الاعلام (کتاب)

نویسنده	خیرالدین زرکلی
موضوع	سرگذشتنامه‌ها/ کتابشناسی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۱

کتاب «الأعلام؛ قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء من العَرَب والمُستعربین والمُستشرقین»، تألیف خیرالدین زِرِکلی (۱۳۱۰-۱۳۹۶ ق) مورخ و ادیب معاصر سوری است. این کتاب دایرةالمعارفى حاوى زندگی‌نامه بیش از پانزده هزار شخصیت نامدار تاریخی با ذکر آثار آنان می‌باشد.

مؤلف

خیرالدین بن محمود زِرِکلى، مورخ، ادیب، شاعر و سیاستمدار در ۱۳۱۰ ق. در بیروت لبنان به دنیا آمد. زرکلى تحصیلاتش را در دانشکده علمانیه در بیروت به پایان برد و در همانجا به تدریس تاریخ و ادبیات عرب پرداخت.

وى سفرهاى زیادى به کشورهاى گوناگون مانند انگلستان، فرانسه، امریکا، یونان، ایتالیا، ترکیه، سوئیس و تونس کرد و نسخه هاى خطى درخور توجهى را گردآورد که حاصل آن، تأسیس دو کتابخانه بزرگ در قاهره و بیروت بود.

زرکلى، عالم لغوى، ادیب، شاعر، مورخ و از برجسته ترین شخصیتهاى علمى و ادبى جهان عرب بود و در مراکز علمى مختلفى از جمله المجمع العلمى العربى در دمشق، مجمع اللغة العربیه در قاهره و المجمع العلمى العراقى عضو بود. او سرانجام در ۱۳۹۶ ق/ ۱۹۷۶ م. در قاهره درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد.

زرکلى آثار مهم و متعددى در زمینه ادبیات و تاریخ تألیف نمود؛ برخی آثار او علاوه بر «الأعلام» عبارتند از: دیوان اشعار؛ عامان فى عمان؛ ما رأیت و ما سمعت؛ الأمثال؛ حکمة الشعر و سحر البیان؛ معجم ما لیس فى المعاجم؛ القواعد العربیة.

معرفی کتاب

بى تردید آوازه زرکلى به سبب کتاب مشهور «الاعلام» اوست. وی از سال ۱۳۳۰ش/۱۹۱۲م. نگارش این اثر مهم را آغاز کرد و بیش از شصت سال به تصحیح و ویرایش آن مشغول بود. این کتاب دایرة المعارفى حاوى زندگینامه بیش از پانزده هزار شخصیت با ذکر آثار آنان است که با عباراتى شیوا و موجز آمده است.

زرکلی در مقدمه کتاب متذکر شده که چون گنجینه کتابخانه‌های عربی فاقد کتابی مشتمل بر شرح احوال مشاهیر مردان و زنان عرب، مستعرب و مستشرق بود، سعی در خلق اثری جامع داشت تا به ضبط نام این دسته از افراد، که سخنی از آنان در تاریخ از قدیم تا زمان تألیف آمده، مبادرت کند.

الاعلام از نظر جامعیت و سبک دایرة المعارفى ممتاز است و بسیارى از بزرگان علم و ادب آن را تمجید کرده اند، هرچند نواقص و اشکالاتى در آن وجود دارد، ازجمله اختصار بیش از حد مطالب و بى توجهى در بیان زندگینامه مشاهیر قدیم و جدید. زرکلی با توجه به نقدهاى صاحب نظران، کاستیهاى الاعلام را در کتابى به نام «الإعلام بِمَن لیس فى الأعلام» تهیه کرد، اما در اواخر عمرش تصمیم گرفت این مطالب را در خود کتاب الاعلام درج کند.

مؤلف در شرح حال صاحبان ترجمه، کمال ایجاز را رعایت نموده و حتى الامکان از داورى بى‌اساس و دخالت دادن استنباط و حب و بغض شخصى، پرهیز کرده است. بااین‌حال، قراینى بر موضع‌گیرى و جبهه گیرى او در باب اعیان شیعه و مشایخ تصوف، به‌خصوص رجال اقوامى که عرب زبان نبوده‌اند، گواهى مى‌دهد. این رفتار تبعیضى در حذف و وارد نکردن بسیارى از اعلام این حوزه‌ها، یا کوتاه آوردن عمدى شرح حال آن‌ها، تأثیر قطعى داشته است؛ به‌طورى که این معجم، در موارد مذکور، اصلا جوابگو یا محل وثوق نیست. بعید نیست که پناهنده شدن مؤلف به حجاز به هنگام تسلط فرانسویان بر سوریه و محکوم شدن او به اعدام، که منجر به تغییر تابعیت او و سپس نیل به مناصب عمده در دستگاه آل سعود عربستان شد، در این جهت‌گیرى‌ها مؤثر افتاده باشد. بااین‌همه، این اثر در تحقیقات اسلامى، از مراجع سودمند و پرارزشى است که استفاده از آن، سهل و جوابگوى عاجل و مستمر نیازهاى پژوهشى است.

