حضر موت: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
|||
| (۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۸: | سطر ۸: | ||
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA%D8%8C+%DB%8C%D9%85%D9%86%E2%80%AD/@15.5110964,54.9125917,6z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x3de13de3d5545783:0xeff806214170ed17!8m2!3d16.9304135!4d49.3653149?hl=fa | |گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%AD%D8%B6%D8%B1%D9%85%D9%88%D8%AA%D8%8C+%DB%8C%D9%85%D9%86%E2%80%AD/@15.5110964,54.9125917,6z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x3de13de3d5545783:0xeff806214170ed17!8m2!3d16.9304135!4d49.3653149?hl=fa | ||
}} | }} | ||
| − | + | '''«حَضْرَمَوْت»''' نام ناحیه وسیعی در شرق کشور [[یمن]] و در کناره دریای عرب است که صحرای «[[احقاف]]» در مجاورت آن بوده است. در سرزمین حضرموت، آثار باستانى و کهن متعددى از جمله قبر برخى از پیامبران مانند [[حضرت هود علیه السلام|حضرت هود]] (علیه‌السلام) و ویرانه‌هایى از اماکن اقوام [[قوم عاد|عاد]] و [[ثمود]]، وجود دارد. | |
| − | + | ==واژه حضرموت== | |
| − | به | + | «حَضْرَمَوت» که در میان قبیله هُذیل و عوام مردم به صورت حَضْرَمُوت تلفظ می‌شود، مرکب از دو واژه حَضَرَ و مَوْت است و منسوبان به آن را حَضرَمى می‌گویند که جمع آن حَضَارِمَه یا حَضارم است.<ref>یاقوت حموى؛ حجری‌یمانى، ج۱، جزء۲، ص ۲۶۴؛ نیز رجوع کنید به بکرى، ۱۴۰۳، ج۲، ص۴۵۵؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.</ref> مورخان نامهاى دیگرى چون وادى مفتون، بَرْک (یا برک الغِمَاد)، عَبدَل، وَبار، [[احقاف]] یا وادى احقاف براى حضرموت ذکر کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص۱۴۳؛ ابن‌حائک، ص۳۲۳ و پانویس۴؛ ابن‌مجاور، ص۲۵۳؛ سقاف، ص۱۵؛ بکری‌یافعى، ص۳۷.</ref> نام حضرموت در کتب تاریخى یونانى و رومى به صورتهاى مختلفى ثبت شده است. تئوفراستوس<ref>۳۷۰ـ۲۸۶ق‌م؛ ج۲، ص۲۳۵</ref> آن را حدرامیتا ذکر کرده است، در حالى که استرابون<ref>۶۳ق م ـ ۱۹م؛ ج۷، ص۳۱۱، ۳۱۳.</ref> و پلینیوس<ref>۲۳ـ۷۹م؛ ج۲، کتاب ۳۴، ص۴۵۵</ref> آن را چَتراموتیتا نامیده‌اند.<ref>نیز رجوع کنید به مهران، ص۲۳۵؛ بن‌دغر، ص۱۲.</ref> |
| − | + | [[تورات]] نخستین منبعى است که در آن از فردى به نام حضرموت (به صورت حَضَرْمَاوِث) صحبت شده و او سومین فرزند یقطان (قحطان) دانسته شده است.<ref>رجوع کنید به سفر پیدایش، ۲۶:۱۰؛ کتاب اول تواریخ ایام، ۲۰:۱.</ref> ظاهراً در بیشتر منابع تاریخى دوره اسلامى، الهام گرفته از تورات، حضرموت فرزند یقْطُن بن عابر، از نسل [[حضرت نوح علیه السلام|حضرت نوح]] علیه‌السلام ذکر شده.<ref>براى نمونه رجوع کنید به ابن‌حبیب، ص۱ـ۲؛ رازى، ص۷۱؛ ابن‌مجاور، ص۲۵۲.</ref> و در برخى منابع نیز حضرموت همان عامر بن قحطان شمرده شده است که نخستین ساکن منطقه شنزار احقاف بود و چون هنگام حضورش در جنگها بسیار می‌کشت و سایه مرگ (موت) بر میدان نبرد می‌گستراند، او را به حَضرموت ملقب ساختند و سپس این لقب، نام وى و قبیله و سرزمینش گردید.<ref>رجوع کنید به یاقوت‌حموى، همانجا؛ واسعی‌یمانى، ص۶۵.</ref> | |
| − | + | به گفته کحاله،<ref>۱۴۰۲، ج۱، ص۲۸۲.</ref> حضرموت نام قبیله‌اى در این سرزمین نیز هست. در تفسیر معنى حضرموت (سرزمین مرگ) نظرهاى دیگرى نیز وجود دارد، از جمله این که [[حضرت هود علیه السلام|حضرت هود]] علیه‌السلام پس از نفرین کردن کافران گفت اینک مرگ حاضر شده است.<ref>بکرى یافعى، ص۳۸.</ref> یا [[حضرت صالح علیه السلام|حضرت صالح]] علیه‌السلام به آنجا که رسید، درگذشت.<ref>زبیدى، همانجا.</ref> یا بنابر افسانه‌اى یونانى درختان آنجا (کندر و بخور که وادى حضرموت به تولید آن شهره بوده است) بوى کشنده‌اى دارند.<ref>مقحفى، ۱۹۸۵؛ همو، ۱۴۲۲، همانجاها.</ref> | |
| − | در | + | ==موقعیت جغرافیایی حضرموت== |
| − | + | این سرزمین در جنوب [[شبه جزیره عربستان|جزیرةالعرب]] و در مشرق [[یمن]] قرار دارد و بر دریاى عرب و خلیج عدن مشرف است.<ref>رجوع کنید به <اطلس تاریخى اسلام>، نقشه ۱۹.</ref> محدوده آن به ویژه مرزهاى شرقى و غربی‌اش به دلایل مختلفى دقیقاً مشخص نیست و اختلاف‌نظر شدیدى در منابع درباره آن وجود دارد.<ref>رجوع کنید به بن‌دغر، ص۱۵؛ شاطرى، ج۱، ص۱۰؛ عبداللّه، ج۲، ص۲۴۲.</ref> | |
| − | |||
| − | + | به طور کلى، عدن در مغرب تا منطقه ظفارِ [[عمان]]، در مشرق و شنهاى جنوبى ربع خالى و احقاف در شمال تا آبهاى خلیج عدن در جنوب، مرزهاى حضرموت را تشکیل می‌دهند.<ref>رجوع کنید به حجرى یمانى، ج۱، جزء۲، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ شاطرى، همانجا.</ref> این محدوده تقریباً در ْ۱۳ تا ْ۱۹ عرض شمالى و ْ۴۵ تا ْ۵۳ طول شرقى گسترده است.<ref>رجوع کنید به نقشه عمومى خاورمیانه؛ نیز رجوع کنید به بن‌دغر، همانجا؛ کحّاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۳ـ۳۳۴.</ref> به گفته واسعى یمانى<ref>ص۶۶.</ref>، مرز شرقى حضرموت وادى هود پیامبر و مرز غربى آن صنعا است. | |
| − | قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى | + | قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى که سطوح شنى نسبتاً هموار گسترده است، حداکثر ارتفاع به پانصد متر از سطح دریا می‌رسد اما در بخشهاى مرکزى و جنوبى، چین‌خوردگی ها و ناهمواری هاى متعددى وجود دارد و ارتفاع برخى از این ناهمواری ها از هزار متر بیشتر است.<ref>رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۵؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه.</ref> در سراسر باریکه کم‌عرض و کم‌ارتفاع جنوبىِ حضرموت که سواحل حضرموت را دربرمی‌گیرد، حداکثر ارتفاع به دویست متر می‌رسد. |
