احترام به والدین

احترام به والدین و نیکی کردن به آنان از مهمترین آموزه های اخلاقی دین اسلام و از اثر بخش ترین عبادات در کسب رضای خداوند است. قرآن کریم سپاسگزاری از والدین را در ردیف شکرگزاری از خداوند و احسان به آنها را در کنار امر به توحید و یکتاپرستی که اساس دین است مطرح نموده که نشان دهنده اهمیت فراوان این عمل است.

منزلت والدین

والدین مجرای فیض الهی هستند. خلقت مادی انسان از طریق آنان صورت می گیرد. تربیت گری آنان پرتوی از ربوبیت خدا و مهربانی آنها نسبت به فرزندان جلوه ای از رحمت بی نهایت خداوند است. به همین دلیل حق شناسی، احسان و اطاعت از والدین جلوه ای از حق خداوند بر انسان و از مهمترین آموزه های اخلاقی دین اسلام است؛ تا آنجا که در چهار آیه از قرآن کریم، نخستین فرمان خداوند پس از امر به توحید و یکتاپرستی، سفارش نسبت به احسان به والدین است.

روایات نیز دربیان منزلت والای والدین فراوان است. در این روایات رضایت والدین از اسباب جلب رضایت خداوند و خشم آنان موجب خشم خداوند دانسته شده و نگاه محبت آمیز به آنان از اثربخش ترین عبادات و نیکی به آنها نشانه حسن معرفت و قرب انسان به خداوند دانسته شده است.

حق شناسی و تشکر از والدین

یکی از مهمترین حقوق والدین، تشکر از آنان است. تشکر از والدین در پایه ای از اهمیت است که قرآن کریم آن را در ردیف شکرگزاری از خداوند متعال بیان نموده: «... أَنِ اشْكُرْ لي‏ وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصيرُ»؛ مرا و پدر و مادرت را شكر گوى كه سرانجام تو نزد من است‏.

امام رضا علیه السلام در تبیین آیه فوق می فرماید: «خداوند به سپاسگزاری از خودش و پدر و مادر فرمان داده است، پس کسی که از پدر و مادرش سپاسگزاری نکند، خدا را شکر نکرده است»

و در روایتی دیگر می فرمایند:« بر تو باد به طاعت کردن از پدر و نیکی و فروتنی و خضوع و بزرگ شمردن و احترام به او، و همیشه صدای خود را در حضور وی آهسته کن زیرا که پدر ریشه فرزند است و فرزند شاخه ای از او می باشد. اگر او نبود، خدا تو را مقدر نمی کرد و جاه و جان و اموال را در راه او نثار کن من روايت دارم كه: تو و مالت از پدرت است، جان و مال را از آن او دانسته، در دنيا بخوشى پيرو آنان باشيد و با حقشناسى، و پس از مردن برایشان دعاء كنيد و بر آنها رحمت خواهيد، زيرا روايت است كه هر كه پدرش را در زندگى او حقشناسى كند و پس از مردنش براش دعا نكند خدا او را عاق ناميده، استاد اخلاق خوب و مسائل دين، بجاى پدر است، و حق او را دارد، حق او را بشناسيد، بدان که حق مادر لازم ترین حقوق و واجب ترین آن است، زیرا او به گونه ای فرزند را حمل کرد که هیچ کس، دیگری را چنین حمل نمی کند؛ او با گوش، چشم و همه جوارح خود از فرزند مراقبت کرد در حالی که از این کارش شادمان و امیدوار بود؛ پس او فرزندش را با آن سختی که هیچ کس بر چنین سختی صبر نمی کند حمل کرد و راضی شد که خود گرسنه و فرزندش سیر باشد، خود تشنه و فرزندش سیراب باشد، خود برهنه و فرزندش پوشیده باشد و فرزند در سایه باشد، در حالی که خود در آفتاب به سر می برد، پس سپاسگزاری از مادر و نیکی به وی باید به اندازه این فداکاری او باشد، گرچه شما توان ادای کمترین حق او را ندارید، مگر به یاری خدا و خدای عزوجل حق او را قرین خود قرار دارد و فرمود: «مرا شکرگذار باش؛ مبادا فرمان نبری و سپاسگزاری نکنی که بازگشت همگان به سوی من است»»

