شیخ صدوق

محمد بن علی بن بابویه قمی (پس از 305 تا 381 ه . ق) معروف به شیخ صدوق و ملقب به رئیس المحدثین، سرآمد حدیث شناسان شیعه است و از این رو که در نقل روایات، جز به راستی سخن نمی گفت، به «صدوق» شهرت یافت. او که نزدیک به عصر معصومان می زیست، با جمع آوری روایات اهل بیت و تالیف آنها در کتاب های ارزنده بسیار خدمات کم نظیری به اسلام و تشیع نمود. مشهورترین کتاب برجامانده از او کتاب "من لایحضره الفقیه" است که یکی از کتاب های چهارگانه حدیث شیعه است.

ولادت‌ شیخ صدوق به دعای امام زمان (عج)

ولادت شیخ صدوق به دعای امام عصر (عج) بوده است. شيخ طوسى جريان ولادت وى را چنين نقل نموده: على بن بابويه با دخترعموى خود ازدواج كرده بود؛ ولى از او فرزندى به دنيا نيامد. او در نامه‌اى از حضور شيخ‌ ابوالقاسم، حسين بن روح تقاضا كرد تا از محضر حضرت‌ بقية الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا كند تا خداوند اولاد صالح و فقيه به او عطا نمايد.

پس از گذشت مدتى از ناحيه آن حضرت اين گونه جواب رسيد: «تو از اين همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى بزودى كنيزى ديلميه نصيب تو مى‌شود كه از او داراى دو پسر فقيه خواهى گشت».

شيخ صدوق خود جريان ولادتش به دعای امام زمان عجل الله تعالى فرجه را در كتاب‌ كمال الدين و تمام النعمه در قالب حدیث به این صورت نقل می کند:

محمد بن علی اسود گويد على بن حسين بن موسى بن بابويه ره (پدر شیخ صدوق) بعد از مرگ محمد بن عثمان عمرى از من خواهش كرد كه از ابو القاسم روحى بخواهم كه از مولاى ما صاحب الزمان (ع) بخواهد در باره او دعا كند كه خدا پسرى به او عطا كند، گويد از او خواهش كردم و آن را به امام رسانيد و پس از سه روز خبر داد كه براى على بن الحسين دعا كرد و بزودى خداى عز و جل به او پسر با بركتى بدهد كه سودمند باشد و بعد از او هم اولادى باشد.

شیخ صدوق پس از نقل این حدیث مى‌افزايد:

بسيارى از اوقات ميشد كه محمد بن على اسود (رضي الله عنه) مرا مي ديد كه به مجلس درس استاد خود محمد بن احمد بن حسن بن وليد مي رفتم و در كتب علم و حفظ آنها اشتياق داشتم و به من مي گفت اين رغبت در علم و تحصيل از تو عجب نيست زيرا تو بدعاى امام عليه السلام بدنيا آمدى.

پدر شیخ صدوق یعنی على بن حسين بن بابويه قمى، از برجسته‌ ترين علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار با آن كه عالمان و محدثان بسيارى در قم مى‌زيستند، پرچم هدايت و مرجعيت فتوا بر دوش اين عالم عابد و محدث زاهد و صاحب كرامات بود. او دكه ‌اى كوچك در بازار قم داشت كه از راه كسب و تجارت و در نهايت زهد و عفاف، امرار معاش مى‌كرد و ساعاتى از روز را نيز در منزل خود به تدريس و تبليغ احكام و نقل روايات مى‌پرداخت.

از آنجا حسین بن روح پس از وفات محمد بن عثمان عمرى در سال 305 ه.ق به نیابت امام زمان عج رسیده اند و پدر شیخ صدوق بشارت ولادت فرزند خود را از طریق او از امام زمان عج دریافت نموده است. پس ولادت شیخ صدوق قطعا پس از این سال اتفاق افتاده است.

اقامت در شهر ری

شیخ صدوق در شهر قم بدنيا آمد و در همان جا رشد كرد و نزد استادان آن شهر به فراگيرى دانش پرداخت، سپس در زمان رکن الدوله دیلمی از امرای آل بویه از قم به ری آمد. در مواردي، علت مهاجرت شيخ صدوق به ري، درخواست اهالي آن ديار از وي بيان شده و در برخي ديگر از منابع به دعوت مستقيم ركن الدوله از ايشان اشاره شده است.

اما از مجموع مطالب تاريخي موجود، ميتوان چنين استنتاج نمود كه چون آوازه كمالات و قدرت علمي ايشان به ساير نقاط ايران رسيد، امير آل بويه، كه خود فردي دانا، عالمدوست و علاقهمند به ايجاد جلسات مناظره بين علما بود، از شيخ صدوق دعوت نمود به ري بيايد تا از حضور ايشان در جلسات استفاده شود. با حضور شيخ صدوق در ري، مردم اين شهر، كه بر خلاف قم، اهلسنّت بيشتري در كنار خود مي ديدند و در مسائل مذهبي درگيري بيشتري با آنان داشتند، از شيخ صدوق درخواست كردند در آنجا سكنا گزيند. اين مسئله مورد توجه و درخواست ركن الدوله نيز گرديد. شيخ صدوق نيز به منظور اداي تكليف شرعي درخواست ايشان را پذيرفت.

