حسین بن علی بن حسین بابویه قمی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{بخشی از یک کتاب}}
 
{{بخشی از یک کتاب}}
  
−
==تولد حسین بن علی==
+
'''«حسین بن علی بابویه قمی»'''، فرزند [[علی بن حسین بن بابویه قمی|على بن حسین بن بابویه قمى]]، از [[فقیه|فقها]] و [[محدث|محدثین]] برجسته [[شیعه]] در قرن ۳ و ۴ هجری بود. حسین بن على بابویه، همچون برادرش [[شیخ صدوق]]، به دعا و عنایت [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت ولى عصر]] (عجّل الله تعالى فرجه) به دنیا آمد. وی با [[صاحب بن عباد]]، وزیر دانشمند [[آل بویه]]، در ارتباط‌ بود و کتابى در [[علم رجال|رجال]] براى او نوشت. [[سید مرتضی|سید مرتضى]] و [[شیخ طوسی]] از شاگردان او هستند.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = '''حسین بن علی بابویه قمی'''
 +
||تصویر=
 +
||زادروز =
 +
|زادگاه = [[قم]]
 +
|وفات =  ۴۱۸ قمری
 +
|مدفن =
 +
|اساتید =  [[علی بن حسین بن بابویه قمی|على بن حسین بن بابویه قمى]]، [[شیخ صدوق]]، محمد بن حسین نحوى، محمد بن على الاسود، حسین بن احمد ابن ادریس،...
 +
|شاگردان = [[سید مرتضی|سید مرتضى]]، [[شیخ طوسی]]، حسین بن عبیدالله غضائرى، حسن بن على بن حسن قمى، حسن بن احمد بن هیثم عجلى،...
 +
|آثار = کتاب التوحید، کتاب نفى التشبیه، الرد على الواقفیة، کتاب سیرةالنبى والائمة علیهم‌السلام فى المشرکین،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
−
بيش از شصت بهار از عمر پربار على بن الحسين بن بابويه قمى گذشته بود، ولى هنوز از همسرش كه فرزند عموى او، محمد بن موسى بن بابويه بود، فرزندى به دنيا نيامده بود. با اين حال او به دليل بشارت [[امام حسن عسكرى]] علیه‌السلام به او، آسوده خاطر بود. حضرت در حق او چنين دعا فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبك اولاداً صالحين برحمته؛<ref>مناقب آل ابى طالب، [[ابن شهر آشوب]]، ج 4، ص 425.</ref> خداوند متعال از رحمت و كرم خويش، فرزندان شايسته اى را از صلب تو، مى آفريند».
+
'''ولادت و خاندان:'''
  
−
على بن الحسين در انتظار تحقق اين بشارت مى سوخت؛ لذا نامه اى به جناب حسين بن روح نوبختى نوشت و از نائب خاص [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشريف خواست تا از آن حضرت تقاضا نمايد، براى او دعا بفرمايند، خداوند فرزندانى فقيه و آگاه به [[احكام]] اسلام به او عطا كند.
+
بیش از شصت بهار از عمر [[علی بن حسین بن بابویه قمی|على بن الحسین بن بابویه قمى]] -از فقهاى نامدار و [[محدث|محدثان]] برجسته [[قم]]- گذشته بود، ولى هنوز از همسرش فرزندى به دنیا نیامده بود. با این حال او به دلیل بشارت [[امام حسن عسکرى]] علیه‌السلام، امیدوار بود که فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبک اولاداً صالحین برحمته؛<ref>مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۵.</ref> خداوند متعال از رحمت و کرم خویش، فرزندان شایسته اى را از صلب تو، مى آفریند».  
  
−
پس از مدتى در جواب نامه اش چنين آمد: «انك لاترزق من هذه، و ستملك جاريةً ديلميّةً ترزق منها ولدين فقيهين؛<ref>من لايحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص ح.</ref> از همسر فعلى خود فرزندى نخواهى داشت؛ ولى بزودى كنيزى ديلمى را مالك خواهى شد كه دو پسر فقيه و دين‌شناس از او نصيب تو مى گردد».
+
على بن الحسین در انتظار تحقق این بشارت بود؛ لذا نامه اى به جناب [[ابوالقاسم حسین بن روح نوبختى|حسین بن روح نوبختى]] نوشت و از نائب خاص [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشریف خواست تا از آن حضرت تقاضا نماید، براى او [[دعا]] بفرمایند، خداوند فرزندانى فقیه و آگاه به [[احکام]] اسلام به او عطا کند. پس از مدتى در جواب نامه اش چنین آمد: «انک لاتُرزق من هذه، و ستملک جاریةً دیلمیةً تُرزق منها ولدین فقیهین؛<ref>من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه.</ref> از همسر فعلى خود فرزندى نخواهى داشت؛ ولى بزودى کنیزى دیلمى را مالک خواهى شد که دو پسر [[فقیه|فقیه]] و دین‌شناس از او نصیب تو مى گردد».
  
−
در بعضى از روايات آمده است كه پس از سه روز خبر رسيد، [[امام زمان]] علیه‌السلام براى وى دعا فرموده اند: «و انّه سيولد له ولد مبارك ينفع (اللّه) به و بعده اولاد؛<ref> [[كمال الدين و تمام النعمة]]، شيخ صدوق، ج 2، ص 502.</ref> بزودى براى او فرزندى مبارك به دنيا خواهد آمد، (خداوند) به واسطه او منفعت مى رساند و پس از او نيز فرزندانى خواهد بود».
+
دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف در حق او به اجابت رسید. خداوند متعال از کنیزى دیلمى که به همسرى على بن حسین درآمده بود، سه پسر به او عنایت کرد و دو تن از آن‌ها طبق فرموده حضرت علیه‌السلام از فقها و حافظان نامدار گردیدند:
  
−
در تعبير ديگرى آمده است: «فكتب اليه قد دعونا اللّه لك بذالك، و سترزق ولدين ذكرين خيرين؛<ref> رجال النجاشى، ص 185.
+
*ابوجعفر محمد بن على بن حسین: معروف به [[شیخ صدوق]]؛
−
</ref> حضرت براى على بن الحسين نوشتند: براى تو حاجت از خداوند متعال خواستيم. بزودى دو پسر نيكوكار روزى تو مى شود».
 
  
−
دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف در حق او به اجابت رسيد. خداوند متعال از كنيزى ديلمى كه به همسرى على بن حسين درآمده بود، سه پسر به او عنايت كرد و دو تن از آن‌ها طبق فرموده حضرت علیه‌السلام از فقها و حافظان نامدار گرديدند:
+
*حسن بن على بن حسین: وى پارسایی و [[عبادت]]‌ پیشه کرد، با مردم چندان ارتباط نداشت و در زمره علما و فقها نبود.
  
−
* 1- ابوجعفر محمد بن على بن حسين: معروف به [[شيخ صدوق]]؛
+
*ابوعبدالله، حسین بن على بن حسین.<ref>ریحانة الادب، میرزا محمدعلى مدرس تبریزى، ج ۷، ص ۴۰۰ و ۴۰۱.</ref>
  
−
* 2- حسن بن على بن حسين: وى پارسايى و [[عبادت]]‌ پيشه كرد، با مردم چندان ارتباط نداشت. وى در زمره علما و فقها نبود.
+
از تاریخ تولد حسین بن على قمی در کتب رجالى سخنى به میان نیامده است، اما از قرائن روشن است، تولد وى در اوائل قرن چهارم هجرى بوده است؛ زیرا پدر بزرگوارش [[علی بن حسین بن بابویه قمی]] در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ق براى زیارت قبور ائمه طاهرین علیهم‌السلام و سومین [[نواب اربعه|نایب خاص]] حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه الشریف به [[بغداد]] مى رود. نامه هایى را که او براى حسین بن روح نوبختى نوشته، بعد از این تاریخ بوده است.<ref>بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ملا على علیارى، ج ۳، ص ۲۹۸.</ref> در جواب نامه وى، [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت مهدی]] علیه‌السلام تعبیرهایى چون «ستملک»، «سترزق» یا «سیولد» را بکار برده اند. از این تعابیر معلوم مى شود که پس از سال ۳۰۵، خیلى طول نمى کشد که على بن الحسین؛ صاحب اولاد مى گردد. با توجه به این که على بن الحسین در سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ قمری از دنیا رفته است،<ref>کمال الدین و تمام النعمة، ص ۵۰۳.</ref> سال تولد محمد، حسن و حسین را باید بین سال هاى ۳۰۶ تا ۳۲۸ دانست.
  