| − | در این قسمت | + | در این قسمت که به حضرموت ساحلى<ref>رجوع کنید به ادامه مقاله.</ref> مشهور است، امروزه شهرهایى چون غَیضَه (مرکز استان مهره)، مُکلّا (مرکز استان حضرموت)، زَنْجْبار،<ref>مرکز استان أبین.</ref> عدن (مرکز استان عدن)، سیحوت، شَحر و رَیان قرار دارند که به همراه شهرهاى کهن قسمت مرکزى<ref>حضرموت داخلى رجوع کنید به ادامه مقاله</ref> مانند تَریم، شِبام، شبوه، ثمود و سیئون اهمیت بیشترى از بقیه شهرها دارند.<ref>رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجاها.</ref> مغرب و جنوب‌غربى حضرموت بیشترین ناهمواری ها و ارتفاعات را داراست، به طورى که در بعضى قسمتها به ویژه در استان بیضاء، ارتفاع ناهمواری ها به بیش از دوهزار متر می‌رسد. در قسمت مرکزى حضرموت دو عارضه طبیعى وجود دارد به نامهاى دشت سَبعَتین (رملةالسبعتین) در ارتفاع پانصد تا هزار مترى و کوههاى حبشیه با ارتفاع بیش از هزار متر. بقیه نواحى این قسمت شامل دشتهاى پراکنده است.<ref>رجوع کنید به اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم، ص۳۵؛ الموسوعة العربیة، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۴ـ۳۴۲.</ref> |
| − | حضرموت سرچشمه | + | حضرموت سرچشمه وادیهاى (رودها) بسیارى است که آب مورد نیاز شهرها و نواحى کشاورزى را تأمین می‌کنند. عمر رضا کحّاله<ref>۱۳۸۴، ص۳۴۳.</ref> نام ۲۷ وادى را در این سرزمین ذکر کرده است.<ref>نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.</ref> معروف‌ترین آنها، به جز وادى برهوت، وادى حضرموت است که به طول تقریبى ۱۶۰ کیلومتر از کوههاى مشرق شبوه سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شبام و سیئون و دریافت چند وادى دیگر، با نام وادى مَسیله در نزدیکى شهر سیحوت به خلیج عدن می‌ریزد.<ref>رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۵؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا.</ref> مزارع مجاور این وادى از معدود مناطق کشاورزى سرزمین حضرموت‌اند که محصولات زراعى و باغى دارند. بقایاى سدى که در قدیم در این وادى و در فاصله تریم تا سیحوت ساخته شده بود، هنوز قابل مشاهده است.<ref>شاطرى، ج۱، ص۶۱؛ زکریا، ص۴۴.</ref> |
| − | وادى حَجْر نیز | + | وادى حَجْر نیز که بیش از دویست کیلومتر طول دارد و نزدیک رأس کلب به خلیج عدن می‌ریزد، اهمیت زیادى در حضرموت دارد و آبادی هاى بسیار و امکان زراعت در مسیر وادی ها را فراهم آورده است.<ref>رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۴۰؛ براى اطلاع بیشتر از وادی هاى حضرموت رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.</ref> به جز سواحل که داراى اقلیم بحری‌اند، بقیه قسمتهاى حضرموت میانگینِ دماى سالیانه بالاتر از ْ۲۶ و بارش کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال دارند.<ref>رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۴۴ـ۳۴۵؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۶؛ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.</ref> در حضرموت حدود پنجاه نوع منابع معدنى کشف شده که مهم‌ترین آنها زغال‌سنگ است.<ref>رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۴۵ـ۳۴۹؛ بکرى یافعى، همانجا.</ref> با وجود محدودیت هاى محیطى، پرورش دام به ویژه شتر در بیشتر قسمت هاى حضرموت رایج است.<ref>رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۸.</ref> |
| − | مرزهاى حضرموت دقیقاً مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از | + | مرزهاى حضرموت دقیقاً مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از ۰۰۰، ۴۵ کیلومتر مربع تا نزدیک به ۰۰۰، ۲۰۰ کیلومتر مربع ذکر شده است.<ref>رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۳۸ـ۳۹؛ بن‌دغر، ص۱۵؛ مقحفى، ۱۹۸۵، ذیل مادّه.</ref> |
| − | + | در دیگر تقسیم‌بندى جغرافیایى، حضرموت به دو بخش ساحلى و داخلى تقسیم می‌شود.<ref>کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۶؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.</ref> بخش ساحلى، معروف به حضرموت ساحلى به طول تقریبى ۴۵۰ کیلومتر<ref>کحاله، ۱۳۸۴؛ بن‌دغر، همانجاها.</ref>، به موازات خلیج عدن و دریاى عرب امتداد دارد. عرض این بخش در مشرق به بیست کیلومتر و در مغرب به هشتاد کیلومتر می‌رسد.<ref>بکرى یافعى، همانجا.</ref> حضرموت ساحلى بخش پرجمعیت حضرموت است و شامل شهر بندرى و مهم مُکلّا (مرکز حضرموت ساحلى) و نواحى غَیل، باوَزیر، بُرُوم، وادى مَسیله، حصن‌الغراب، عین بامعبد، و بندر مهم بئرعلى (در گذشته قنا) است.<ref>واسعى یمانى، ص۶۷؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۷؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.</ref> | |
| − | حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته | + | حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته کوهى است که بلندترین قله آن به ۲۱۸۷ متر می‌رسد.<ref>کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۴؛ بکری‌یافعى، همانجا.</ref> حضرموت داخلى از ساحل دریا دور است و در اطرافش شنزار وسیعى ([[احقاف]])<ref>احقاف، جمع حَقَفَ یعنى تپه‌هاى شنى درهم پیچیده.</ref> وجود دارد.<ref>رجوع کنید به اصطخرى، ص۲۵؛ یاقوت حموى، همانجا؛ واسعى یمانى، ص۶۵؛ مقحفى، ۱۹۸۵، همانجا.</ref> این سرزمین اقامتگاه [[قوم عاد]] بوده<ref>بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۸۶؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۸۵؛ سقاف، ص۱۶.</ref> که در [[قرآن]]<ref>رجوع کنید به [[سوره فجر]]: ۶ـ۷.</ref> نیز از آن نام برده شده است. |
| − | حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد | + | حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد که در آن وادی هایى چون دَوْعَن، عِمِد، عُین، بن‌على و سِر وجود دارد که به کشت درختان خرما و حبوبات و میوه مشهورند.<ref>رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا؛ بن‌دغر، ص۱۶ـ۱۷.</ref> شهرهاى تریم، شبام و شبوه هر یک در زمانهایى مرکز حضرموت به ویژه حضرموت داخلى بودند.<ref>رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، همانجا؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.</ref> ظاهراً پیش از همه، مَیفَعَه مرکز حضرموت بوده است.<ref>رجوع کنید به برّو، ص۷۱.</ref> |
| − | بر اساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود | + | بر اساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود ۴۳۰ کیلومتر یا ۷۲ فرسخ<ref>ابن‌خرداذبه، ص۱۳۸.</ref> و فاصله عدن تا حضرموت پنج مرحله<ref>ادریسى، همانجا.</ref> یا یک ماه راه<ref>یاقوت‌حموى، همانجا.</ref> بوده است.<ref> نیز رجوع کنید به بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۶۶.</ref> |
| − | هر | + | در سرزمین حضرموت آثار باستانى و کهن متعددى وجود دارد. هر یک از شهرهاى تاریخى حضرموت مانند تریم، مکلّا، شبام و شبوه داراى آثار و قلاع متعددند. به جز آثار این شهرها، از مهم‌ترین آثار حضرموت می‌توان به قبر برخى از پیامبران مانند [[حضرت هود علیه السلام|حضرت هود نبى]] و ویرانه‌هایى از مواضع و اماکن اقوام [[قوم عاد|عاد]] و [[ثمود]] در بخش هاى مختلف حضرموت اشاره کرد.<ref>رجوع کنید به اصطخرى، همانجا؛ بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۹۲ـ۹۳؛ بکری‌یافعى، ص۴۴ـ۴۵؛ مهران، ص۲۴۵؛ نیز رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۰ـ۳۵۵.</ref> در صد سال اخیر، دهها جهانگرد و باستان‌شناس از کشورهاى مختلف از آثار باستانى حضرموت بازدید و نتایج کاوشها را تدوین و منتشر کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۴۲ـ۴۳.</ref> |
| − | == | + | ==حضرموت در تقسیمات کشوری یمن== |
| − | حضرموت از | + | مطابق تقسیمات سیاسى جدید [[یمن]]، محدوده واقعى حضرموت ده استان<ref>محافظه.</ref> از ۲۱ استان کشور را دربرمی‌گیرد که شامل استانهاى مَهْرَه<ref>عده ای حضر موت والمهره را منطقه ای وسیع در کنار عمان و عدن دانسته اند؛ المهره از «مهره بن حیدان» گرفته شده و نیز نام قبیله ای بوده است.</ref> در مشرق، حضرموت<ref>پهناورترین استان یمن رجوع کنید به ادامه مقاله</ref>، شَبوَه و أبْین در مرکز و جنوب و بخشهایى از استانهاى جوف، مأرب، بیضاء، ضالِع، لَحَج و عدن در مغرب است.<ref>رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۴؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، نقشه ۳۱.</ref> |
| − | + | در تقسیم‌بندى کهن، حضرموت یکى از چهار بخش مهم و عمده یمن بود.<ref>رجوع کنید به رازى، ص۶۵.</ref> در دوره اسلامى، داراى دو شهر مرکزى به نامهاى شبام و تریم بود و یکى از سه ولایت یمن محسوب می‌شد.<ref>ابن‌خرداذبه، ص۱۴۴؛ ادریسى، ج۱، ص۵۶؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموى، ذیل مادّه.</ref> در تقسیمات کشورى یمن جنوبى پس از استقلال در ۱۳۴۶ش/۱۹۶۷م، منطقه حضرموت استان پنجم جمهورى یمن شد.<ref>بن‌دغر؛ مقحفى، ۱۹۸۵، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به همو، ۱۴۲۲، همانجا.</ref> | |
| − | حضرموت از | + | استان حضرموت با مساحتى بالغ بر ۰۰۰، ۱۵۵ کیلومتر مربع<ref>۲۸% از مساحت کشور یمن.</ref> داراى ۲۹ شهرستان و جمعیتى بالغ بر ۰۰۰، ۸۷۱ نفر<ref>آمار ۱۳۷۹ش/۲۰۰۰.</ref> است.<ref>الجمهورى الیمنیة، ص۳۵؛ الموسوعة العربیة، همانجا.</ref> هشت شهرستان استان حضرموت شامل ثَمود، عَبر، قَطْن، سیئون، شَحْر، دَوْعَن، حَجْر و مکلّاست که هر کدام چندین ناحیه و شهر کوچک را دربردارند.<ref>رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا؛ اکوع، قسم۱، ص۱۹، پانویس۵؛ براى اطلاع کامل از این شهرها رجوع کنید به سَقّاف، ص۱۵ـ۱۹، و جاهاى دیگر.</ref> |
| − | + | ==اقتصاد حضرموت== | |
| − | در | + | حضرموت از دیرباز به تولید و صدور کندر، سدر، بخور، توتون، دارچین، صمغ، عنبر، خرما، حبوبات، عسل و ذرت شهرت داشته است.<ref>رجوع کنید به بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۶۷؛ واسعى یمانى، ص۶۶ـ۶۷؛ جرافی‌یمنى، ص۴۷.</ref> همچنین، حضرموت به تولید لباس و پارچه‌هاى نفیس چون بُرده، نعلین، دشنه و خنجر، عطر و ادویه‌جات، شتر و اسبهاى اصیل شهرت دارد. این سرزمین در دورى و زیبایى نیز ضرب‌المثل است.<ref>رجوع کنید به حامد، ج۱، ص۹۵، ۱۰۱ـ۱۰۲؛ شاطرى، ج۱، ص۴۸، ۶۱؛ سقّاف، ص۱۸ـ۲۱.</ref> |
