُوا عَنْها غافِلينَ»؛ سرانجام از آنها انتقام گرفتيم و آنان را در دريا غرق كرديم؛ زيرا آيات ما را تكذيب كردند و از آن غافل بودند.

انتقام گرفتن خداوند از فرعونیان و غرق کردن آنها جزای عمل آنان بود که در آیه­ی 25 سوره­ زخرف نیز به آن اشاره شده است؛ چرا که آنها آیات الهی و دلایل و برهان­هایی را که بر صدق موسی و صحت نبوت او دلالت داشت تکذیب کردند. تکذیب و روی­گردانی آنان تا آن حد ادامه یافت که موجب غضب الهی شد: «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعينَ»؛ اما هنگامى كه ما را به خشم آوردند، از آنها انتقام گرفتيم و همه را غرق كرديم.

"اسف" به معنای اندوه توأم با غضب است. البته باید به این نکته توجه داشت که اندوه و خشم به آن معنایی که برای مخلوق مطرح است، درباره­ی خداوند مفهوم ندارد؛ بلکه در اینجا منظور انجام اعمالی بود که موجب خشم می­شد.

قرآن در آیات دیگر این گروه را که آیات الهی و رسولان او را تکذیب می­کنند و از آن روی می­گردانند، مجرم نامیده و آنان را مشمول انتقام الهی دانسته است: «وَلَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ رُسُلاً إِلى‌ قَوْمِهِمْ فَجاؤُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَانْتَقَمْنا مِنَ الَّذينَ أَجْرَمُوا»؛ و پيش از تو پيامبرانى را بسوى قومشان فرستاديم؛ آنها با دلايل روشن به سراغ قوم خود رفتند ولى (هنگامى كه اندرزها سودى نداد) از مجرمان انتقام گرفتيم.

مراد این است که ما رسولان را با نشانه­های روشن فرستادیم، لکن آن مجرمان آیات و نشانه­ها را تکذیب کردند و مستحق عذاب و انتقام الهی شدند. در آیه ­ی دیگر می­ فرماید: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُكِّرَ بِآياتِ رَبِّهِ ثُمَّ أَعْرَضَ عَنْها إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمينَ مُنْتَقِمُونَ»؛ چه كسى ستمكارتر است از آن كس كه آيات پروردگارش به او يادآورى شده و او از آن اعراض كرده است؟! مسلّماً ما از مجرمان انتقام خواهيم گرفت!

این که مجرم­ نامیده شده­اند، چراکه بزرگترین ظلم همان روی­گردانی از آیات الهی بعد از یادآوری است؛ بنابراین مستحق انتقام خداوند هستند. پس توجه به تذکرات الهی و به عبارتی دین­داری، متضمن یک نیروی معنوی است که فرد را از ظلم دور می­کند؛ حال ظلم به خود باشد یا ظلم به دیگران.

• ب. ظلم: یکی از اقوامی که خداوند از آنان انتقام گرفت، قوم حضرت شعیب علیه السلام بود که در قرآن به عنوان "اصحاب ایکه" معرفی شده­اند. قرآن علت انتقام­ را ظلم آنان بیان کرده که کفر و نافرمانی آنان از حق بود: «وَ إِن كاَنَ أَصْحَابُ الْأَيْكَةِ لَظَالِمِينَ فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ...»؛ اصحاب أيكه [صاحبان سرزمينهاى پردرخت قوم شعيب‌] مسلماً قوم ستمگرى بودند! ما از آنها انتقام گرفتيم...

اصحاب ایکه در سرزمینی زندگی می­کردند که با درختان بسیاری پوشیده شده بود. آنان ظلم­های گوناگونی مانند شرک به خداوند، راهزنی و کم­فروشی انجام می­دادند. خداوند حضرت شعیب علیه السلام را به سوی آنان مبعوث کرد؛ ولی آنان وی را تکذیب کردند و مستحق انتقام الهی شدند.

ج. عصیان در مقابل احکام الهی: خداوند از کسانی که از اوامر او نافرمانی کنند و کار­های تحریم شده­ی او را مرتکب شوند، انتقام می­گیرد:

«...وَ مَنْ عادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزيزٌ ذُوانْتِقامٍ»؛ ...ولى هر كس تكرار كند، خدا از او انتقام مى‌گيرد و خداوند، توانا و صاحب انتقام است.

خداوند در این آیه می­فرماید: نباید در حال احرام، صیدی انجام داد و در صورت ارتکاب باید کفاره­ی آن پرداخت شود و این کفاره از این جهت که خطا را می­پوشاند، یک نوع توبه­ی عملی است؛ ولی اگر مجدداً این کار را انجام دهد، نافرمانی بسیار بزرگی انجام داده که کفاره آن را محو نمی­کند؛ بلکه فقط انتقام الهی می­تواند کفاره­ی آن باشد. پس باید به این نکته توجه داشت که مخالفت و عصیان در مقابل احکام و دستور­های الهی به هر صورتی که باشد، موجب مؤاخذه شده و بنده­ی عاصی به جزای عمل خلاف خود مبتلا خواهد شد.