−
* 3- ابوعبدالله، حسين بن على بن حسين:<ref>ريحانة الادب، ميرزا محمدعلى مدرس تبريزى، ج 7، ص 400 و 401.</ref> در اين مقاله درباره زندگى اين فقيه و محدث برجسته سخن مى گوييم.
+
'''فعالیتهای اجتماعی:'''
  
−
از تاريخ تولد حسين بن على در كتب رجالى سخنى به ميان نيامده است، اما از قرائن روشن است، تولد وى در اوائل قرن چهارم هجرى بوده است؛ زيرا پدر بزرگوارش در سال 304 يا 305 ق براى زيارت قبور ائمه طاهرين علیهم‌السلام و سومين نايب خاص حضرت بقية الله عجل الله تعالى فرجه الشريف به [[بغداد]] مى رود. نامه هايى را كه او براى حسين بن روح نوبختى نوشته، بعد از اين تاريخ بوده است.<ref>بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ملا على عليارى، ج 3، ص 298.</ref>
+
حسین بن علی بابویه قمی با مسافرت‌هایى که به بعضى از شهرها نمود، آوازه شهرتش بیشتر مناطق اسلامى را فراگرفت. وى در [[ربیع الاول]] سال ۳۷۸ ق. به شهر [[بصره]] رفت و در آنجا به بیان [[احادیث]] و نشر [[احکام]] اسلام پرداخت.
  
−
در جواب نامه وى، حضرت حجة ابن الحسن علیه‌السلام تعبيرهايى چون «ستملك»، «سترزق» يا «سيولد» را بكار برده اند. از اين تعابير (با حروف «س») معلوم مى شود كه پس از سال هاى 305، خيلى طول نمى كشد كه على بن الحسين؛ صاحب اولاد مى گردد. با توجه به اين كه على بن الحسين در سال 328 ق از دنيا رفته است؛<ref>كمال الدين و تمام النعمة، ص 503.</ref> سال تولد محمد، حسن و حسين را بايد بين سال هاى 306 تا 328 دانست.
+
در دوره «دیالمه» قدرت و عظمت علماى شیعه در [[عراق]] و [[ایران|ایران]]، به اوج خود رسیده بود و حوزه هاى درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در [[بغداد]]، علنى بود. دانشمندان [[شیعه|شیعه]] در همه جا با سلاطین دیالمه و وزراى آنان مرتبط و منظور نظر ایشان بودند. رابطه [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] و برادرش حسین بن على بن بابویه با [[صاحب بن عباد]]، وزیر دانشمند و ادب‌پرور «[[آل بویه]]»، از نمونه این ارتباط‌ها است. شیخ صدوق کتاب [[عیون اخبارالرضا (کتاب)|عیون اخبارالرضا]] را به نام صاحب بن عباد، تألیف کرد و حسین بن على بن بابویه نیز کتابى در [[علم رجال|رجال]] را براى صاحب بن عباد به رشته تحریر درآورد.<ref> هزاره شیخ طوسى، على دوانى، ص ۴۰-۴۶.</ref> روشن است که ارتباط با فرمانروایان براى بدست آوردن منصب و یا جلب منفعت دنیایى نبوده است؛ بلکه ارشاد و راهنمایى آن‌ها به سوى [[حق]] و [[عدالت]] مد نظر بوده، که خود حاکى از اقتدار و نفوذ علماى شیعه در آن عصر مى باشد.
−
== حسین بن علی بن حسین بابویه قمی==
 
  
−
حسين بن على، اين فقيه نامدار، فرزند على بن  حسين بن  موسى بن  بابويه  قمى معروف به «صدوق اول»، مى باشد. پدر بزرگوارش ابوالحسن على بن الحسين از فقهاى نامدار و محدثان برجسته اى است كه در حدود سال 235 ق در قم متولد گرديد.<ref>ر.ك: ستارگان حرم، گروهى از نويسندگان ماهنامه كوثر، ج 2، ص 26.</ref> وى در [[فقه]] و [[حديث]] و تقوى و پارسايى از چهره هاى كم‌نظير [[تاريخ اسلام]] است.
+
'''وفات:'''
  
−
نامه اى كه [[امام حسن عسكرى]] علیه‌السلام براى او نوشت، جايگاه رفيع وى را در بين ديگر دانشمندان و فقهاى قم و نيز موقعيت خاص و احترامى را كه او در نزد ائمه معصومين علیهم‌السلام دارد، آشكار مى كند.
+
شواهدى بیان مى دارد که حسین بن علی بابویه قمی تا اوائل قرن پنجم در قید حیات بوده است و علماى بزرگى خوشه چین خرمن علم و حدیثش بوده اند. گرچه در اکثر کتب [[علم رجال|رجالى]] به سال وفات از وى تصریح نشده است؛ ولى در مقدمه کتاب شریف [[من لایحضره الفقیه (کتاب)|من لایحضره الفقیه]] تألیف [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] که به قلم سید حسن موسوى خراسانى تحریر یافته، چنین آمده است: «حسین بن على در نیمه ماه مبارک [[رمضان]] سال ۴۱۸ ق، از دنیا رفت».<ref> من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه، ص أشا.</ref> جاى مزار وى نیز به طور دقیق معلوم نیست.  
  
−
امام حسن عسكرى علیه‌السلام پس از حمد و ثناى الهى، صلوات بر پيامبر صلی الله علیه و آله و سلام بر عترت طاهرينش، خطاب به او مى نويسد: «يا شيخى و معتمدى و فقيهى، ابا الحسن على بن الحسين القمى! وفقك الله لمرضاته، و جعل من صلبك اولاداً صالحين برحمته؛ اى پير من واى فقيه مورد اعتمادم ابوالحسن على بن حسين قمى! خداوند تو را بر انجام افعال مورد رضايتش توفيق دهد و از صلب تو به رحمت و كرم خويش، فرزندان شايسته اى را پديد آورد».
+
==تحصیل و استادان==
 +
حسین بن علی بابویه قمی با استعداد سرشار و جدیت و شوق زیادى که به تحصیل علم و حفظ احادیث [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام داشت، به سرعت توانست مدارج عالى [[فقه]] و [[حدیث|حدیث]] را بپیماید و خود بر کرسى تدریس قرار گیرد. وى از استادان بزرگى بهره مند بود، بعضى از آن‌ها که در کتب رجالى به نامشان تصریح شده است، عبارتند از:
  
−
امام علیه‌السلام، در ادامه اين پيام كه به حق منشور عبادى، اخلاقى و اجتماعى و سياسى براى يك زندگانى شرافتمندانه انسانى است، در روزگار پر از مخاطره و گرداب جهالت ها و هوس ها چنين توصيه مى كنند: «تو را به تقواى الهى سفارش مى كنم و نيز بر به پا داشتن [[نماز]] و پرداخت [[زكات]]؛ زيرا نمازِ كسانى كه زكات نمى دهند، پذيرفته نمى شود.  
+
*۱- پدر بزرگوارش، [[علی بن حسین بن بابویه قمی|على بن حسین بن بابویه قمى]]: وى بیش از یک دهه تحت تعلیم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گرامیش براى نقل روایاتش [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] داشت.<ref>رجال النجاشى، ص ۵۰.</ref>
  
−
تو را به بخشيدن خطاى ديگران، [[فرو خوردن خشم]]، [[صله رحم]]، همدردى با برادران، كوشش در رفع نيازمندى هاى آنان در هنگامه كارها، هم‌پيمانى با قرآن، خوش‌خلقى و [[امر به معروف و نهى از منكر]] سفارش مى كنم؛ چرا كه خداوند متعال مى فرمايد: «لاخير فى كثير من نجويهم الّا من امر بصدقة او معروف او اصلاح بين النّاس؛<ref>[[سوره نساء]]، آيه 114.</ref> در بسيارى از گفتگوهاى در گوشى آنان خيرى نيست، جز آن كس كه به صدقه يا معروفى امر كند، يا ميان مردم اصلاح پديد آورد».
+
*۲- برادر بزرگوارش، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى معروف به [[شیخ صدوق]]:<ref>معجم رجال الحدیث، خوئى، ج ۶، ص ۴۴ و ۴۵.</ref> او در همتایى حافظه نیرومندش جز برادر کوچکترش، ابوعبدالله حسین بن على، مانند دیگرى نداشت.
  