| − | برخى از مردم حضرموت به | + | برخى از مردم حضرموت به کشاورزى و برخى نیز به صنعت و تجارت با سواحل شرقى افریقا و هند و عدن و مسقط و شهرهاى بندرى سواحل خلیج‌فارس اشتغال دارند.<ref>رجوع کنید به برکاتى، همانجا؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۴.</ref> |
| − | == | + | ==ترکیب جمعیتی حضرموت== |
| − | + | حضرموت از مناطق کم‌جمعیت [[یمن]] و [[شبه جزیره عربستان|جزیرةالعرب]] است و به جز بخشهاى معدودى در مغرب آن که تراکم جمعیتى بیش از هزار نفر در هر کیلومتر مربع دارند، تقریباً در سراسر حضرموت تراکم جمعیت کمتر از پنجاه نفر است.<ref>رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۳۳.</ref> جمعیت این سرزمین در طول تاریخ دچار دگرگونی هاى بسیارى شده است. | |
| − | + | در منابع معاصر در نیم قرن اخیر جمعیت حضرموت ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر تخمین‌زده شده است.<ref>رجوع کنید به برکاتى، ص۱۲۰؛ واسعی‌یمانى، ص۶۶؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۵.</ref> جمعیت حضرموت در گذشته ترکیبى از قبایل و عشایر مهمى چون طَسْم، جَدیس، عِمْلاق، عاد، ثمود، جُرهُم، صَرْدَف، تُجیب، کنده و سیبان بود.<ref>رجوع کنید به یعقوبى، ج۱، ص۲۰۳؛ مقحفى، ۱۹۸۵؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.</ref> امروزه قبایل دیگرى چون صَعْیر، کرَب، جعده، نُوَّح، خَنابَشه، مَناهیل، حالِکه، آل‌کثیر، آل‌جابر، شَنافِر و عَوابِثه در آن بسر می‌برند. در این سرزمین، خاندان هایى از نسل [[امام حسین]] علیه‌السلام و [[علویان]] بسیارى چون خاندانهاى بار، بِیتى، جِفْرى، جِنَید، حامد، حداد، سَقّاف، شاطرى، بافَقیه و حِبْشى نیز زندگى می‌کنند.<ref>رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.</ref> | |
| − | + | در بخش جنوبی یمن تنها در حدود ۷ الی ۸ هزار نفر [[شیعه]] زندگی می کنند که بیشتر در استان حضرموت و عدن هستند. | |
| − | + | اهالى این سرزمین سیاه‌چرده و سرسخت‌اند و بیشتر غذایشان خرما بوده است.<ref>مقدسى، ص۸۷؛ زبیدى، ذیل مادّه.</ref> ثروتمندان حضرموت در کاخهاى آجرى دو تا چهار طبقه مستحکم زندگى می‌کنند و اشراف و [[سادات]] علوى احترام و جایگاه والایى دارند.<ref>رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴؛ برکاتى، همانجاها؛ واسعی‌یمانى، ص۶۶ـ۶۷.</ref> | |
| − | == | + | ==دین و مذهب در حضرموت== |
| − | + | مردم حضرموت از دیرباز الهه‌اى به نام سین را می‌پرستیدند که در معبدى به نام سین ذومِذاب قرار داشت.<ref>رجوع کنید به کامل، ص۱۰۸؛ شاطرى، ج۱، ص۴۳.</ref> باستان‌شناسان اروپایى در سده چهاردهم قمری، آثار معبد سین را در شهر حَریضه (نام قدیم شهر مذاب) و روستاى سَنا کشف کردند.<ref>رجوع کنید به مهران، ص۲۳۷، ۲۴۴.</ref> علاوه بر الهه سین، مردم حضرموت در دوره پیش از [[اسلام]] بتهاى دیگرى را می‌پرستیدند.<ref>رجوع کنید به هود: ۵۳؛ [[سوره اعراف]]: ۷۰؛ [[سوره احقاف]]: ۲۲؛ نیز رجوع کنید به بت/ بت‌پرستى.</ref> در نخستین سالهاى پس از اسلام، مردم حضرموت دعوت [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی اللّه علیه و آله را پذیرفتند و پیامبر زیاد بن لَبید را والى و مأمور جمع آوری [[زکات]] آنجا ساخت<ref>بلاذرى، ص۱۰۳؛ نیز رجوع کنید به جزیرةالعرب.</ref> و کنده را نیز ضمیمه ولایت او کرد. | |
| − | + | پس از وفات پیامبر و آغاز خلافت [[ابوبکر]]، طایفه ای از کنده که ساکن حَضْرَموت بودند، حاضر به پرداخت زکات به وی نشدند و گفتند که تا زمانی که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله زنده بود از وی اطاعت می کردیم، اگر شخصی از [[اهل البیت|اهل بیت]] او بر سرکار آید از وی اطاعت می کنیم، در حالی که ابوبکر هیچ حق حکومت و [[بیعت]] بر ما ندارد. زیاد بن لبید که وضع را چنین دید شبانه از آن منطقه گریخت و ضمن اشعاری ساکنین این منطقه را [[ارتداد|مرتد]] نامید. البته ابوبکر پس از مدّتی سپاهی فرستاد که بر طائفه مزبور غلبه کرده و آنها تحت سلطه حکومت مدینه در آمدند. ابوبکر در شمار جنگ با مرتدان، برده (یا جنگ) حَضْرَموت را نیز نام برده است. | |
| + | ساکنین حَضْرَموت در دوران خلافت [[امام علی]] علیه السلام از [[شیعه|شیعیان]] آن حضرت به شمار می رفتند و حتی سپاهی از سوی [[معاویه]] مأمور حمله به آنجا شد تا شیعیان را از بین ببرد، هر چند در آن زمان موفق به چنین کاری نگشت. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * ، مدخل | + | *[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "حَضْرَمَوْت" از ستار عودی. |
| − | * داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره | + | *داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره ۱۰۷، دی ماه ۱۳۸۸. |
| − | * تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان. | + | *تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان. |
[[رده:اماکن یمن]] | [[رده:اماکن یمن]] | ||
[[رده:یمن]] | [[رده:یمن]] | ||
| + | <references /> | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۶ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۳۹
| |
|
کشور |
یمن |
|
شهر |
حضرالموت |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
«حَضْرَمَوْت» نام ناحیه وسیعی در شرق کشور یمن و در کناره دریای عرب است که صحرای «احقاف» در مجاورت آن بوده است. در سرزمین حضرموت، آثار باستانى و کهن متعددى از جمله قبر برخى از پیامبران مانند حضرت هود (علیه‌السلام) و ویرانه‌هایى از اماکن اقوام عاد و ثمود، وجود دارد.
