|
|
| (۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) |
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | {{متوسط}}
| + | #تغییرمسیر[[علوم قرآن]] |
| − | «علوم قرآن» نام علمی مدوّن مربوط به قرآن است و به مجموعه مطالبی گفته می‌شود که درباره قرآن کریم بحث می‌کند و به‌گونه‌ای در شناخت این کتاب شریف مؤثر است؛ مانند: نزول قرآن، مبدء، کیفیت، مکان و مدت نزول، جمع و کتابت قرآن در عصر پیامبر (ص) ، اعجاز و مانندناپذیری، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، سوگند‌ها، مَثَل‌ها، ترتیب و تناسب سوره‌ها، قصه‌ها، و…. <ref>[http://wiki.islamicdoc.org/wiki/index.php/%D8%B9%D9%84%D9%88%D9%85_%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86_(%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_%D8%A7%D8%B5%D9%84%DB%8C) علوم قرآن، دانشنامه بر خط علوم اسلامی]، بازیابی: 27 بهمن 1395</ref>
| |
| − | ==معنای لغوی علوم قرآنی==
| |
| − | | |
| − | به منظور تعريف علوم قرآن، ابتدا هريك از اين دو كلمه در لغت و اصطلاح و سپس به صورت تركيب مورد بررسى قرار مى گيرد:
| |
| − | | |
| − | '''علوم'''
| |
| − | | |
| − | اين واژه جمع «علم» است. علم در لغت به معناى آگاهى در مقابل «جهل و نادانى» و مترادف با شعور و شناخت است.
| |
| − | اما «علوم» در كاربرد حكيمان، متكلمان، دانشمندان شرع و عالمان مدون علوم، معانى اصطلاحى مختلفى به خود گرفته است. «4» علوم در اصطلاح اخير (علماى تدوين) به علوم قرآن نزديكتر است زيرا علوم قرآن در ساختار علمى مدون، سامان يافته است. علوم در اصطلاح اين افراد بر دانشهاى نظام يافته در جهتى واحد، اطلاق شده است، خواه وحدت در موضوع باشد يا در غايت و خواه آن دانشها، تصور باشد يا تصديق و خواه آن تصديقات، مسائلى كلى باشد- كه غالبا چنين است- يا جزئى و تخصصى.<ref>ابراهیم اقبال؛فرهنگ نامه علوم قرآن،تهران: امیرکبیر،چاپ اول،1385، ص:19و 20</ref>
| |
| − | | |
| − | '''قرآن'''
| |
| − | | |
| − | درباره اين واژه آراء مختلفى ارائه شده است. اين اظهارات را مى توان به دو دسته تقسيم كرد. دسته اول، مواردى كه قرآن را جامد دانسته است؛ دسته دوم، مواردى كه آن را مشتق گرفته است.
| |
| − | | |
| − | اما در مورد نخست (جامد و اسم علم بودن) زركشى و به دنبال او سيوطى، به نقل از خطيب بغدادى و بيهقى آورده اند كه شافعى در روايت خود از قرائت ابن كثير، «قرآن» را غير مهموز مى خواند ولى «قرأت» را به همزه قرائت مى كرد. شافعى مى گفت: قرآن، اسم كتاب خداوند و غير مهموز و همانند اسمهاى تورات و انجيل است . سيوطى، خود نيز همين نظر را برگزيده است.
| |
| − | | |
| − | اما در مورد دوم (مشتق بودن) اختلاف بيشتر است. برخى آن را صحيح سالم و مشتق از «قرن» دانسته اند. قرن به معناى، ضميمه كردن و در كنار هم نهادن است و از آنرو كه سوره ها و آيه ها و كلمه هاى قرآن، در كنار هم، به يكديگر ضميمه شده، قرآن نام گرفته است، اين گفتار از آن اشعرى (324 ق) است.