−
همچنين سفارش مى كنم از تمام پليدى ها و زشتى ها دورى بجويى؛ بر تو باد به [[نماز شب]] خواندن! زيرا پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله به [[امام على]] علیه‌السلام همين سفارش را كرد و فرمود: اى على! بر تو باد كه نماز شب بخوانى - و اين جمله را سه مرتبه تكرار نمود. - و هر كس نماز شب را سبك بشمارد، از ما نيست. پس توصيه مرا بكار گير و شيعيانم را بر انجام آن فرمان ده، تا عمل كنند. بر تو باد به صبر و انتظار فرج؛ زيرا پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «برترين اعمال امت من، انتظار فرج است». امت من و شيعيان ما همواره اندوهگين خواهند بود، تا فرزندم كه پيامبر صلی الله علیه و آله بشارت ظهور او را داده است، قيام كند. او زمين را پس از آن  كه پر از ظلم و ستم مى شود، سرشار از عدالت و برابرى خواهد نمود.
+
*۳- شیخ ابوجعفر محمد بن حسین نحوى.<ref>ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۴۹.</ref>
  
−
اى شخصيت بزرگ من (ابن بابويه قمى)! خود صبر كن و شيعيانم را به صبر بخوان؛ زيرا زمين از آنِ خداوند است، به هر كس از بندگانش كه بخواهد، واگذار مى كند و فرجام نيك براى متقين خواهد بود. والسلام عليك و على جميع شيعتنا و رحمة اللّه و بركاته».<ref> ستارگان حرم، ج 2، ص 27-29؛ مناقب [[ابن شهر آشوب]]، ج 4، ص 425 و 426؛ سيره چهارده معصوم، محمد محمدى اشتهاردى، ص 943 و مجالس المؤمنين، قاضى نوراللّه شوشترى، ج 1، ص 453 و 454.</ref>
+
*۴- على بن احمد بن عمران الصفار.
  
−
[[ابن بابويه]] دويست كتاب در علوم مختلف دينى تأليف نموده و آثار ارزشمندى بر جاى نهاده است. او در سال 329 ق. دارفانى را وداع گفت و در جوار بارگاه ملكوتى حضرت معصومه سلام الله علیها (ابتداى خيابان چهارمردان) به خاك سپرده شد. براى آگاهى بيشتر از شخصيت برجسته اين محدث و فقيه بزرگوار به مقاله اى كه در جلد دوم ستارگان حرم در اين زمينه نوشته شده است، مراجعه كنيد.
+
*۵- ابوجعفر محمد بن على الاسود.
  
−
==شخصیت حسین بن علی بابویه قمی==
+
*۶- حسین بن [[احمد ابن ادریس|احمد بن ادریس قمی]].<ref>علل الشرایع، شیخ صدوق، مقدمه، ص ۳۸ و ۳۹.</ref>
  
−
حسين بن على، همچون برادرش كه به دعاى حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف به دنيا آمد، در بيت [[علم]] و [[تقوا]] و مهد فقاهت و حديث بالندگى يافت. او بيش از يك دهه تحت تعليم پدر بزرگوارش، فقيه و محدث نامدار عصر (على بن حسين)، قرار داشت. وى با استعدادى سرشار و شوق زيادى كه در تحصيل علم داشت، درجات بلند علوم اسلامى را به سرعت پيمود.
+
==تدریس و شاگردان==
  
−
وى گرچه در علم فقه و حفظ حديث به مرتبه برادرش [[شيخ صدوق]]؛ نمى رسيد، لكن او هم از فقها و محدثين برجسته اى به شمار مى آمد كه بر سر زبان اهالى قم قرار داشت. او با مسافرت‌هايى كه به بعضى از شهرها نمود، آوازه شهرتش بيشتر مناطق اسلامى را فراگرفت.
+
حسین بن على قمی که در سن جوانى بر کرسى تدریس نشست، شاگردان زیادى پروراند و معارف متعالى [[اهل البیت|اهل بیت]] علیهم‌السلام را به آن‌ها منتقل نمود. ایشان مى گوید: وقتى مجلس درس تشکیل دادم، کمتر از بیست سال داشتم. گاهى ابوجعفر محمد بن على اسود در مجلس درس من حاضر مى شد. او وقتى مى دید من در این سن جوانى با سرعت به سؤال هاى شاگردان در رابطه با مسائل [[حلال]] و [[حرام]] شرعى جواب مى دهم، بسیار شگفت زده مى شد و بعد مى گفت: تعجبى نیست، چون که تو به دعاى [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشریف به دنیا آمده اى.<ref>مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، ج ۳، ص ۵۲۴.</ref>
  
−
وى در [[ربيع الاول]] سال 378 ق. به شهر [[بصره]] رفت و در آنجا به بيان [[احاديث]] و نشر [[احكام]] اسلام پرداخت. از فضايل وى و برادرش همين بس كه در كلام گهربار و توقيع شريف [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشريف به عنوان دو شخصيت بسيار نيكوكار «خيرين» و فقيه «ولدين فقيهين» و نافع «ينفع اللّه به» شناخته شده اند.
+
برخی از شاگردان او عبارتند از:
  
−
فقه در زبان [[قرآن]] و ائمه معصومين علیهم‌السلام، تنها فراگيرى برخى از مسائل تدوين يافته و استدلال هاى آن نيست؛ بلكه فقه «تئورى واقعى و كامل اداره انسان از گهواره تا گور است»<ref>منشور روحانيت، [[امام خمينى]].</ref> فقه امروز بخشى از اين معناى وسيع است.
+
*۱- على بن حسین، معروف به [[سید مرتضی|سید مرتضى]]؛<ref>الغدیر، علامه عبدالحسین امینى، ج ۴، ص ۲۷۰ و بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۱، ص ۱۲۷.</ref> وى دانشمندى بزرگ و از شاگردان ممتاز [[شیخ مفید]] (م، ۴۱۳ ق) بود.
  
−
از ديگر معانى عميق فقه در زبان [[قرآن]] و روايات، عبارت است از: آشنايى با اصول اعتقادات؛ شناخت مبانى اخلاق و عمل به آن‌ها و ادراك جلالت و عظمت حق تعالى، آن گونه كه حاصل آن خوف و خشوع در پيشگاه خداوند متعال وسوق به سوى تقوا باشد.
+
*۲- ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائرى (م، ۴۱۱ ق) پدر [[ابن غضائری|احمد بن حسین غضائرى]]، که در علوم مختلف دینى چون [[فقه]] و [[امامت]] تألیفات زیادى دارد، از جمله: کشف التمویه والغمه، التسلیم على امیرالمؤمنین بإمرة المؤمنین.
  
−
خداوند متعال مى فرمايد: «فلولا نفر من كلّ فرقةٍ منهم طائفة ليتفقّهوا فى الدّين ولينذروا قومهم اذا رجعوا اليهم لعلّهم يحذرون؛<ref>[[سوره توبه]]، آيه 122.</ref>چرا از هر گروهى از آنان، طايفه اى كوچ نمى كنند، تا در دين آگاهى يابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود، آن‌ها را بيم دهند؟ شايد كه بيم ورزند».
+
*۳- حسن بن على بن حسن قمى: صاحب قدیمى ترین تاریخ [[قم]] که ترجمه بخشى از آن در دست است.<ref> فوائد الرضویه، ص ۱۴۳.</ref>
  
−
==تدريس حسین بن علی بابویه قمی==
+
*۴- حسن بن احمد بن هیثم عجلى.
  