محتویات
واژه حضرموت
«حَضْرَمَوت» که در میان قبیله هُذیل و عوام مردم به صورت حَضْرَمُوت تلفظ می‌شود، مرکب از دو واژه حَضَرَ و مَوْت است و منسوبان به آن را حَضرَمى می‌گویند که جمع آن حَضَارِمَه یا حَضارم است.[۱] مورخان نامهاى دیگرى چون وادى مفتون، بَرْک (یا برک الغِمَاد)، عَبدَل، وَبار، احقاف یا وادى احقاف براى حضرموت ذکر کرده‌اند.[۲] نام حضرموت در کتب تاریخى یونانى و رومى به صورتهاى مختلفى ثبت شده است. تئوفراستوس[۳] آن را حدرامیتا ذکر کرده است، در حالى که استرابون[۴] و پلینیوس[۵] آن را چَتراموتیتا نامیده‌اند.[۶]
تورات نخستین منبعى است که در آن از فردى به نام حضرموت (به صورت حَضَرْمَاوِث) صحبت شده و او سومین فرزند یقطان (قحطان) دانسته شده است.[۷] ظاهراً در بیشتر منابع تاریخى دوره اسلامى، الهام گرفته از تورات، حضرموت فرزند یقْطُن بن عابر، از نسل حضرت نوح علیه‌السلام ذکر شده.[۸] و در برخى منابع نیز حضرموت همان عامر بن قحطان شمرده شده است که نخستین ساکن منطقه شنزار احقاف بود و چون هنگام حضورش در جنگها بسیار می‌کشت و سایه مرگ (موت) بر میدان نبرد می‌گستراند، او را به حَضرموت ملقب ساختند و سپس این لقب، نام وى و قبیله و سرزمینش گردید.[۹]
به گفته کحاله،[۱۰] حضرموت نام قبیله‌اى در این سرزمین نیز هست. در تفسیر معنى حضرموت (سرزمین مرگ) نظرهاى دیگرى نیز وجود دارد، از جمله این که حضرت هود علیه‌السلام پس از نفرین کردن کافران گفت اینک مرگ حاضر شده است.[۱۱] یا حضرت صالح علیه‌السلام به آنجا که رسید، درگذشت.[۱۲] یا بنابر افسانه‌اى یونانى درختان آنجا (کندر و بخور که وادى حضرموت به تولید آن شهره بوده است) بوى کشنده‌اى دارند.[۱۳]
موقعیت جغرافیایی حضرموت
این سرزمین در جنوب جزیرةالعرب و در مشرق یمن قرار دارد و بر دریاى عرب و خلیج عدن مشرف است.[۱۴] محدوده آن به ویژه مرزهاى شرقى و غربی‌اش به دلایل مختلفى دقیقاً مشخص نیست و اختلاف‌نظر شدیدى در منابع درباره آن وجود دارد.[۱۵]
به طور کلى، عدن در مغرب تا منطقه ظفارِ عمان، در مشرق و شنهاى جنوبى ربع خالى و احقاف در شمال تا آبهاى خلیج عدن در جنوب، مرزهاى حضرموت را تشکیل می‌دهند.[۱۶] این محدوده تقریباً در ْ۱۳ تا ْ۱۹ عرض شمالى و ْ۴۵ تا ْ۵۳ طول شرقى گسترده است.[۱۷] به گفته واسعى یمانى[۱۸]، مرز شرقى حضرموت وادى هود پیامبر و مرز غربى آن صنعا است.
قسمتهاى مختلف این گستره، از نظر طبیعى و زمین‌شناسى متفاوت‌اند. در شمال و شمال‌شرقى که سطوح شنى نسبتاً هموار گسترده است، حداکثر ارتفاع به پانصد متر از سطح دریا می‌رسد اما در بخشهاى مرکزى و جنوبى، چین‌خوردگی ها و ناهمواری هاى متعددى وجود دارد و ارتفاع برخى از این ناهمواری ها از هزار متر بیشتر است.[۱۹] در سراسر باریکه کم‌عرض و کم‌ارتفاع جنوبىِ حضرموت که سواحل حضرموت را دربرمی‌گیرد، حداکثر ارتفاع به دویست متر می‌رسد.