| |
| − | | |
| − | قرآن مجيد، از اين نام خود (قرآن)، حدود 58 مورد و بيشتر از ديگر نامهايش نام برده است.<ref>همان ص:20</ref>
| |
| − |
| |
| − | '''علوم قرآن'''
| |
| − | | |
| − | علوم قرآن در لفظ، يك تركيب اضافى (مضاف و مضاف اليه) است. اضافه اين دو لفظ، به همه علوم و معارف مربوط به قرآن اشاره دارد و لفظ «علوم» آن، جمع است زيرا مراد از آن يك علم مرتبط با قرآن نيست بلكه مقصود همه علومى است كه در خدمت قرآن و يا مستند به آن است.<ref>همان</ref>
| |
| − | | |
| − | ==تفاوت علوم قرآنی با معارف قرآنی==
| |
| − | | |
| − | علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق میان علوم قرآنی و معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد. اما معارف قرآنی کاملا با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته و یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می رود.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه7</ref>
| |
| − | | |
| − | ==مباحث علوم قرآنی==
| |
| − | | |
| − | مباحث اصلی که در علوم قرآنى مطرح می شوند عبارتند از:[[اسامی و صفات قرآن]]، [[تاریخ قرآن]]، [[اعجاز قرآن]]، [[ترجمه قرآن]]،[[تفسیر قرآن]]، [[تقسیمات قرآن]]، [[خصایص قرآن]]، [[دلالت الفاظ قرآن]]، [[فضایل قرآن]]، [[قرائت قرآن]] و [[تجوید]].
| |
| − | | |
| − | در تاریخ قرآن به سه مبحث اصلی پرداخته می شود:[[نزول قرآن]]، [[جمع قرآن]] و [[اسباب نزول قرآن]].
| |
| − |
| |
| − | در بحث دلالت الفاظ نیز به موضوعات زیر پرداخته می شود:[[عام و خاص]]، [[مجمل و مبین]]، [[مطلق و مقید]]، [[محکم و متشابه]]، [[مفهوم و منطوق]]، [[نص و ظاهر]] و [[ناسخ و منسوخ]].
| |
| − | | |
| − | در بحث اعجاز قرآن به [[وجوه اعجاز قرآن]] و بحث [[تحریف قرآن|تحریف یا عدم تحریف در قرآن]] و... پرداخته می شود.
| |
| − | | |
| − | در بحث ترجمه قرآن به گونه های ترجمه قرآن مثل [[ترجمه تفسیری قرآن|ترجمه تفسیری ]] ، [[ترجمه عرفی قرآن|عرفی]] و [[ترجمه لفظی قرآن|لفظی]] قرآن اشاره می شود.
| |
| − | | |
| − | همچنین در بخش فضایل قرآن به [[فضایل سور]] و آیات و فضایل عمومی قرآن مثل فضیلت حفظ، خواندن، [[فضیلت استماع قرآن|استماع]]، [[تدبر]] و [[فضیلت نگاه به قرآن|نگاه به قرآن]] پرداخته می شود.
| |
| − | | |
| − | شناخت دقيق غالب اين بحث‌ها در شناخت محتواى [[قرآن]] دخيل بوده و مى‌تواند ما را در تفسير صحيح از قرآن يارى دهد. به عنوان مثال شناخت آيات مكى از مدنى که در تقسیمات قرآن مطرح می شود مى‌تواند ما را در شناخت موقعيت زمانى و مكانى نزول آيات كه در برخى موارد همچون قرينه‌هاى حاليه در تفهيم مراد آيات عمل مى‌كنند، يارى دهد.
| |
| − | | |
| − | ==اهمیت علوم قرآنی==
| |
| − | | |
| − | علوم قرآن عبارتند از تمامى دانستنيها و گفتگوهايى كه به قرآن كريم مربوط مى شوند، و به لحاظ جنبه خاصّى از قرآن كريم كه با آن سر و كار دارند، با يكديگر متفاوت اند. به عبارت ديگر، قرآن جنبه هاى مختلف و متعدّدى دارد، و بر حسب هر يك از آن جنبه ها، موضوع دانش و مبحث بخصوصى خواهد بود. مهمترين جنبه قرآن آن است كه سخنى است دلالت كننده بر معانى، و قرآن به لحاظ اين صفت، موضوع علم تفسير است.
| |
| − | | |
| − | علم تفسير عبارت است از دانشى كه از قرآن، بر حسب آن كه سخنى معنى دار است، بحث مى كند، و مضامين آن را تشريح مى كند و به تفصيل سخن درباره مدلولات و مقاصد قرآن كريم مى پردازد؛ و به همين جهت، علم تفسير مهمترين دانش قرآنى و پايه و مبناى همگى علوم قرآنى است.