−
ابوعبدالله، حسين بن على با استعداد سرشار و جديت و شوق زيادى كه به تحصيل علم و حفظ [[احاديث]] اهل بيت علیهم‌السلام داشت، به سرعت توانست مدارج عالى فقه و حديث را بپيمايد و بر كرسى تدريس قرار گيرد.
+
*۵- احمد بن محمد بن نوح ابوالعباس سرافى.<ref>علل الشرایع، مقدمه، ص ۳۸ و ۳۹.</ref>
  
−
ايشان مى گويد: وقتى مجلس درس تشكيل دادم، كمتر از بيست سال داشتم. گاهى ابوجعفر، محمد بن على اسود در مجلس درس من حاضر مى شد. او وقتى مى ديد من در اين سن جوانى با سرعت به سؤال هاى شاگردان در رابطه با مسائل [[حلال]] و [[حرام]] شرعى جواب مى دهم، بسيار شگفت زده مى شد و بعد مى گفت: تعجبى نيست، چون كه تو به دعاى حضرت [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشريف به دنيا آمده اى.<ref>مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نورى، ج 3، ص 524.</ref>
+
*۶- شیخ الطائفه، [[شیخ طوسی|محمد بن حسن طوسى]] (م، ۴۶۰ ق): از شاگردان برجسته [[شیخ مفید|شیخ مفید]] و صاحب تألیفات مهمی در [[علم رجال|رجال]] و حدیث چون [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|فهرست]] و [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب الاحکام]] است.
  
−
==علت ار تباط با حاکمان زمان خود==
+
*۷- ابوهاشم محمد بن حمزة بن حسین از نوادگان [[امام موسی کاظم علیه السلام|امام کاظم]] علیه‌السلام.<ref>ریاض العلماء، ج ۲، ص ۱۴۹.</ref>
  
−
از مطالعه تاريخ و حديث چنين بدست مى آيد كه همواره رجال شيعه داراى مناصب مهمى در مركز خلافت و ساير شهرها بوده اند، و حكام وقت به نظرات آن‌ها توجه مى كردند.
+
==آثار و تألیفات==
  
−
قدرت و عظمت علماى [[شيعه]] در [[بغداد]] و [[قم]] و به طور كلى در [[عراق]] و ايران، در دوره «ديالمه» به اوج خود رسيده بود. حوزه هاى درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنى بود. دانشمندان شيعه در همه جا با سلاطين ديالمه و وزراى آنان مرتبط و منظور نظر ايشان بودند. رابطه شيخ صدوق؛ و برادرش حسين بن على بن بابويه با صاحب بن عباد، وزير دانشمند و ادب‌پرور «ديالمه»، از نمونه اين ارتباط‌ها است.
+
حسین بن على بن بابویه در موضوعات مختلفى از [[علوم اسلامی]] تألیفاتى دارد. مرحوم [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] تمام کتاب هاى وى را به واسطه حسین بن عبیدالله غضائرى نقل کرده است، و [[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] هم باواسطه و هم بدون واسطه از وى روایت نقل مى کند.
  
−
شيخ صدوق؛ كتاب عيون اخبارالرضا را به نام صاحب بن عباد، تأليف كرد. حسين بن على بن بابويه؛ نيز كتابى را براى صاحب بن عباد به رشته تحرير درآورد.<ref> هزاره شيخ طوسى، على دوانى، ص 40-46.</ref>
+
بعضى از آثار او عبارتند از:
  
−
روشن است كه ارتباط با فرمانروايان براى بدست آوردن منصب و يا جلب منفعت دنيايى نبوده است؛ بلكه ارشاد و راهنمايى آن‌ها به سوى [[حق]] و [[عدالت]] بوده، كه خود حاكى از اقتدار و نفوذ علماى شيعه در آن عصر مى باشد.
+
*۱- کتاب التوحید: احتمالاً این کتاب نیز مانند کتاب «[[التوحید (کتاب)|التوحید]]» تألیف برادرش [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]] بوده، ولى امروزه از چاپ یا نوشته خطى آن خبرى در دست نیست.
  
−
==استادان حسین بن علی==
+
*۲- کتاب نفى التشبیه: این کتاب در ردّ «مشبّهه» که در بعضى از اوصاف پروردگار مطالب غیرصحیح را ابراز مى داشتند نوشته شده است.
  
−
حسين بن على بن بابويه قمى از استادان سترگى بهره مند بود، بعضى از آن‌ها كه در كتب رجالى به نامشان تصريح شده است، عبارتند از:
+
*۳- کتابى در [[علم رجال]] براى [[صاحب بن عباد]]، وزیر دانشمند و ادیب دربار دیالمه.
  
−
* 1- پدر بزرگوارش على بن حسين بن بابويه قمى: وى بيش از يك دهه تحت تعليم آن عالم فرزانه قرار داشت. او از پدر گراميش براى نقل رواياتش اجازه داشت.<ref>رجال النجاشى، ص 50.</ref>
+
*۴- الرد على الواقفیة:<ref>رجال نجاشى، ص ۵۰ و ریحانة الادب، ج ۷، ص ۴۰۱.</ref> این کتاب بر رد گروهى از [[شیعه|شیعیان]] که آن‌ها را [[واقفیه|واقفیه]] مى نامیدند به رشته تحریر درآمده است.
  
−
* 2- برادرش ابوجعفر، محمد بن على بن حسين بن بابويه قمى معروف به [[شيخ صدوق]]<ref>معجم رجال الحديث، خوئى، ج 6، ص 44 و 45.</ref>: وى در حدود سال هاى 306 ق. به بعد در [[قم]] متولد شده و در آنجا بالندگى يافته است. او نزديك به بيست سال، در تعليم پدر بزرگوارش على بن حسين قرار داشت. وى بزرگترين فرزند خانواده و داناترين و عالم ترين آن‌ها بود.
+
*۵- کتاب سیرة النبى و الائمة علیهم السلام فى المشرکین.<ref>مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۴۲۹.</ref>
  
−
در همتايى حافظه نيرومندش جز برادرش، ابوعبدالله حسين بن على، مانند ديگرى نداشت. تنها برادر و شاگرد او حسين بن على بود كه قدرت حفظش چون شيخ صدوق زبانزد خاص و عام بود.
+
==در دیدگاه عالمان==
  
−
شيخ صدوق نزديك به سيصد اثر علمى و حديثى تأليف كرد كه تعدادى از آن‌ها به چاپ رسيده است و بيش از ده قرن است كه چون چراغى فرا راه علما و دوستداران اهل بيت پيامبر صلی الله علیه و آله قرار دارد، همانند: [[من لايحضره الفقيه]] در 4 جلد؛ [[كمال الدين و تمام النعمه]]؛ التوحيد؛ ثواب الاعمال؛ الخصال؛ عيون اخبارالرضا؛ فضائل الاشهر الثلاثه ([[رجب]]، [[شعبان]]، [[رمضان]])؛ مصادقة الاخوان و معانى الاخبار.<ref> كمال الدين و تمام النعمه، مقدمه، ص 11 و من لايحضره الفقيه، ج 1، ص مقدمه.</ref>
+
علماى [[علم رجال|رجال]] و تراجم با تعبیرهاى گوناگون، حسین بن على قمی را [[فقیه|فقیهى]] برجسته و [[محدث|محدثى]] با حافظه نیرومند و مورد وثوق معرفى کرده و بعضى از تألیفات وى را برشمرده اند.
  