تواضع نسبت به والدین

یکی از جلوه های ادب و تکریم والدین فروتنی در برابر ایشان است. قرآن کریم در ابن باره چنین سفارش می فرماید: «وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما كَما رَبَّياني‏ صَغيراً »؛ و هميشه پر و بال تواضع و تكريم را با كمال مهربانى نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنان كه پدر و مادر، مرا از كودكى (به مهربانى) بپروردند تو در حق آنها رحمت و مهربانى فرما

نیز از کمترین اظهار بیزاری و درشتگویی بر حذر داشته و می فرماید: «...إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما » ...چنان كه هر دو آنها و يا يكى از آنها پير شدند، به آنها حتى كلمه اف نگوييد و يا بر سر آنها فرياد نكشيد و با آهنگى نرم و ملايم با آنها سخن گوييد.

واژه « أُفٍّ» در آیه کریمه نشان دهنده کمترین حالت بیزاری انسان از چیزی است. امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه فرمودند: «اگر خداوند چيزى كمتر از «اُفّ» گفتن سراغ داشت، حتماً از آن نهى مى فرمود»؛

نیز در تبیین چگونگی رفتار متواضعانه در برابر والدین می فرمایند:«چشمهایت را جز از روی دلسوزی و مهربانی با پدر و مادر خیره مکن و صدایت را بلندتر از صدای آنها نکن دستهایت را بالای دستهای آنها مبر، و جلوتر از آنان راه مرو»

اطاعت از والدین

از تکالیف بایسته فرزندان نسبت به والدین، اطاعت از ایشان است. پیامبر اکرم در این باره می فرماید: « العبد المطیع لوالدیه و لربه فی اعلی علیین»؛ بنده ای که مطیع پدر و مادر و پروردگارش باشد، روز قیامت در بالاترین جایگاه است

البته باید دانست اطاعت از والدین اطاعتی مطلق و نامحدود نیست. قرآن کریم اهل ایمان از اطاعت والدین در اموری که توحیدشان را به شرک آلوده سازد منع فرموده است: « وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِكَ بي‏ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفا...»؛ و اگر پدر و مادر تو را بر شرك به خدا كه آن را به حق نمى‏دانى وادار كنند در اين صورت ديگر آنها را اطاعت مكن و ليك در دنيا با آنها به حسن خلق مصاحبت كن‏

نیکی و احسان به والدین

چنانکه بیان شد احسان به والدین از دستورات اکید خداوند و پیشوایان دین است. تعابیر قرآن کریم و روایات در این خصوص فراوان و تا حدی شگفت انگیز است. در چهار آیه شریفه از قرآن کریم پس امر به توحید که اصل و اساس دعوت همه انبیاء الهی است، احسان به والدین سفارش شده است. مانند آیه 23 از سوره اسراء که می فرماید: « وَ قَضى‏ رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا ...»؛ پروردگارت مقرر داشت كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكى كنيد.

امام علی علیه السلام نیکی به والدین را از بزرگترین واجبات و از بهترین خصلتها دانسته اند. و در سخنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: « ...سِرْ سَنَتَيْنِ بَرَّ وَالِدَيْك ...»؛یعنی دو سال راه برو به پدر و مادرت نیکی کن. به عبارت دیگر اگر پدر و مادرت در فاصله دوری هستند شایسته است برای نیکی به آنان دو سال در سفر باشی تا به آنها برسی.

باید دانست این وظیفه مهم اختصاص به والدین با ایمان ندارد. امام باقر علیه السلام در این رابطه فرمود: « در سه چیز خداوند متعال به احدی اجازه ترک آنها را نداده است:ادای امانت به مرد نیکوکار و فاسق،وفای به عهد و پیمان نسبت به نیکوکار و فاسق، نیکی به پدر و مادر، نیکو کار باشند یا فاسق و لا ابالی».