| |
| − | | |
| − | گاه، قرآن به عنوان يكى از منابع تشريع و قانونگذارى در نظر گرفته مى شود، و به اين حساب، موضوع علم آيات احكام است؛ علمى كه به آيات فقهى قرآن اختصاص دارد، و نوع احكامى را كه مى توان با در كنار قرار دادن قرآن با ديگر ادلّه شرعى، سنّت، اجماع و عقل، از قرآن كريم استخراج كرد، بررسى مى كند.
| |
| − | | |
| − | گاه، از قرآن دليلى براى نبوّت حضرت محمّد صلّى اللّه عليه و آله اتّخاذ مى شود، و موضوع علم اعجاز قرآن قرار مى گيرد؛ علمى كه درباره اينكه قرآن وحى الهى است، بحث مى كند و براى اثبات مطلب، به صفات و ويژگيهايى مى پردازد كه قرآن را از ديگر گفته ها و نوشته هاى بشرى متمايز مى گرداند.
| |
| − | | |
| − | گاه، قرآن به حساب اين كه يك متن عربى همگام با زبان و ادب عربى است در نظر گرفته مى شود، و موضوع علم اعراب قرآن و علم بلاغت قرآنى قرار مى گيرد؛ اين دو علم، هماهنگى متن قرآن كريم را با قواعد نحوى و بلاغى مورد بحث قرار مى دهند.
| |
| − | | |
| − | گاه، قرآن، از جهت ارتباط آن با وقايع مشخّصى از دوران پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مورد بحث قرار مى گيرد و موضوع علم اسباب نزول را تشكيل مى دهد.
| |
| − | | |
| − | گاه، قرآن، به لحاظ لفظ مكتوب آن در نظر گرفته مىشود و موضوع علم رسم القرآن، مى گردد؛ دانشى كه پيرامون رسم الخط قرآن و شيوه نگارش آن بحث مى كند.
| |
| − | | |
| − | گاه، قرآن به لحاظ آن كه كلامى مقروء است در نظر گرفته مى شود، و موضوع علم قرائات قرار مى گيرد؛ علمى كه درباره ضبط حروف و حركات و سكنات كلمات قرآنى و شيوه قرائت آنها بحث مى كند.
| |
| − | | |
| − | به همين ترتيب، همگى علوم قرآنى با يكديگر يك وجه اشتراك دارند، و آن اين است كه قرآن را موضوع بحث و مطالعه خود قرار مى دهند؛ و يك وجه افتراق دارند؛ از جهت آن جنبه خاصّى كه از قرآن كريم در دستور كار خود قرار داده اند.<ref>سيد محمد باقر حكيم و محمد على لسانى فشاركى؛ علوم قرآنى، تهران: تبيان، چاپ اوّل، 1378، صفحه 15 - 16</ref>
| |
| − | | |
| − | == پيشگامان تدوين علوم قرآنى ==
| |
| − | * یحيى بن يعمر (م 89) كتابى در قرائت نگاشته است.
| |
| − | * حسن بصرى (م 110) نويسنده نزول القرآن و عدد آى القرآن.
| |
| − | * عبدالله بن عامر يحصبى (م 118) نويسنده كتب اختلاف مصاحف الشام والحجاز والعراق والمقطوع والموصول.
| |
| − | * عطاء بن ابى مسلم ميسرة الخراسانى (م 135) اولين نويسنده در ناسخ و منسوخ.
| |
| − | * محمد بن سائب كلبى (م 146) آغازگر تدوين احكام القرآن.
| |
| − | * ابان بن تغلب (م 141) نخستين مؤلف در علم قرائت، معانى قرآن و غريب القرآن.
| |
| − | * خليل بن احمد فراهيدى (م 170) مبتكر و مؤلف در نقط و رسم.
| |
| − | * على بن عبدالله سعدى در تأليف اسباب النزول و محمد بن جنيد (م 281) در امثال القرآن گوى سبقت را از ديگران ربوده‌اند.
| |
| − | * محمد بن يزيد واسطى (م 306 يا 309) پيشقدم در تدوين كتابى با عنوان [[اعجاز قرآن]] بوده كه امروزه از ميان رفته است.