در این قسمت که به حضرموت ساحلى[۲۰] مشهور است، امروزه شهرهایى چون غَیضَه (مرکز استان مهره)، مُکلّا (مرکز استان حضرموت)، زَنْجْبار،[۲۱] عدن (مرکز استان عدن)، سیحوت، شَحر و رَیان قرار دارند که به همراه شهرهاى کهن قسمت مرکزى[۲۲] مانند تَریم، شِبام، شبوه، ثمود و سیئون اهمیت بیشترى از بقیه شهرها دارند.[۲۳] مغرب و جنوب‌غربى حضرموت بیشترین ناهمواری ها و ارتفاعات را داراست، به طورى که در بعضى قسمتها به ویژه در استان بیضاء، ارتفاع ناهمواری ها به بیش از دوهزار متر می‌رسد. در قسمت مرکزى حضرموت دو عارضه طبیعى وجود دارد به نامهاى دشت سَبعَتین (رملةالسبعتین) در ارتفاع پانصد تا هزار مترى و کوههاى حبشیه با ارتفاع بیش از هزار متر. بقیه نواحى این قسمت شامل دشتهاى پراکنده است.[۲۴]
حضرموت سرچشمه وادیهاى (رودها) بسیارى است که آب مورد نیاز شهرها و نواحى کشاورزى را تأمین می‌کنند. عمر رضا کحّاله[۲۵] نام ۲۷ وادى را در این سرزمین ذکر کرده است.[۲۶] معروف‌ترین آنها، به جز وادى برهوت، وادى حضرموت است که به طول تقریبى ۱۶۰ کیلومتر از کوههاى مشرق شبوه سرچشمه می‌گیرد و با عبور از شبام و سیئون و دریافت چند وادى دیگر، با نام وادى مَسیله در نزدیکى شهر سیحوت به خلیج عدن می‌ریزد.[۲۷] مزارع مجاور این وادى از معدود مناطق کشاورزى سرزمین حضرموت‌اند که محصولات زراعى و باغى دارند. بقایاى سدى که در قدیم در این وادى و در فاصله تریم تا سیحوت ساخته شده بود، هنوز قابل مشاهده است.[۲۸]
وادى حَجْر نیز که بیش از دویست کیلومتر طول دارد و نزدیک رأس کلب به خلیج عدن می‌ریزد، اهمیت زیادى در حضرموت دارد و آبادی هاى بسیار و امکان زراعت در مسیر وادی ها را فراهم آورده است.[۲۹] به جز سواحل که داراى اقلیم بحری‌اند، بقیه قسمتهاى حضرموت میانگینِ دماى سالیانه بالاتر از ْ۲۶ و بارش کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال دارند.[۳۰] در حضرموت حدود پنجاه نوع منابع معدنى کشف شده که مهم‌ترین آنها زغال‌سنگ است.[۳۱] با وجود محدودیت هاى محیطى، پرورش دام به ویژه شتر در بیشتر قسمت هاى حضرموت رایج است.[۳۲]
مرزهاى حضرموت دقیقاً مشخص نیست و از این رو، مساحت آن نیز از ۰۰۰، ۴۵ کیلومتر مربع تا نزدیک به ۰۰۰، ۲۰۰ کیلومتر مربع ذکر شده است.[۳۳]
در دیگر تقسیم‌بندى جغرافیایى، حضرموت به دو بخش ساحلى و داخلى تقسیم می‌شود.[۳۴] بخش ساحلى، معروف به حضرموت ساحلى به طول تقریبى ۴۵۰ کیلومتر[۳۵]، به موازات خلیج عدن و دریاى عرب امتداد دارد. عرض این بخش در مشرق به بیست کیلومتر و در مغرب به هشتاد کیلومتر می‌رسد.[۳۶] حضرموت ساحلى بخش پرجمعیت حضرموت است و شامل شهر بندرى و مهم مُکلّا (مرکز حضرموت ساحلى) و نواحى غَیل، باوَزیر، بُرُوم، وادى مَسیله، حصن‌الغراب، عین بامعبد، و بندر مهم بئرعلى (در گذشته قنا) است.[۳۷]
حد فاصل دو بخش حضرموت ساحلى و داخلى، رشته کوهى است که بلندترین قله آن به ۲۱۸۷ متر می‌رسد.[۳۸] حضرموت داخلى از ساحل دریا دور است و در اطرافش شنزار وسیعى (احقاف)[۳۹] وجود دارد.[۴۰] این سرزمین اقامتگاه قوم عاد بوده[۴۱] که در قرآن[۴۲] نیز از آن نام برده شده است.
حضرموت داخلى از رَیدَه‌الصَیعَر و شَبوَه در مغرب تا سرزمین مَهْرَه در مشرق امتداد دارد که در آن وادی هایى چون دَوْعَن، عِمِد، عُین، بن‌على و سِر وجود دارد که به کشت درختان خرما و حبوبات و میوه مشهورند.[۴۳] شهرهاى تریم، شبام و شبوه هر یک در زمانهایى مرکز حضرموت به ویژه حضرموت داخلى بودند.[۴۴] ظاهراً پیش از همه، مَیفَعَه مرکز حضرموت بوده است.[۴۵]
بر اساس گفته جغرافی‌دانان و مورخان اسلامى، فاصله صنعا تا حضرموت حدود ۴۳۰ کیلومتر یا ۷۲ فرسخ[۴۶] و فاصله عدن تا حضرموت پنج مرحله[۴۷] یا یک ماه راه[۴۸] بوده است.[۴۹]
در سرزمین حضرموت آثار باستانى و کهن متعددى وجود دارد. هر یک از شهرهاى تاریخى حضرموت مانند تریم، مکلّا، شبام و شبوه داراى آثار و قلاع متعددند. به جز آثار این شهرها، از مهم‌ترین آثار حضرموت می‌توان به قبر برخى از پیامبران مانند حضرت هود نبى و ویرانه‌هایى از مواضع و اماکن اقوام عاد و ثمود در بخش هاى مختلف حضرموت اشاره کرد.[۵۰] در صد سال اخیر، دهها جهانگرد و باستان‌شناس از کشورهاى مختلف از آثار باستانى حضرموت بازدید و نتایج کاوشها را تدوین و منتشر کرده‌اند.[۵۱]
حضرموت در تقسیمات کشوری یمن
مطابق تقسیمات سیاسى جدید یمن، محدوده واقعى حضرموت ده استان[۵۲] از ۲۱ استان کشور را دربرمی‌گیرد که شامل استانهاى مَهْرَه[۵۳] در مشرق، حضرموت[۵۴]، شَبوَه و أبْین در مرکز و جنوب و بخشهایى از استانهاى جوف، مأرب، بیضاء، ضالِع، لَحَج و عدن در مغرب است.[۵۵]
در تقسیم‌بندى کهن، حضرموت یکى از چهار بخش مهم و عمده یمن بود.[۵۶] در دوره اسلامى، داراى دو شهر مرکزى به نامهاى شبام و تریم بود و یکى از سه ولایت یمن محسوب می‌شد.[۵۷] در تقسیمات کشورى یمن جنوبى پس از استقلال در ۱۳۴۶ش/۱۹۶۷م، منطقه حضرموت استان پنجم جمهورى یمن شد.[۵۸]
استان حضرموت با مساحتى بالغ بر ۰۰۰، ۱۵۵ کیلومتر مربع[۵۹] داراى ۲۹ شهرستان و جمعیتى بالغ بر ۰۰۰، ۸۷۱ نفر[۶۰] است.[۶۱] هشت شهرستان استان حضرموت شامل ثَمود، عَبر، قَطْن، سیئون، شَحْر، دَوْعَن، حَجْر و مکلّاست که هر کدام چندین ناحیه و شهر کوچک را دربردارند.[۶۲]
اقتصاد حضرموت
حضرموت از دیرباز به تولید و صدور کندر، سدر، بخور، توتون، دارچین، صمغ، عنبر، خرما، حبوبات، عسل و ذرت شهرت داشته است.[۶۳] همچنین، حضرموت به تولید لباس و پارچه‌هاى نفیس چون بُرده، نعلین، دشنه و خنجر، عطر و ادویه‌جات، شتر و اسبهاى اصیل شهرت دارد. این سرزمین در دورى و زیبایى نیز ضرب‌المثل است.[۶۴]
برخى از مردم حضرموت به کشاورزى و برخى نیز به صنعت و تجارت با سواحل شرقى افریقا و هند و عدن و مسقط و شهرهاى بندرى سواحل خلیج‌فارس اشتغال دارند.[۶۵]
ترکیب جمعیتی حضرموت
حضرموت از مناطق کم‌جمعیت یمن و جزیرةالعرب است و به جز بخشهاى معدودى در مغرب آن که تراکم جمعیتى بیش از هزار نفر در هر کیلومتر مربع دارند، تقریباً در سراسر حضرموت تراکم جمعیت کمتر از پنجاه نفر است.[۶۶] جمعیت این سرزمین در طول تاریخ دچار دگرگونی هاى بسیارى شده است.