−
* 3- شيخ ابى جعفر محمد بن حسين نحوى.<ref>رياض العلماء، ميرزا عبدالله افندى اصفهانى، ج 2، ص 149.</ref>
+
[[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] (متوفى ۴۵۰ ق) مى گوید: «حسین بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى مورد وثوق مى باشد و کنیه اش ابوعبدالله است. وى از پدرش على بن حسین اجازه داشت. کتاب هاى متعددى دارد...».<ref>رجال النجاشى، ص ۵۰.</ref>
  
−
* 4- على بن احمد بن عمران الصفار.
+
[[علامه حلی]] مى گوید: «حسین بن على روایات زیادى نقل کرده است و مورد وثوق مى باشد. او از پدر، برادر و جمع دیگرى روایت کرده است». [[ابن داوود حلی]] نیز مثل علامه، وى را مورد اطمینان دانسته است.<ref>بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ج ۳، ص ۲۹۸.</ref>
  
−
* 5- ابوجعفر محمد بن على الاسود.
+
[[شیخ حر عاملى]] (متوفى ۱۱۰۴ ق) مى نویسد: «شیخ ابوعبدالله حسین بن على، برادر [[شیخ صدوق|شیخ صدوق]]، رئیس محدثین مى باشد. وى شخصى عظیم‌الشأن و مورد وثوق است».<ref>امل الآمل، ج ۲، ص ۹۸.</ref>
  
−
* 6- حسين بن احمد بن ادريس.<ref>[[علل الشرايع]]، شيخ صدوق، مقدمه، ص 38 و 39.</ref>
+
صاحب [[ریاض العلماء (کتاب)|ریاض العلماء]] مى گوید: «حسین بن على بن بابویه و برادرش و فرزندانشان تا زمان [[شیخ منتجب الدین رازی|شیخ منتجب الدین]] (متوفى ۵۸۵ ق) همه از علماء بزرگ بودند».<ref>من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه.</ref>
  
−
==شاگردان وی==
+
[[محمدعلی مدرس تبریزی|محمدعلى مدرس تبریزى]] مى نویسد: «محمد بن على و حسین بن على هر دو فقیه بودند و محدث با حافظه قوى. کثرت محفوظات و خدمات دینى آن‌ها، از نظر تألیفات و تشکیل جلسات درس و بیان معارف [[اهل بیت]] علیهم‌السلام، حیرت‌آور بود؛ این همه در اثر توجه ولایى [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت حجة ابن الحسن]] عجل الله تعالى فرجه الشریف بوده است. آن‌ها همواره از این که تولدشان به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف بود، افتخار مى کردند».<ref>ریحانة الادب، ج ۷، ص ۴۰۱.</ref>
−
 
 
−
حسين بن على كه در سن جوانى بر كرسى تدريس نشست، شاگردان زيادى پروراند و معارف متعالى اهل بيت علیهم‌السلام را به آن‌ها منتقل نمود. متأسفانه در كتب رجالى نام اندكى از آن‌ها آمده است. اينان عبارتند از:
 
−
 
 
−
* 1- ابوالقاسم على بن حسين، معروف به سيد مرتضى؛<ref>الغدير، علامه عبدالحسين امينى، ج 4، ص 270 و بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 1، ص 127.</ref>: دانشمندى بزرگ و نابغه اى كم‌نظير بود. وى در ماه [[رجب]] سال 355 ق، در شهر [[بغداد]] ديده به جهان گشود. از همان دوران كودكى به يادگيرى دانش هاى متداول آن روز پرداخت. او در سنين جوانى در بسيارى از علوم اسلامى به مقام والايى رسيد. وى از شاگردان ممتاز مرحوم [[شيخ مفيد]](متوفى 412 ق) به حساب مى آيد.
 
−
 
 
−
سيد مرتضى علاوه بر مسئوليت هاى مهم اجتماعى و تربيت شاگردان ممتازى همچون [[شيخ طوسى]] و ابن براج، آثار مهمى نيز از خود به يادگار گذاشت كه تاكنون تعدادى از آن‌ها در ايران و كشورهاى عربى چاپ و نشر يافته و مورد استفاده عالمان، دانشمندان و ادبا قرار گرفته است.
 
−
 
 
−
مرحوم [[علامه امينى]] در الغدير نام 86 اثر او را ذكر كرده است. يكى از كتاب هاى مهم وى، ديوان معروف اوست كه داراى بيست هزار بيت است. در زمان او غير از برادرش سيد رضى، شاعرى همانند او نبود، تأليفات ديگرش عبارتند از: امالى، شافى، مسائل ناصريه، مسائل طرابلسيه و...<ref>ر.ك: سيد مرتضى، پرچمدار علم و سياست، دومين مجموعه ديدار با ابرار، محمود شريفى، ص 13-36.</ref>
 
−
 
 
−
سيد مرتضى پس از عمرى پربار و انجام كارهايى بزرگ و ارزنده، در حدود هشتاد سالگى، روز يكشنبه، بيست و پنجم ماه [[ربيع الاول]] سال 436 ق در شهر [[بغداد]] به جوار حق شتافت. وى در خانه اش در محله كرخ به خاك سپرده شد؛<ref>فوائدالرضويه، محدث قمى، ص 285 و امل الآمل، حر عاملى، ج 2، ص 183.</ref> اما پس از مدتى پيكر مطهر او را به [[كربلا]] آورده، در كنار قبر جد بزرگوارش حضرت [[سيدالشهدا]] علیه‌السلام و در كنار قبر برادرش سيد رضى، در «مقبره ابراهيم مجاب»، نياى بزرگشان دفن كردند. البته عده اى معتقدند كه دفن سيد مرتضى و سيد رضى در [[كاظمين]] و كنار قبر حضرت موسى بن جعفر علیه‌السلام است.<ref>سيد مرتضى، پرچمدار علم و سياست، ص 75.</ref>
 
−
 
 
−
* 2- ابوعبدالله، حسين بن عبيدالله بن ابراهيم معروف به غضائرى، دانشمندى برجسته و محدث و رجالى نامدارى است كه روايات زيادى نقل نموده است. وى از مشايخ حديث و اعيان جامعه اسلامى است. او با شيخ مفيد؛ هم عصر بود. مرحوم نجاشى و شيخ طوسى و ساير بزرگان نيز از وى حديث نقل كرده اند.<ref>ريحانة الادب، ج 4، ص 246 و 247 و ج 7، ص 400.</ref>
 
−
 
 
−
وى در علم رجال دانش فراوانى داشت و احوال و نظرات او در كتب رجاليه نقل شده است، اما تأليفى در اين علم به او نسبت داده نشده است. كتاب رجال ابن غضائرى كه بين علما معروف است، به دست فرزندش احمد بن حسين بن عبيدالله غضائرى تأليف شده است.<ref>[[بحارالانوار]]، ج 105، ص 194.</ref>
 
−
 
 
−
او در علوم مختلف دينى چون [[فقه]] و امامت تأليفات زيادى دارد. كتاب هاى كشف التمويه والغمه، التسليم على اميرالمؤمنين بامرة المؤمنين، تذكرالعاقل و تنبيه الغافل فى فضل العلم، عدد الائمه و ماشذّ على المصنّفين، النوادر فى الفقه، مناسك الحج، و... از جمله آثار اوست. وى در پانزدهم [[صفر]] سال 411 ق. دار فانى را وداع گفت.<ref>رجال النجاشى، ص 51.</ref>
 
−
 
 
−
* 3- حسن بن على بن حسن قمى: صاحب قديمى ترين تاريخ قم كه ترجمه بخشى از آن در دست است و مورد استفاده علما مى باشد.<ref> فوائد الرضويه، ص 143.</ref>
 
−
 
 
−
* 4- حسن بن احمد بن هيثم عجلى.
 
−
 
 
−
* 5- احمد بن محمد بن نوح ابوالعباس سرافى.<ref>علل الشرايع، مقدمه، ص 38 و 39.</ref>
 
−
 
 
−
* 6- شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى: وى در ماه مبارك [[رمضان]] سال 385 ق، چهار سال بعد از درگذشت [[شيخ صدوق]]، متولد گرديد. وى پس از آموزش مقدمات متداول علمى، در سن 23 سالگى در سال 408 عازم [[بغداد]] شد و از شاگردان برجسته عالم نامى آن روز، شيخ محمد بن محمد بن نعمان بغدادى، معروف به شيخ مفيد گرديد.
 
−
 
 
−
شيخ طوسى؛ بعد از رحلت استادش شيخ مفيد، چون رياست علمى و دينى شيعه به بزرگترين شاگرد او سيد مرتضى؛ رسيده بود به مدت 23 سال از حوزه درسى وى، به ويژه علم كلام، فقه و اصول بهره بود. وى در علم حديث و روايت، استادان و مشايخ حديثى استادش، سيد مرتضى را درك كرد و مرويات آنان را بلاواسطه از ايشان فراگرفت.
 
−
 
 
−
او در شرح حال استادش سيد مرتضى، چنين مى گويد: «على بن حسين معروف به مرتضى، فقيه، متكلم و جامع تمام علوم مى باشد... وى از تلعكبرى، حسين بن على بن بابويه و غير ايشان كه از شيوخ و استادان ما هستند، روايت نقل مى كند».<ref>مجمع الرجال، قهپايى، ج 4، ص 189 و هزاره [[شيخ طوسى]]، ج 1، ص 54.</ref> ايشان در اين گفتار خود، با صراحت تمام «حسين بن على بن بابويه» را استاد خود معرفى مى كند.
 