| |
| − | | |
| − | برخى از قرآن شناسان، على بن مدينى و ابوعبيد قاسم بن سلام را كه هر دو از دانشمندان قرن سوم‌اند، به ترتيب پيشگام در تدوين اسباب النزول و ناسخ و منسوخ دانسته‌اند. نخستین کسانی که به تدوین این رشته علمی پرداختند، عبارتند از:
| |
| − | | |
| − | * یحیی بن یعمر (متوفی 89 هجری)؛
| |
| − | * حسن بصری (متوفی 110 هجری)؛
| |
| − | * ابان بن تغلب (141 هجری)؛
| |
| − | * محمد بن سائب کلبی (متوفی 146 هجری) و تعدادی از دانشمندان دیگر که به تدریج بر تعداد موضوعات علوم قرآنی و نویسندگان آن افزوده گردید.<ref name = "درسنامه"> درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.</ref>
| |
| − | | |
| − | از میان آثار موجود مهم ترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتاب '''البرهان''' و '''الاتقان''' می باشند.
| |
| − | | |
| − | '''البرهان فی علوم القرآن'''، تألیف امام بدرالدین محمدبن عبدالله بن بهادر زرکشی (متوفی 794هجری) است. ایشان از برجسته ترین علما و دانشمندان قرن هشتم می باشد.کتاب وی البرهان زبده ترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است. این کتاب شمول و گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است. نامبرده مباحث قرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هریک آنچه لازم بوده است گرد آورده است.
| |
| − | '''الاتقان فی علوم القرآن'''، تألیف جلال الدین عبدالرحمان سیوطی (متوف 911 هجری) است. او در تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و تألیفات گرانبهایی از خود باقی گذارده است.<ref>محمدهادی معرفت؛علوم قرآنی،قم، التمهید،چاپ چهارم، 1386، صفحه13-14</ref>
| |
| − | | |
| − | پس از الاتقان چندان با اثر قابل توجهى روبه رو نمى شويم، بلكه بيشتر نگارشهاى علوم قرآن تنها در زمينه هايى خاص صورت گرفت.
| |
| − | با اين حال در قرن اخير دانشمندان فراوانى در زمينه هاى مختلف علوم قرآنى تأليفات ارزشمندى را عرضه نموده اند كه به برخى از آنها اشاره مى شود:
| |
| − | | |
| − | مناهل العرفان فى علوم القرآن تأليف محمد عبد العظيم زرقانى؛
| |
| − | | |
| − | مباحث فى علوم القرآن تأليف دكتر صبحى صالح؛
| |
| − | | |
| − | تاريخ القرآن تأليف ابو عبد اللّه زنجانى؛
| |
| − | | |
| − | تاريخ قرآن تأليف دكتر محمود راميار؛
| |
| − | | |
| − | پژوهشى در تاريخ قرآن كريم تأليف دكتر سيد محمد باقر حجتى؛
| |
| − | | |
| − | البيان فى تفسير القرآن تأليف مرحوم آية اللّه خويى؛
| |
| − | | |
| − | التمهيد فى علوم القرآن تأليف مرحوم آيت اللّه محمد هادى معرفت؛
| |
| − | | |
| − | حقايق هامّة حول القرآن الكريم تأليف سيد جعفر مرتضى عاملى؛<ref>محمدباقر ملکیان؛ علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره،تهران:اسوه،چاپ اول،1388، صفحه 15</ref>
| |
| − | | |
| − | == سير تاريخى نگارش‌ها در سده‌هاى مختلف ==
| |
| − | | |
| − | * قرن اول: يحيى بن يعمر (م 89) به او كتابى در قرائت را نسبت داده‌اند.
| |
| − | * قرن دوم: حسن بصرى (م 110)، عبدالله بن عامر يحصبى (م 118)، عطاء بن ابى‌مسلم ميسرة الخراسانى (م 135)، ابان بن تغلب (م 141)، محمد بن سائب كلبى (م 146)، حسين بن واقدى مروزى (م 151)، خليل بن احمد (م 170).
| |
| − | * قرن سوم: يحيى بن زياد معروف به فراء (م 207) مؤلف معانى القرآن و كتب ديگر، محمد بن جنيد (م 281) صاحب امثال القرآن، محمد بن مسعود عياشى داراى تأليفات بسيار و از جمله تفسيرى معروف به نام خودش، قاسم بن سلام (م 224) مؤلف الناسخ والمنسوخ، القرائات و فضائل القرآن.