محتوای کتاب

متن کتاب «الاعلام» از گونه فرهنگ زندگینامه‌ها در مراجع تلقی شده و چارچوب گزینش صاحب ترجمه در اثر مشتمل است بر افرادی که دارای منصب خلافت، امارت، وزارت و قضاوت بوده، که اثری درخور داشته‌اند، یا صاحب ریاست مذهبی، فن و حرفه‌ای بوده، یا در شعر جایگاهی احراز کرده و اسمی از وی در کتب نقل است، یا روایت بسیار از او نقل شده و دارای اصل و نسب بوده، یا ضرب‌المثل به او منتسب کنند. به‌ طور کلی، آن چنان که در مقدمه اثر آورده، ضابطه کلی گزینش صاحب ترجمه آن است که نام او بر زبان‌ها بوده و از وی سراغ بسیار گیرند.

زرکلى در مقدمه جلد اول، شیوه نگارش اثرش را بیان کرده که تنظیم مدخلهاى آن با رعایت تقدم تاریخ وفات، به صورت الفبایى نام اشخاص و نه اسم اشهر و نسب و لقب آنان، بوده است. تدوین متن بر اساس نام کوچک و سپس اسم پدر ملاک بوده، و در موارد مشابه که نام و نام پدر یکسان باشد، تاریخ وفات مبنای اولویت قرار گرفته است.

مهم‌ترین ویژگی «الاعلام» عبارت است از ارجاع شهرت یا لقب صاحب ترجمه به اسم کوچک او که شرح حال در ذیل آن ذکر شده است. بر این قرار، در این اثر به رفع این نقیصه که اعلام نه بر حسب شهرت و کنیه، بلکه بر حسب نام کوچک مرتب شده، پرداخته و ابداع نوینی را در سرگذشتنامه‌های عربی در اوایل قرن بیستم ظاهر می‌سازد.

ویژگی دیگر اثر این که، گاه اسم اشهر اشخاص بدون رعایت نظم الفبایی در بالای نام کوچک آنها و با حروف درشت‌تر از متن آمده است. همچنین در تنظیم عناوین، کلمات "اب"، "ام"، "ابن"، "بنت" و از این قبیل را در مداخل حذف کرده و مستقیما به اسامی خاص افراد ارجاع می‌دهد.

در ذیل هر مدخل، تاریخ تولد و وفات به هجری و میلادی، شهرت، نسبت، کنیه، لقب، شرح کوتاهی از صاحب عنوان و مجموعه آثار وی ارائه می‌شود. در نهایت مآخذ مورد استفاده برای هر مدخل ذکر شده است.

تمرکز زرکلى در این کتاب بر اعلام عرب اعم از شیعه و سنّى و مستشرقان است، البته شرح حال علماى شیعه ایرانى ساکن نجف، مانند آخوند خراسانى و میرزا محمدحسین نائینى، در الاعلام آمده است.

کتب مرتبط

برای «الاعلام» ذیل و تکمله‌های چندی به رشته تحریر درآمده که از آن جمله است:

• تتمة الاعلام للزرکلى، (شامل شرح حالهاى متوفیان بین ۱۳۵۵ ش. تا ۱۳۷۴ ش)، از محمد خیر رمضان یوسف، در دو جلد.
• ذیل الاعلام، قاموس تراجم لأشهر الرّجال والنساء ...، از احمد العلاونه، در یک جلد.
• اتمام الاعلام، ذیل‌ لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی، از محمدریاض المالح، در یک جلد.

منابع

• دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، مدخل "الاعلام" از صمد اسماعيل‌زاده، بازیابی: ۱ مرداد ۱۳۹۲.
• "زرکلی"، دانشنامه جهان اسلام.
• "الأعلام"، ویکی نور.