مسافرت های شیخ صدوق

شیخ صدوق از کسانی است که برای جمع آوری احادیث امامان معصوم علیهم‌السلام به مسافرت‌های بسیار رفته است. در این سفرها از استادان بزرگی استفاده کرده و خود نیز به تدریس و بحث می‌پرداخته است. صدوق برخی از کتاب‌های خود را در این سفرها تألیف کرده است. از جمله سفرهای شیخ صدوق سفر به شهرهای بخارا، نیشابور، طوس، اصفهان و بغداد بوده است.

استادان شیخ صدوق

شخصیت های نامداری که شیخ صدوق از محضرشان بهره علمی می برده، در منطقه جغرافیایی خاصی بسر نمی برده اند. آنها بنا به اقتضای شرایط سیاسی یا فرهنگی، هر کدام در یکی از نقاط جهان اسلام اقامت داشتند. از این رو به درستی، استادان او را نمی توان شمارش کرد، ولی بعضی از علما گفته اند: تعداد استادان شیخ صدوق، 252 تن بوده است. افزون بر آنان، شیخ از هفتاد عالم دیگر نیز حدیث نقل کرده است.

از اساتید بزرگ او می توان این افراد را نام برد:

1. پدر بزرگوارش على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى
2. محمد بن حسن بن احمد بن وليد
3. حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زيد بن ‌على عليه السلام
4. ابوالحسن، محمد بن قاسم
5. ابومحمد، قاسم بن محمد استرآبادى
6. ابومحمد، عبدوس بن على بن عباس گرگانى
7. محمد بن على استرآبادى

شاگردان شیخ صدوق

1. شیخ مفید
2. برادرش حسین بن علی بن بابویه قمی
3. هارون بن موسی تلعكبری
4. حسین بن محمد قمی (مؤ لف تاریخ قم )
5. علی بن احمد بن عباس نجاشی، پدر شيخ نجاشى
6. علم الهدی ، سید مرتضی
7. سید ابوالبركات علی بن حسین جوزی حسینی حلی

تاليفات‌

حدود ۳۰۰ اثر علمی به شیخ صدوق (۳۰۵ ـ۳۸۱ق) نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. از جمله تأليفات ايشان است:

1. من لايحضره الفقيه
2. مدينة العلم
3. كمال الدين و تمام النعمة
4. التوحيد
5. الخصال
6. معاني الأخبار
7. علل الشرایع
8. عيون أخبارالرضا عليه السلام
9. الأمالي
10. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
11. صفات الشیعة
12. المقنع في الفقه

من لایحضره الفقیه

شناخته شده ترین و بزرگترین کتاب شیخ صدوق که در دسترس است و بارها چاپ شده و ده ها تن از فقهای بزرگ به شرح، ترجمه و حاشیه بر آن همت گماشته اند، کتاب گرانقدر من لایحضره الفقیه است. وی این کتاب را در سال 372 هـ.ق در روستای «ایلاق» از توابع بلخ نوشت. این کتاب یکی از اصول چهارگانه فقه شیعه و مأخذ علمی معتبری در احکام شرعی است.

وفات‌

شیخ صدوق در سال 381 هـ.ق در شهر ری دار فانی را وداع گفت. و ایشان را در محلی که اکنون به قبرستان ابن بابویه معروف است به خاک سپردند.

مشاهده جسد سالم شیخ صدوق در قبر

مطابق با آنچه خوانساری در کتاب روضات الجنات آورده است در حدود ۱۲۳۸ قمری و در عهد فتحعلی شاه قاجار مرقد شیخ صدوق از کثرت باران خراب شد و رخنه‌ای در آن پدید آمد. به جهت تعمیر و اصلاح آن اطرافش را می‌کندند؛ پس به سردابی که مدفنش بود برخوردند، هنگامی که وارد سرداب شدند، با جسد سالم شیخ صدوق مواجه شدند. این خبر به سرعت در تهران منتشر شد و به گوش فتحعلی شاه رسید، وی با جمعی از بزرگان و امنای دولت به جهت مشاهده حضوری به محل آمدند. جمعی از علما و اعیان دولت داخل سرداب شدند و صدق قضیه را به رأی‌العین مشاهده کردند. پس از آن وی دستور تعمیر و تجدید بنا و تزئینات آن بقعه را صادر کرد.

سخن بزرگان‌ درباره شیخ صدوق

شيخ طوسى در معرفى شيخ صدوق مى‌گويد: «او دانشمندى جليل القدر و حافظ احاديث بود. از احوال رجال، كاملاً آگاه و در سلسله احاديث، نقادى عالى مقام به شمار مى‌آمد. بين بزرگان قم، از نظر حفظ احاديث و كثرت معلومات مانند نداشت و در حدود سيصد اثر تاليفى از خود به يادگار گذاشته است».

رجالى كبير، نجاشى چنين مى‌نويسد: «ابوجعفر (شيخ صدوق) ساكن رى، فقيه و چهره برجسته شيعه در خراسان است، او به بغداد نيز وارد شد و با اين كه در سن جوانى بود همه بزرگان شيعه از او استماع حديث مى‌كردند».

علامه بحرانى مى‌گويد: «جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف» شهيد در «شرح ارشاد» و سيد محقق داماد، روايات مرسله صدوق را صحيح مى‌دانند و به آنها عمل مى كنند؛ زيرا همان گونه كه روايات مرسله ابن ابى عمير پذيرفته شده، روايات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است».

روز بزرگداشت شیخ صدوق

روز پانزدهم اردیبهشت ماه، از طرف مقام معظم رهبری، حضرت آیت اللّه خامنه ای به عنوان روز بزرگداشت شیخ صدوق نامگذاری شده است.