بر آورده کردن نیازهای والدین

از مصادیق نیکی به والدین این است که انسان در برآورده شدن نیازهایشان بکوشد. امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی احسان به والدین فرمودند: «احسان به پدر و مادر اینست که رفتارت را با آنها نیکو کنی و مجبورشان نکنی تا چیزی که نیاز دارند از تو بخواهند». یعنی باید پیش از آنکه درخواست کنند حاجتشان را برآورده سازی

دعا کردن برای والدین

از دیگر مصادیق احسان به والدین این است که فرزندان در حق آنان دعا کنند و از خداوند برای آنان طلب رحمت نمایند. قرآن کریم می فرماید: « ... وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کما رَبَّیانی صَغیراً »؛ و بگو: اى پروردگار من، هم چنان كه مرا در خُردى پرورش دادند، بر آنها رحمت آور

و دعای ابراهیم علیه السلام در حق والدین خود را اینگونه بیان می کند:« . رَبَّنَا اغْفِرْلِی وَ لِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یوْمَ یقُومُ الْحِسابُ » پروردگارا! مرا و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در روزی که حساب برپا می شود، ببخش و بیامرز.

و حضرت نوح نیز اینگونه در حق والدینش دعا می کند: :« رَبِّ اغْفِرْ لي‏ وَ لِوالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ...» اى پروردگار من، مرا و پدر و مادرم را و هر كه را با ايمان به خانه من وارد شود و نيز مردان مؤمن و زنان مؤمن را بيامرز.

زیارت قبور والدین و و نیابت از ایشان در خیرات

احسان به والدین اختصاص به زمان حیات ایشان ندارد بلکه فرزندان پس از وفات والدین نیز می توانند با زیارت قبورشان از پاداش بزرگ خداوند به اهل احسان بهر برند. رسول خدا می فرمایند: :« مَنْ زَارَ قَبْرَ أَبَوَيْهِ أَوْ أَحَدِهِمَا فِي كُلِّ جُمُعَةٍ غُفِرَ لَهُ وَ كُتِبَ بَرّاً.» ؛کسی که قبر پدر و مادر یا یکی از آندو را در هر جمعه یکبار زیارت کند خداوند او را می بخشد و او را نیکوکار می نویسد.

همچنین فرزندان می توانند با نیابت کردن از آنان در امور خیر در زمره احسان کنندگان به والدین قرار گیرند. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «چه چیز مانع شخص می شود وقتی که پدر و مادرش زنده یا مرده اند به آنها نیکی کند، باین صورت که به نیت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج بجا بیاورد و روزه بگیرد، زیرا اگر چنین کند ثواب آنها به پدر و مادر می رسد و به خود شخص هم همانقدر ثواب داده می شود، به علاوه خداوند متعال به واسطه کارهای نیک و نماز او خیر زیادی به او عطا می کند».

آثار نیکی و احسان به والدین

احسان والدین آثار فراوانی در نیا و آخرت در پی دارد که به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:

احسان به والدین و افزایش عمر و روزی

از اسباب جلب روزی و طول عمر نیکی به والدین است. رسول خدا در این باره فرمود: :« مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُمَدَّ لَهُ فِي عُمُرِهِ وَ يُبْسَطَ رِزْقُهُ فَلْيَصِلْ أَبَوَيْهِ وَ لْيَصِلْ ذَا رَحِمِهِ.» کسی که دوست دارد عمرش طولانی و روزیش زیاد شود، نسبت به پدر و مادر و خویشانش و صله رحم بجای آورد

آمرزش الهی

امام سجاد(ع) فرمود:«مردی خدمت رسول خدا(ص) رسید و گفت: ای رسول خدا، من هیچ کار زشتی نمانده که انجام نداده باشم، آیا می توانم توبه کنم؟ رسول خدا(ص) فرمود: آیا هیچیک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم. حضرت فرمود: برو به او نیکی کن (تا آمرزیده شوی). وقتی او راه افتاد پیامبر(ص) فرمود: کاش مادرش زنده بود. یعنی اگر او زنده بود و به او نیکی می کرد، زودتر آمرزیده می شد.

منابع

• قرآن کریم
• ابن بابويه، محمد بن على، الخصال - قم، چاپ: اول، 1362ش.
• كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
• مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق.
• بروجردى، آقا حسين، جامع أحاديث الشيعة، تهران، چاپ: اول، 1386 ش.
• تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، غرر الحكم و درر الكلم - قم، چاپ: دوم، 1410 ق.
• منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم عليه السلام، مصباح الشريعة - بيروت، چاپ: اول، 1400ق.
• ابن بابويه، محمد بن على، من لا يحضره الفقيه - قم، چاپ: دوم، 1413 ق.
• كوفى اهوازى، حسين بن سعيد، الزهد - قم، چاپ: دوم، 1402ق.