−
 
 
−
وى در 22 [[محرم]] سال 460 ق، پس از طى هفتاد و پنج سال حيات علمى و عمر بافضيلت، با تربيت صدها دانشمند و تأسيس و تقويت قديمى ترين حوزه هاى علمى، و تأليف حدود 50 كتاب و رساله در فنون مختلف، دارفانى را وداع گفت. او در خانه شخصى خود - كه به فاصله كمى در سمت شمالى بقعه مطهرة علوى واقع شده بود و بعداً بنا به وصيت خود او تبديل به [[مسجد]] گرديد و هم اكنون به نام مسجد شيخ طوسى معروف است. - دفن گرديد.<ref>ر.ك: هزاره شيخ طوسى، ج 1، ص 1-45.</ref>
 
−
 
 
−
* 7- ابوهاشم محمد بن حمزة بن حسين بن محمد بن محمد بن ابراهيم بن محمد بن موسى الكاظم علیه‌السلام.<ref>رياض العلماء، ج 2، ص 149.</ref>
 
−
 
 
−
==تأليفات حسین بن علی بن حسین بابویه قمی==
 
−
 
 
−
حسين بن على بن بابويه در موضوعات مختلفى از علوم اسلام تأليفاتى دارد. بعضى از آن‌ها عبارتند از:
 
−
 
 
−
* 1- كتاب التوحيد: احتمالاً اين كتاب نيز مانند كتاب التوحيد تأليف برادرش شيخ صدوق بوده، ولى امروزه از چاپ يا نوشته خطى آن خبرى در دست نيست.
 
−
 
 
−
* 2- كتاب نفى التشبيه : اين كتاب در رد افرادى نوشته شده است كه آن‌ها را مشبهه مى ناميدند و در بعضى از اوصاف پروردگار مطالب غيرصحيح را ابراز مى داشتند.
 
−
 
 
−
* 3- كتابى براى صاحب بن عباد، وزير دانشمند و اديب دربار ديالمه.
 
−
 
 
−
* 4- الرد على الواقفية:<ref>رجال نجاشى، ص 50 و ريحانة الادب، ج 7، ص 401.</ref> اين كتاب نيز بر رد گروهى از شيعيان كه آن‌ها را واقفيه مى ناميدند به رشته تحرير درآمده است.
 
−
 
 
−
* 5- كتاب سيرة النبى والائمة علیه‌السلام فى المشركين.<ref>مجالس المؤمنين، ج 1، ص 429.</ref>
 
−
 
 
−
مرحوم نجاشى تمام كتاب هاى وى را به واسطه حسين بن عبيدالله غضائرى نقل كرده است، و شيخ طوسى (460 ق) هم باواسطه و هم بدون واسطه از وى روايت نقل مى كند. با اين كه حسين بن على كتاب هاى متعددى تأليف نمود، اما در عصر حاضر خبرى از آن‌ها نقل نشده است.
 
−
 
 
−
==دیدگاه علما در مورد حسین بن علی==
 
−
 
 
−
علماى علم رجال با تعبيرهاى گوناگونى، حسين بن على را فقيهى برجسته و محدثى با حافظه نيرومند و مورد وثوق معرفى كرده و بعضى از تأليفات وى را برشمرده اند.
 
−
 
 
−
نجاشى (متوفى 450 ق) مى گويد: «حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى مورد وثوق مى باشد و كنيه اش ابوعبدالله است. وى از پدرش على بن حسين اجازه داشت. كتاب هاى متعددى دارد...».<ref>رجال النجاشى، ص 50.</ref>
 
−
 
 
−
علامه مى گويد: «حسين بن على روايات زيادى نقل كرده است و مورد وثوق مى باشد. او از پدر، برادر و جمع ديگرى روايت كرده است». ابن داوود نيز مثل علامه، وى را مورد اطمينان دانسته است.<ref>بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ج 3، ص 298.</ref>
 
−
 
 
−
[[شيخ حر عاملى]] (متوفى 1104 ق) مى نويسد: «شيخ ابوعبدالله حسين بن على، برادر شيخ صدوق، رئيس محدثين مى باشد. وى شخصى عظيم‌الشأن و مورد وثوق است».<ref>امل الآمل، ج 2، ص 98.</ref>
 
−
 
 
−
صاحب رياض العلماء مى گويد: «حسين بن على بن بابويه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شيخ منتجب الدين (متوفى 585 ق) همه از علماء بزرگ بودند؛ اما بعد از آن اطلاع دقيقى از آن‌ها نداريم».<ref>من لايحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص ارا.</ref>
 
−
 
 
−
محمدعلى مدرس تبريزى مى نويسد: «محمد بن على و حسين بن على هر دو فقيه بودند و محدث با حافظه قوى. كثرت محفوظات و خدمات دينى آن‌ها، از نظر تأليفات و تشكيل جلسات درس و بيان معارف [[اهل بيت]] علیهم‌السلام، حيرت‌آور بود؛ اين همه در اثر توجه ولايى حضرت حجة ابن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشريف بوده است. آن‌ها همواره از اين كه تولدشان به دعاى [[امام زمان]] عجل الله تعالى فرجه الشريف بود، افتخار مى كردند».<ref>ريحانة الادب، ج 7، ص 401.</ref>
 
−
 
 
−
==فرزندان و نوادگان حسین بن علی بن حسین بابویه قمی ==
 
−
 
 
−
در كتب رجال چنين آمده است كه حسين بن على بن بابويه و برادرش و فرزندان آن ها تا زمان شيخ منتجب‌الدين، همه از علماى برجسته و صاحب خدمات ارزنده بودند. بعضى از فرزندان حسين بن على بن بابويه عبارتند از:
 
−
 
 
−
* 1 و 2 و 3. شيخ ثقة‌الدين، ابوالقاسم حسن، فرزند حسين بن على و دو فرزندش به نام هاى محمد و حسين.
 
−
 
 
−
* 4. شمس الاسلام، حسن بن حسين: وى به حسكا<ref>حسكا: مخفف حسن كيا است كه در زبان اهل گيلان، «كيا» به معنى مقدم است.</ref> معروف بود و در رى مى زيست. تأليفات متعددى را در علم فقه و ديگر علوم داشت.
 
−
 
 
−
* 5. شيخ موفق‌الدين، ابوالقاسم، عبيدالله فرزند حسن حسكا: وى تمام آثار ارزنده خود را نزد پدرش حسن حسكا قرائت نموده است.
 
−
 
 
−
* 6 و 7. شيخ ابوابراهيم اسماعيل، شيخ ابوطالب اسحاق، فرزندان محمد بن حسن: كه اينان آثار ارزنده خويش را نزد شيخ طوسى؛ قرائت كرده اند و آثار فارسى و عربى متعددى از خود به جاى نهاده اند.
 
−
 
 
−
* 8. شيخ سعد بن حسن فرزند حسين بن على.
 
−
 
 
−
* 9. شيخ بابويه فرزند سعد بن محمد بن حسن بن بابويه: آثارش را نزد جدش شمس الاسلام، حسن بن حسين قرائت كرده است. يكى از كتب وى به نام الصراط المستقيم مى باشد. وى از مشايخ شيخ منتجب‌الدين است.
 
−
 
 
−
* 10. شيخ ابوالمفاخر هبة الله بن حسن فرزند حسين بن على.
 
−
 
 
−
* 11. شيخ ابوالحسن، منتجب‌الدين على بن عبيدالله بن حسن حسكا فرزند حسين بن حسن بن حسين بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى: وى از علماى سرشناس و محدثين مورد وثوق است كه در ضبط اخبار بسيار خوب و پرتلاش بود.<ref>قصص العلماء، ميرزا محمد تنكابنى، ص 422.</ref> وى روايات زيادى را از مشايخ متعددى نقل كرده است. كتاب فهرس از اوست كه [[علامه مجلسى]]؛ در [[بحارالانوار]]، ج 105، از ص 192 تا 298 تمام كتابش را عيناً آورده است.
 