در منابع معاصر در نیم قرن اخیر جمعیت حضرموت ۱۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر تخمین‌زده شده است.[۶۷] جمعیت حضرموت در گذشته ترکیبى از قبایل و عشایر مهمى چون طَسْم، جَدیس، عِمْلاق، عاد، ثمود، جُرهُم، صَرْدَف، تُجیب، کنده و سیبان بود.[۶۸] امروزه قبایل دیگرى چون صَعْیر، کرَب، جعده، نُوَّح، خَنابَشه، مَناهیل، حالِکه، آل‌کثیر، آل‌جابر، شَنافِر و عَوابِثه در آن بسر می‌برند. در این سرزمین، خاندان هایى از نسل امام حسین علیه‌السلام و علویان بسیارى چون خاندانهاى بار، بِیتى، جِفْرى، جِنَید، حامد، حداد، سَقّاف، شاطرى، بافَقیه و حِبْشى نیز زندگى می‌کنند.[۶۹]
در بخش جنوبی یمن تنها در حدود ۷ الی ۸ هزار نفر شیعه زندگی می کنند که بیشتر در استان حضرموت و عدن هستند.
اهالى این سرزمین سیاه‌چرده و سرسخت‌اند و بیشتر غذایشان خرما بوده است.[۷۰] ثروتمندان حضرموت در کاخهاى آجرى دو تا چهار طبقه مستحکم زندگى می‌کنند و اشراف و سادات علوى احترام و جایگاه والایى دارند.[۷۱]
دین و مذهب در حضرموت
مردم حضرموت از دیرباز الهه‌اى به نام سین را می‌پرستیدند که در معبدى به نام سین ذومِذاب قرار داشت.[۷۲] باستان‌شناسان اروپایى در سده چهاردهم قمری، آثار معبد سین را در شهر حَریضه (نام قدیم شهر مذاب) و روستاى سَنا کشف کردند.[۷۳] علاوه بر الهه سین، مردم حضرموت در دوره پیش از اسلام بتهاى دیگرى را می‌پرستیدند.[۷۴] در نخستین سالهاى پس از اسلام، مردم حضرموت دعوت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله را پذیرفتند و پیامبر زیاد بن لَبید را والى و مأمور جمع آوری زکات آنجا ساخت[۷۵] و کنده را نیز ضمیمه ولایت او کرد.
پس از وفات پیامبر و آغاز خلافت ابوبکر، طایفه ای از کنده که ساکن حَضْرَموت بودند، حاضر به پرداخت زکات به وی نشدند و گفتند که تا زمانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده بود از وی اطاعت می کردیم، اگر شخصی از اهل بیت او بر سرکار آید از وی اطاعت می کنیم، در حالی که ابوبکر هیچ حق حکومت و بیعت بر ما ندارد. زیاد بن لبید که وضع را چنین دید شبانه از آن منطقه گریخت و ضمن اشعاری ساکنین این منطقه را مرتد نامید. البته ابوبکر پس از مدّتی سپاهی فرستاد که بر طائفه مزبور غلبه کرده و آنها تحت سلطه حکومت مدینه در آمدند. ابوبکر در شمار جنگ با مرتدان، برده (یا جنگ) حَضْرَموت را نیز نام برده است.
ساکنین حَضْرَموت در دوران خلافت امام علی علیه السلام از شیعیان آن حضرت به شمار می رفتند و حتی سپاهی از سوی معاویه مأمور حمله به آنجا شد تا شیعیان را از بین ببرد، هر چند در آن زمان موفق به چنین کاری نگشت.
پانویس
- ↑ یاقوت حموى؛ حجری‌یمانى، ج۱، جزء۲، ص ۲۶۴؛ نیز رجوع کنید به بکرى، ۱۴۰۳، ج۲، ص۴۵۵؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه.
- ↑ رجوع کنید به ابن‌خرداذبه، ص۱۴۳؛ ابن‌حائک، ص۳۲۳ و پانویس۴؛ ابن‌مجاور، ص۲۵۳؛ سقاف، ص۱۵؛ بکری‌یافعى، ص۳۷.
- ↑ ۳۷۰ـ۲۸۶ق‌م؛ ج۲، ص۲۳۵
- ↑ ۶۳ق م ـ ۱۹م؛ ج۷، ص۳۱۱، ۳۱۳.
- ↑ ۲۳ـ۷۹م؛ ج۲، کتاب ۳۴، ص۴۵۵
- ↑ نیز رجوع کنید به مهران، ص۲۳۵؛ بن‌دغر، ص۱۲.
- ↑ رجوع کنید به سفر پیدایش، ۲۶:۱۰؛ کتاب اول تواریخ ایام، ۲۰:۱.
- ↑ براى نمونه رجوع کنید به ابن‌حبیب، ص۱ـ۲؛ رازى، ص۷۱؛ ابن‌مجاور، ص۲۵۲.
- ↑ رجوع کنید به یاقوت‌حموى، همانجا؛ واسعی‌یمانى، ص۶۵.
- ↑ ۱۴۰۲، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ بکرى یافعى، ص۳۸.
- ↑ زبیدى، همانجا.
- ↑ مقحفى، ۱۹۸۵؛ همو، ۱۴۲۲، همانجاها.
- ↑ رجوع کنید به <اطلس تاریخى اسلام>، نقشه ۱۹.