انتقام­ بشر از بشر

در قرآن کریم چهار بار فعل "نقم" به انسان نسبت داده شده که در تمام موارد، معنای لغوی آن یعنی انکار و عیب­جویی مراد است:

انتقام­ اهل کتاب از مسلمانان

خداوند در قرآن کریم به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می­فرماید: از اهل کتاب در مورد علت انکار و عیب­جویی آنان از مسلمانان سؤال کند: «قُلْ يَأَهْلَ الْكِتَابِ هَلْ تَنقِمُونَ مِنَّا إِلَّا أَنْ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ مَا أُنزِلَ إِلَيْنَا وَ مَا أُنزِلَ مِن قَبْلُ وَ أَنَّ أَكْثرََكمُ‌ْ فَاسِقُونَ»؛ بگو: اى اهل كتاب! آيا به ما خرده مى‌ گيريد؟ (مگر ما چه كرده‌ايم) جز اين كه به خداوند يگانه و به آنچه بر ما نازل شده و به آنچه پيش از اين نازل گرديده، ايمان آورده‌ايم و اين به­ خاطر آن است كه بيشتر شما، از راه حق خارج شده‌ايد.

خداوند به پیامبر اسلام امر می­کند که به اهل کتاب بگوید: چه چیزی حس انتقام جویی آنان را نسبت به پیامبر و مؤمنین برانگیخته است؟ آیا این انتقام دلیلی جز این دارد که ما مسلمین به خدایی که پروردگار ما و شماست و به قرآنی که بر ما نازل شده و کتبی که بر پیامبران قبل نازل شده، ایمان داریم و این ایمان ما دلیلی برای انکار شما نمی­شود؛ چرا که خود شما اهل کتاب نیز مثل ما به پذیرش همین اعتقادات فرمان داده شده­اید؛ پس دلیلی برای انکار وجود ندارد.

پس علت انتقام گرفتن شما این است که ما مؤمن هستیم و اکثریت شما فاسق هستید و از فاسق جز انتقام­جویی از مؤمن انتظار نمی­رود؛ چرا که فاسق از اصول دینی و اخلاقی خارج است و به آنچه می­گوید و عمل می­کند و آنچه در موردش گفته می­شود بی­اعتنا و بی­توجه است؛ چون تابع هوای نفس خویش است.

انتقام­ منافقان از مؤمنان

مردم مدینه قبل از ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به آن شهر، معیشت سختی داشتند؛ اما بعد از هجرت پیامبر به شهر مدینه، مردم آن شهر به برکت نبی مکرم اسلام و کسب غنایم جنگی بی­نیاز شدند و زندگی آنها رونق گرفت؛ لکن منافقین به جای تشکر از پیامبر و مؤمنان، بر آنان خرده گرفته و انکارشان کردند:

«وَ ما نَقَمُوا إِلاَّ أَنْ أَغْناهُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ...»؛ آنها فقط از اين انتقام مى‌گيرند كه خداوند و رسولش، آنان را به فضل (و كرم) خود، بى‌نياز ساختند!...

تردیدی نیست که بی­نیاز­ ساختن و رفع احتیاج­ها در پرتو فضل پروردگار و خدمات پیامبر چیزی نبود که بخواهند انتقام آن را بگیرند؛ بلکه باید حق­شناسی و سپاس­گزاری می­کردند؛ اما این منافقان به دلیل حق­ناشناس بودن و به دلیل زشتی سیرت، خدمت و نعمت را با جنایت پاسخ گفتند و این تعبیر زیبا و رسایی است که در بسیاری از گفته­ها و نوشته­ها بکار می­رود.

انتقام اصحاب اخدود از مؤمنان

اصحاب اخدود گودال­های بزرگ و خندق­های عظیمی کنده بودند که مملو از آتش بود و این ماجرا طبق آنچه در میان مفسران و مورخان معروف­تر است مربوط به "ذو­نواس" آخرین پادشاه قبیله­ی "حمیر" از یهودیان در سرزمین "یمن" بود. وی کسی بود که مردم دین او را گرفتند و یهودی شدند؛ اما وقتی شنید که در نجران بقایایی از مسیحیان باقی مانده­اند که بر دین عیسی و حکم انجیل­اند؛ به سوی نجران لشکر کشید و آنان را به قبول دین یهود تحریک نمود؛ لکن آنان نپذیرفتند تا جایی که حاضر شدند، کشته شوند. ذو­نواس برای از بین بردن آنها گودالی پر از هیزم درست کرد و آتشی عظیم بر­افروخت و برخی از آنان را زنده در آتش انداخت و برخی را با شمشیر کشت و مثله کرد تا جایی که عدد کشتگان و سوختگان به بیست هزار نفر رسید.

قرآن علت این رفتار را چنین بیان می­کند: «وَ ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزيزِ الْحَميدِ»؛ آنها هيچ ايرادى بر مؤمنان نداشتند، جز اين كه به خداوند عزيز و حميد ايمان آورده بودند!

انتقام ­گرفتن فرعون از ساحران مؤمن

بعد از غلبه‌­ی حضرت موسی علیه السلام با اعجاز الهی بر سحر جادوگران و تبدیل عصای وی بر مار سهمگین و بلعیدن سحر آنان، ساحران بر موسی و خدای او ایمان آوردند و این ایمان موجب تهدید فرعون بر کشتن آنان شد؛ ولی ساحران در برابر این تهدیدها، خطاب به فرعون گفتند: «وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا إِلاَّ أَنْ آمَنَّا بِآياتِ رَبِّنا لَمَّا جاءَتْنا...»؛ انتقام تو از ما، تنها به خاطر اين است كه ما به آيات پروردگار خويش - هنگامى كه به سراغ ما آمد - ايمان آورديم...

فرعون از آنان به خاطر ایمان به نشنه‌های خدا عیب­جویی کرد؛ در­ حالی ­که ایمان الهی، اصل و اساس همه­ی فضایل و افتخار­هاست.

منابع

• مجتبي بيابان پور، انتقام، در دسترس در پژوهشکده باقرالعلوم، بازیابی: 23 آبان 1392.