−
 
 
−
اين بزرگان تعدادى از فرزندان و نوادگان حسين بن على بودند كه شيخ منتجب‌الدين در فهرس و ديگر علماى رجال شناس، آن‌ها را به عنوان علماى دين‌شناس، صالح و مورد وثوق معرفى كرده اند.<ref> [[بحارالانوار]]، ج 105، ص 195-298 و [[من لايحضره الفقيه]]، ج 1، ص مقدمه.</ref>
 
−
 
 
−
==وفات حسین بن علی بابویه قمی ==
 
−
 
 
−
همان گونه كه گفتيم - با توجه به قرائن - ايشان در اوائل قرن چهارم ديده به جهان گشود. همچنين شواهد قوى موجود بيان مى دارد كه وى تا اوائل قرن پنجم در قيد حيات بوده است و علماى بزرگى خوشه چين خرمن علم و حديثش بوده اند.
 
−
 
 
−
شيخ طوسى؛ كه چهار سال بعد از رحلت [[شيخ صدوق]]؛ برادر حسين بن على به دنيا آمد، از شاگردان وى مى باشد. يعنى اگر وى را در حدود سنين بيست سالگى شاگرد وى بدانيم، حسين بن على بايد تا سال 410 ق زنده باشد.
 
−
 
 
−
گرچه در اكثر كتب رجالى به سال وفات بعد از وى تصريح نشده است؛ ولى در مقدمه كتاب شريف من لايحضره الفقيه تأليف شيخ صدوق؛ كه به قلم سيد حسن موسوى خراسانى تحرير يافته، چنين آمده است: «حسين بن على در نيمه ماه مبارك [[رمضان]] سال 418 ق از دنيا رفت».<ref> من لايحضره الفقيه، ج 1، مقدمه، ص أشا.</ref> با اين حساب، ايشان نزديك به يك قرن زيسته و با پروراندن شاگردان بسيار، آثار ارزشمندى را از خود به يادگار نهاده است. جاى مزار وى به طور دقيق معلوم نيست. روحش شاد و راهش مستدام باد.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
−
<references/>
+
<references />
 +
==منابع==
  
 +
* احمد محیطى اردکانى، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۰.
  
−
==منابع==
 
−
 
−
احمد محيطى اردكانى , ستارگان حرم، جلد 10
 
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]
 
[[رده:علمای قرن چهارم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۲۶

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

Icon book.jpg

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


«حسین بن علی بابویه قمی»، فرزند على بن حسین بن بابویه قمى، از فقها و محدثین برجسته شیعه در قرن ۳ و ۴ هجری بود. حسین بن على بابویه، همچون برادرش شیخ صدوق، به دعا و عنایت حضرت ولى عصر (عجّل الله تعالى فرجه) به دنیا آمد. وی با صاحب بن عباد، وزیر دانشمند آل بویه، در ارتباط‌ بود و کتابى در رجال براى او نوشت. سید مرتضى و شیخ طوسی از شاگردان او هستند.

نام کامل حسین بن علی بابویه قمی
زادگاه قم
وفات ۴۱۸ قمری

Line.png

اساتید

على بن حسین بن بابویه قمى، شیخ صدوق، محمد بن حسین نحوى، محمد بن على الاسود، حسین بن احمد ابن ادریس،...

شاگردان

سید مرتضى، شیخ طوسی، حسین بن عبیدالله غضائرى، حسن بن على بن حسن قمى، حسن بن احمد بن هیثم عجلى،...

آثار

کتاب التوحید، کتاب نفى التشبیه، الرد على الواقفیة، کتاب سیرةالنبى والائمة علیهم‌السلام فى المشرکین،...

زندگی‌نامه

ولادت و خاندان:

بیش از شصت بهار از عمر على بن الحسین بن بابویه قمى -از فقهاى نامدار و محدثان برجسته قم- گذشته بود، ولى هنوز از همسرش فرزندى به دنیا نیامده بود. با این حال او به دلیل بشارت امام حسن عسکرى علیه‌السلام، امیدوار بود که فرموده بود: «و جعل اللّه من صلبک اولاداً صالحین برحمته؛[۱] خداوند متعال از رحمت و کرم خویش، فرزندان شایسته اى را از صلب تو، مى آفریند».

على بن الحسین در انتظار تحقق این بشارت بود؛ لذا نامه اى به جناب حسین بن روح نوبختى نوشت و از نائب خاص امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف خواست تا از آن حضرت تقاضا نماید، براى او دعا بفرمایند، خداوند فرزندانى فقیه و آگاه به احکام اسلام به او عطا کند. پس از مدتى در جواب نامه اش چنین آمد: «انک لاتُرزق من هذه، و ستملک جاریةً دیلمیةً تُرزق منها ولدین فقیهین؛[۲] از همسر فعلى خود فرزندى نخواهى داشت؛ ولى بزودى کنیزى دیلمى را مالک خواهى شد که دو پسر فقیه و دین‌شناس از او نصیب تو مى گردد».

دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف در حق او به اجابت رسید. خداوند متعال از کنیزى دیلمى که به همسرى على بن حسین درآمده بود، سه پسر به او عنایت کرد و دو تن از آن‌ها طبق فرموده حضرت علیه‌السلام از فقها و حافظان نامدار گردیدند:

  • ابوجعفر محمد بن على بن حسین: معروف به شیخ صدوق؛
  • حسن بن على بن حسین: وى پارسایی و عبادت‌ پیشه کرد، با مردم چندان ارتباط نداشت و در زمره علما و فقها نبود.
  • ابوعبدالله، حسین بن على بن حسین.[۳]

از تاریخ تولد حسین بن على قمی در کتب رجالى سخنى به میان نیامده است، اما از قرائن روشن است، تولد وى در اوائل قرن چهارم هجرى بوده است؛ زیرا پدر بزرگوارش علی بن حسین بن بابویه قمی در سال ۳۰۴ یا ۳۰۵ ق براى زیارت قبور ائمه طاهرین علیهم‌السلام و سومین نایب خاص حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه الشریف به بغداد مى رود. نامه هایى را که او براى حسین بن روح نوبختى نوشته، بعد از این تاریخ بوده است.[۴] در جواب نامه وى، حضرت مهدی علیه‌السلام تعبیرهایى چون «ستملک»، «سترزق» یا «سیولد» را بکار برده اند. از این تعابیر معلوم مى شود که پس از سال ۳۰۵، خیلى طول نمى کشد که على بن الحسین؛ صاحب اولاد مى گردد. با توجه به این که على بن الحسین در سال ۳۲۸ یا ۳۲۹ قمری از دنیا رفته است،[۵] سال تولد محمد، حسن و حسین را باید بین سال هاى ۳۰۶ تا ۳۲۸ دانست.

فعالیتهای اجتماعی:

حسین بن علی بابویه قمی با مسافرت‌هایى که به بعضى از شهرها نمود، آوازه شهرتش بیشتر مناطق اسلامى را فراگرفت. وى در ربیع الاول سال ۳۷۸ ق. به شهر بصره رفت و در آنجا به بیان احادیث و نشر احکام اسلام پرداخت.

در دوره «دیالمه» قدرت و عظمت علماى شیعه در عراق و ایران، به اوج خود رسیده بود و حوزه هاى درس و بحث و مجالس مناظره آنان با ارباب مذاهب در بغداد، علنى بود. دانشمندان شیعه در همه جا با سلاطین دیالمه و وزراى آنان مرتبط و منظور نظر ایشان بودند. رابطه شیخ صدوق و برادرش حسین بن على بن بابویه با صاحب بن عباد، وزیر دانشمند و ادب‌پرور «آل بویه»، از نمونه این ارتباط‌ها است. شیخ صدوق کتاب عیون اخبارالرضا را به نام صاحب بن عباد، تألیف کرد و حسین بن على بن بابویه نیز کتابى در رجال را براى صاحب بن عباد به رشته تحریر درآورد.[۶] روشن است که ارتباط با فرمانروایان براى بدست آوردن منصب و یا جلب منفعت دنیایى نبوده است؛ بلکه ارشاد و راهنمایى آن‌ها به سوى حق و عدالت مد نظر بوده، که خود حاکى از اقتدار و نفوذ علماى شیعه در آن عصر مى باشد.