| |
| − | * قرن چهارم: محمد بن يزيد واسطى (م 306 يا 309) مؤلف اعجاز [[قرآن]]، ابوعلى كوفى (م 346) صاحب فضائل القرآن، ابن جرير طبرى (م 310) صاحب تفسير معروف، ابوبكر بن قاسم انبارى (م 328) نويسنده عجائب علوم القرآن، سيد شريف رضى (م 406) نويسنده تلخيص البيان فى مجازات القرآن.
| |
| − | | |
| − | ابن نديم در كتاب الفهرست خويش نام بسيارى از دانشمندان و كتب آنان را كه تا زمان او، يعنى قرن چهارم در زمينه‌هاى قرآنى وجود داشته است، ذكر نموده كه خود گوياى كثرت تأليفات در زمينه‌هاى مختلف است و ما تنها به ذكر ارقام و اعداد آن اكتفا مى‌كنيم:
| |
| − | | |
| − | # تفسير، حدود 45 كتاب.
| |
| − | # معانى القرآن، بيش از 20 كتاب.
| |
| − | # لغات القرآن، 6 كتاب.
| |
| − | # قرائات، بيش از 20 كتاب.
| |
| − | # النقط والشكل للقرآن، 6 كتاب.
| |
| − | # متشابه القرآن، 10 كتاب.
| |
| − | # ناسخ القرآن و منسوخه، 18 كتاب. | |
| − | | |
| − | از قرن پنجم به بعد مباحث قرآنى به صورت گسترده‌تر مورد عنايت دانشمندان قرار گرفت و تأليفات قرآنى رو به افزايش نهاد. گفتنى است كه اصطلاح علوم قرآنى آن گونه كه فعلا رايج است با آنچه كه در چند سده‌هاى نخستين مصطلح بود، متفاوت است.
| |
| − | | |
| − | علوم قرآنى، در گذشته بر مباحث تفسيرى قرآن نيز اطلاق مى‌شد، در واقع علم [[تفسیر]]، علمى از علوم قرآنى بوده است همانند علم [[اعجاز قرآن]]، علم [[تاريخ قرآن]]، علم [[ناسخ و منسوخ]] و... به تدريج كثرت و تنوع مباحث سبب گرديد، ميان مباحث علوم قرآنى و علم تفسير نوعى مرزبندى به وجود آيد.
| |
| − | | |
| − | زرقانى مى‌گويد: معروف ميان نويسندگان فن علوم قرآنى اين است كه اولين زمان ظهور اين اصطلاح، قرن هفتم است ولى در دارالكتب المصرية به كتابى از على بن ابراهيم بن سعيد مشهور به حوفى (م 430) برخوردم به نام البرهان فى علوم القرآن در سى مجلد كه پانزده مجلد آن فعلاً موجود است. بنابراين ما مى‌توانيم تاريخ اين فن را آغاز قرن پنجم بدانيم.
| |
| − | | |
| − | وى پس از بحثى در تاريخچه علوم قرآنى چنين نتيجه‌گيرى مى‌كند كه علوم قرآنى به صورت يك فن از اواخر قرن چهارم بدست ابراهيم بن سعيد حوفى اعلام وجود نموده و در قرن ششم و هفتم هجرى در دامان ابن جوزى (م597) و سخاوى (م 641) و ابوشامه (م 665) پرورش يافت.<ref name="درسنامه"/>
| |
| − | | |
| − | ==پانویس==
| |
| − | <references/>
| |
| − | | |
| − | {{قرآن}}
| |
| − | | |
| − | ==منابع==
| |
| − | فرهنگ نامه علوم قرآن،ابراهیم اقبال
| |
| − | | |
| − | علوم قرآنی، آیت الله محمدهادی معرفت
| |
| − | | |
| − | علوم قرآنى، سيد محمد باقر حكيم و محمد على لسانى فشاركى
| |
| − | | |
| − | علوم قرآن در تفسير الميزان و آثار علامه طباطبايى قدس سره، محمدباقر ملکیان
| |
| − | | |
| − | درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته
| |
| − | | |
| − | علوم قرآن، دانشنامه بر خط علوم اسلامی
| |
| − | | |
| − | | |
| − | [[رده:قرآن]]
| |
| − | [[رده:علوم قرآنی]]
| |
| − | [[رده:علوم]]
| |