- ↑ رجوع کنید به بن‌دغر، ص۱۵؛ شاطرى، ج۱، ص۱۰؛ عبداللّه، ج۲، ص۲۴۲.
- ↑ رجوع کنید به حجرى یمانى، ج۱، جزء۲، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ شاطرى، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به نقشه عمومى خاورمیانه؛ نیز رجوع کنید به بن‌دغر، همانجا؛ کحّاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۳ـ۳۳۴.
- ↑ ص۶۶.
- ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۵؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه.
- ↑ رجوع کنید به ادامه مقاله.
- ↑ مرکز استان أبین.
- ↑ حضرموت داخلى رجوع کنید به ادامه مقاله
- ↑ رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجاها.
- ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریه الیمنیة والعالم، ص۳۵؛ الموسوعة العربیة، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۴ـ۳۴۲.
- ↑ ۱۳۸۴، ص۳۴۳.
- ↑ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، ذیل مادّه؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۵؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، همانجا.
- ↑ شاطرى، ج۱، ص۶۱؛ زکریا، ص۴۴.
- ↑ رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۴۰؛ براى اطلاع بیشتر از وادی هاى حضرموت رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.
- ↑ رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۴۴ـ۳۴۵؛ اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۶؛ نیز رجوع کنید به الموسوعة العربیة، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۴۵ـ۳۴۹؛ بکرى یافعى، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۸.
- ↑ رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۳۸ـ۳۹؛ بن‌دغر، ص۱۵؛ مقحفى، ۱۹۸۵، ذیل مادّه.
- ↑ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۶؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.
- ↑ کحاله، ۱۳۸۴؛ بن‌دغر، همانجاها.
- ↑ بکرى یافعى، همانجا.
- ↑ واسعى یمانى، ص۶۷؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۷؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.
- ↑ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۳۴؛ بکری‌یافعى، همانجا.
- ↑ احقاف، جمع حَقَفَ یعنى تپه‌هاى شنى درهم پیچیده.
- ↑ رجوع کنید به اصطخرى، ص۲۵؛ یاقوت حموى، همانجا؛ واسعى یمانى، ص۶۵؛ مقحفى، ۱۹۸۵، همانجا.
- ↑ بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۸۶؛ ابن‌اثیر، ج۱، ص۸۵؛ سقاف، ص۱۶.
- ↑ رجوع کنید به سوره فجر: ۶ـ۷.
- ↑ رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا؛ بن‌دغر، ص۱۶ـ۱۷.
- ↑ رجوع کنید به الموسوعة الیمنیة، همانجا؛ مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به برّو، ص۷۱.
- ↑ ابن‌خرداذبه، ص۱۳۸.
- ↑ ادریسى، همانجا.
- ↑ یاقوت‌حموى، همانجا.
- ↑ نیز رجوع کنید به بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۶۶.
- ↑ رجوع کنید به اصطخرى، همانجا؛ بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۹۲ـ۹۳؛ بکری‌یافعى، ص۴۴ـ۴۵؛ مهران، ص۲۴۵؛ نیز رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۰ـ۳۵۵.
- ↑ رجوع کنید به بکری‌یافعى، ص۴۲ـ۴۳.
- ↑ محافظه.
- ↑ عده ای حضر موت والمهره را منطقه ای وسیع در کنار عمان و عدن دانسته اند؛ المهره از «مهره بن حیدان» گرفته شده و نیز نام قبیله ای بوده است.
- ↑ پهناورترین استان یمن رجوع کنید به ادامه مقاله
- ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۲۴؛ <اطلس جامع جهان تایمز>، نقشه ۳۱.
- ↑ رجوع کنید به رازى، ص۶۵.
- ↑ ابن‌خرداذبه، ص۱۴۴؛ ادریسى، ج۱، ص۵۶؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموى، ذیل مادّه.
- ↑ بن‌دغر؛ مقحفى، ۱۹۸۵، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به همو، ۱۴۲۲، همانجا.
- ↑ ۲۸% از مساحت کشور یمن.
- ↑ آمار ۱۳۷۹ش/۲۰۰۰.
- ↑ الجمهورى الیمنیة، ص۳۵؛ الموسوعة العربیة، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا؛ اکوع، قسم۱، ص۱۹، پانویس۵؛ براى اطلاع کامل از این شهرها رجوع کنید به سَقّاف، ص۱۵ـ۱۹، و جاهاى دیگر.
- ↑ رجوع کنید به بکرى، ۱۹۹۲، ج۱، ص۳۶۷؛ واسعى یمانى، ص۶۶ـ۶۷؛ جرافی‌یمنى، ص۴۷.
- ↑ رجوع کنید به حامد، ج۱، ص۹۵، ۱۰۱ـ۱۰۲؛ شاطرى، ج۱، ص۴۸، ۶۱؛ سقّاف، ص۱۸ـ۲۱.
- ↑ رجوع کنید به برکاتى، همانجا؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۴.
- ↑ رجوع کنید به اطلس الجمهوریة الیمنیة والعالم، ص۳۳.
- ↑ رجوع کنید به برکاتى، ص۱۲۰؛ واسعی‌یمانى، ص۶۶؛ کحاله، ۱۳۸۴، ص۳۵۵.
- ↑ رجوع کنید به یعقوبى، ج۱، ص۲۰۳؛ مقحفى، ۱۹۸۵؛ الموسوعة الیمنیة، همانجاها.
- ↑ رجوع کنید به مقحفى، ۱۴۲۲، همانجا.
- ↑ مقدسى، ص۸۷؛ زبیدى، ذیل مادّه.
- ↑ رجوع کنید به کحاله، ۱۳۸۴؛ برکاتى، همانجاها؛ واسعی‌یمانى، ص۶۶ـ۶۷.
- ↑ رجوع کنید به کامل، ص۱۰۸؛ شاطرى، ج۱، ص۴۳.
- ↑ رجوع کنید به مهران، ص۲۳۷، ۲۴۴.
- ↑ رجوع کنید به هود: ۵۳؛ سوره اعراف: ۷۰؛ سوره احقاف: ۲۲؛ نیز رجوع کنید به بت/ بت‌پرستى.
- ↑ بلاذرى، ص۱۰۳؛ نیز رجوع کنید به جزیرةالعرب.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "حَضْرَمَوْت" از ستار عودی.
- داوود کریملو، آشنایی با کشور یمن، موعود، شماره ۱۰۷، دی ماه ۱۳۸۸.
- تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان.