وفات:

شواهدى بیان مى دارد که حسین بن علی بابویه قمی تا اوائل قرن پنجم در قید حیات بوده است و علماى بزرگى خوشه چین خرمن علم و حدیثش بوده اند. گرچه در اکثر کتب رجالى به سال وفات از وى تصریح نشده است؛ ولى در مقدمه کتاب شریف من لایحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق که به قلم سید حسن موسوى خراسانى تحریر یافته، چنین آمده است: «حسین بن على در نیمه ماه مبارک رمضان سال ۴۱۸ ق، از دنیا رفت».[۷] جاى مزار وى نیز به طور دقیق معلوم نیست.

تحصیل و استادان

حسین بن علی بابویه قمی با استعداد سرشار و جدیت و شوق زیادى که به تحصیل علم و حفظ احادیث اهل بیت علیهم‌السلام داشت، به سرعت توانست مدارج عالى فقه و حدیث را بپیماید و خود بر کرسى تدریس قرار گیرد. وى از استادان بزرگى بهره مند بود، بعضى از آن‌ها که در کتب رجالى به نامشان تصریح شده است، عبارتند از:

  • ۲- برادر بزرگوارش، محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى معروف به شیخ صدوق:[۹] او در همتایى حافظه نیرومندش جز برادر کوچکترش، ابوعبدالله حسین بن على، مانند دیگرى نداشت.
  • ۳- شیخ ابوجعفر محمد بن حسین نحوى.[۱۰]
  • ۴- على بن احمد بن عمران الصفار.
  • ۵- ابوجعفر محمد بن على الاسود.

تدریس و شاگردان

حسین بن على قمی که در سن جوانى بر کرسى تدریس نشست، شاگردان زیادى پروراند و معارف متعالى اهل بیت علیهم‌السلام را به آن‌ها منتقل نمود. ایشان مى گوید: وقتى مجلس درس تشکیل دادم، کمتر از بیست سال داشتم. گاهى ابوجعفر محمد بن على اسود در مجلس درس من حاضر مى شد. او وقتى مى دید من در این سن جوانى با سرعت به سؤال هاى شاگردان در رابطه با مسائل حلال و حرام شرعى جواب مى دهم، بسیار شگفت زده مى شد و بعد مى گفت: تعجبى نیست، چون که تو به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف به دنیا آمده اى.[۱۲]

برخی از شاگردان او عبارتند از:

  • ۲- ابوعبدالله حسین بن عبیدالله غضائرى (م، ۴۱۱ ق) پدر احمد بن حسین غضائرى، که در علوم مختلف دینى چون فقه و امامت تألیفات زیادى دارد، از جمله: کشف التمویه والغمه، التسلیم على امیرالمؤمنین بإمرة المؤمنین.
  • ۳- حسن بن على بن حسن قمى: صاحب قدیمى ترین تاریخ قم که ترجمه بخشى از آن در دست است.[۱۴]
  • ۴- حسن بن احمد بن هیثم عجلى.
  • ۵- احمد بن محمد بن نوح ابوالعباس سرافى.[۱۵]
  • ۷- ابوهاشم محمد بن حمزة بن حسین از نوادگان امام کاظم علیه‌السلام.[۱۶]

آثار و تألیفات

حسین بن على بن بابویه در موضوعات مختلفى از علوم اسلامی تألیفاتى دارد. مرحوم نجاشى تمام کتاب هاى وى را به واسطه حسین بن عبیدالله غضائرى نقل کرده است، و شیخ طوسى هم باواسطه و هم بدون واسطه از وى روایت نقل مى کند.

بعضى از آثار او عبارتند از:

  • ۱- کتاب التوحید: احتمالاً این کتاب نیز مانند کتاب «التوحید» تألیف برادرش شیخ صدوق بوده، ولى امروزه از چاپ یا نوشته خطى آن خبرى در دست نیست.
  • ۲- کتاب نفى التشبیه: این کتاب در ردّ «مشبّهه» که در بعضى از اوصاف پروردگار مطالب غیرصحیح را ابراز مى داشتند نوشته شده است.
  • ۴- الرد على الواقفیة:[۱۷] این کتاب بر رد گروهى از شیعیان که آن‌ها را واقفیه مى نامیدند به رشته تحریر درآمده است.
  • ۵- کتاب سیرة النبى و الائمة علیهم السلام فى المشرکین.[۱۸]

در دیدگاه عالمان

علماى رجال و تراجم با تعبیرهاى گوناگون، حسین بن على قمی را فقیهى برجسته و محدثى با حافظه نیرومند و مورد وثوق معرفى کرده و بعضى از تألیفات وى را برشمرده اند.

نجاشى (متوفى ۴۵۰ ق) مى گوید: «حسین بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى مورد وثوق مى باشد و کنیه اش ابوعبدالله است. وى از پدرش على بن حسین اجازه داشت. کتاب هاى متعددى دارد...».[۱۹]

علامه حلی مى گوید: «حسین بن على روایات زیادى نقل کرده است و مورد وثوق مى باشد. او از پدر، برادر و جمع دیگرى روایت کرده است». ابن داوود حلی نیز مثل علامه، وى را مورد اطمینان دانسته است.[۲۰]

شیخ حر عاملى (متوفى ۱۱۰۴ ق) مى نویسد: «شیخ ابوعبدالله حسین بن على، برادر شیخ صدوق، رئیس محدثین مى باشد. وى شخصى عظیم‌الشأن و مورد وثوق است».[۲۱]

صاحب ریاض العلماء مى گوید: «حسین بن على بن بابویه و برادرش و فرزندانشان تا زمان شیخ منتجب الدین (متوفى ۵۸۵ ق) همه از علماء بزرگ بودند».[۲۲]

محمدعلى مدرس تبریزى مى نویسد: «محمد بن على و حسین بن على هر دو فقیه بودند و محدث با حافظه قوى. کثرت محفوظات و خدمات دینى آن‌ها، از نظر تألیفات و تشکیل جلسات درس و بیان معارف اهل بیت علیهم‌السلام، حیرت‌آور بود؛ این همه در اثر توجه ولایى حضرت حجة ابن الحسن عجل الله تعالى فرجه الشریف بوده است. آن‌ها همواره از این که تولدشان به دعاى امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف بود، افتخار مى کردند».[۲۳]

پانویس

  1. ↑ مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۵.
  2. ↑ من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه.
  3. ↑ ریحانة الادب، میرزا محمدعلى مدرس تبریزى، ج ۷، ص ۴۰۰ و ۴۰۱.
  4. ↑ بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ملا على علیارى، ج ۳، ص ۲۹۸.
  5. ↑ کمال الدین و تمام النعمة، ص ۵۰۳.
  6. ↑ هزاره شیخ طوسى، على دوانى، ص ۴۰-۴۶.
  7. ↑ من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه، ص أشا.
  8. ↑ رجال النجاشى، ص ۵۰.
  9. ↑ معجم رجال الحدیث، خوئى، ج ۶، ص ۴۴ و ۴۵.
  10. ↑ ریاض العلماء، میرزا عبدالله افندى اصفهانى، ج ۲، ص ۱۴۹.
  11. ↑ علل الشرایع، شیخ صدوق، مقدمه، ص ۳۸ و ۳۹.
  12. ↑ مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، ج ۳، ص ۵۲۴.
  13. ↑ الغدیر، علامه عبدالحسین امینى، ج ۴، ص ۲۷۰ و بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۱، ص ۱۲۷.
  14. ↑ فوائد الرضویه، ص ۱۴۳.
  15. ↑ علل الشرایع، مقدمه، ص ۳۸ و ۳۹.
  16. ↑ ریاض العلماء، ج ۲، ص ۱۴۹.
  17. ↑ رجال نجاشى، ص ۵۰ و ریحانة الادب، ج ۷، ص ۴۰۱.
  18. ↑ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۴۲۹.
  19. ↑ رجال النجاشى، ص ۵۰.
  20. ↑ بهجة الآمال فى شرح زبدة المقال، ج ۳، ص ۲۹۸.
  21. ↑ امل الآمل، ج ۲، ص ۹۸.
  22. ↑ من لایحضره الفقیه، ج ۱، مقدمه.
  23. ↑ ریحانة الادب، ج ۷، ص ۴۰۱.

منابع

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=حسین_بن_علی_بن_حسین_بابویه_قمی&oldid=137585»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا