ابراهیم اصفهانی

این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

اِبْراهیمِ اِصْفَهانی، میرزا ظهیرالدّین (د 989ق/1581م) فرزند میرزاشاه حسین (مق‌ 929ق/1523م)، شاعر، فرهنگ‌نویس، ادیب و خوشنویس دوره صفوی. پدرش وزیر شاه اسماعیل اول صفوی (892-930ق/1487-1524م) بود. وی و برادرش میرزا اسماعیل پس از کشته شدن پدرشان مدتی در اصفهان به سختی روزگار می‌گذرانیدند، چنانکه در زمان شاه طهماسب (حک‌ 930-984ق/1523-1576م)، جز نذورات و استفاده از موقوفات مزار هارون ولایت که از بناهای پدرشان بود، آنان عایدی دیگری نداشتند.

میرزا اسماعیل به همان مختصر قناعت کرد و در آن بقعه ساکن شد، ولی میرزا ابراهیم اصفهان را ترک کرد و رهسپار قزوین شد. رفتن او به قزوین باید در حدود 949ق/1542م بوده باشد، زیرا تقی‌الدین کاشانی که وفات او را در 989ق/1581م دانسته، گوید که وی قریب به 40 سال در دارالسلطنه قزوین ساکن بود. ابراهیم در ابتدای ورود به قزوین ظاهراً با پریشانی و تنگدستی روزگار می‌گذراند، اما طبع ظریف، شعردوستی و شعر شناسیش سبب شد که در اندک زمانی مورد عنایت و توجه اکابر و امرا قرار گیرد و مجلس او محل آمد و شد فضلا، شعرا و بزرگان شود. ابراهیم در زمان سلطنت ابوالمؤیّد سلطان محمد خدابنده (حک‌ 985-996ق/1577-1588م) در قزوین درگذشت. ولی اوحدی وفات او را در اصفهان و در عهد سلطنت شاه طهماسب می‌داند.

ابراهیم مردی وارسته و بلندطبع بوده و به مال و مقام اعتنایی نداشته است. مؤلفان نزدیک به زمان او به اینگونه صفات او اشاره کرده‌اند و از احاطه او بر علوم رسمی و فنون ادبی و نیز از خوشنویسی، شعرشناسی و تتبع او در لغات سخن گفته‌اند.

وی در خوشنویسی با گرایش به روش میر در نستعلیق، شهرت تمام داشته و مؤلف فرهنگ مشهوری است در لغات فارسی و عربی و ترکی که اکنون به نامهای فرهنگ میرزا ابراهیم، نسخه میرزا و فرهنگ جهانگشای شناخته می‌شود. این فرهنگ در مدتی کوتاه پس از تألیف در میان اهل ادب معروف شد، چنانکه و اسکندربیک از شهرت آن در عراق و کاشانی از اعتماد ادیبان به آن و دست به دست گشتنش در مجالس ایشان سخن گفته‌اند.

انجو شیرازی در تألیف فرهنگ جهانگیری و سروری در تألیف مجمع الفرس از این فرهنگ بهره جسته‌اند. اوحدی بر برخی از مطالب این فرهنگ ایراد گرفته و برای رفع خطاها و اشتباهات مؤلف آن، خوانندگان را به فرهنگ سرمه سلیمانی (از تألیفات خود او) رجوع داده است.

ابن یوسف شیرازی پس از بررسی و مقابله‌ای که میان دو فرهنگ شرفنامه منیری و فرهنگ میرزا ابراهیم کرده است با ذکر شواهد ثابت می‌کند که فرهنگ میرزا ابراهیم در واقع رونوشتی است (با تغییراتی) از شرفنامه منیری از ابراهیم اصفهانی تاکنون نمونه خط و یا دیوانی بدست نیامده است، اما ابیاتی پراکنده در برخی از تذکره‌ها به نام وی ثبت است و نیز چند نسخه از فرهنگ او در کتابخانه‌های دهخدا، عارف، حکمت (نشریه، 3/25-27، 5/57)، شورای ملی (سابق)، (شورا، 3/99-100، 13/53-54)، دانشکده ادبیات تهران (ادبیات، 367) و سپهسالار (سابق) (سپهسالار، 2/231-232) موجود است.

مآخذ

• آقا بزرگ، الذریعه، 9(1)/15، 16/211؛ ادبیات تهران، خطی.
• اسکندربیگ ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش.
• انجو شیرازی، حسین بن فخرالدین، فرهنگ جهانگیری، به کوشش رحیم عفیفی، مشهد، 1351ش، 1/1-5.
• اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، نسخه خطی موجود در کتابخانه ملی ملک، شم‌ 5324.
• رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش.
• سپهسالار، خطی.
• سروری، محمدقاسم، مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، 1338-1341ش.
• شورا، خطی.
• صادقی کتابدار، مجمع الخواص، ترجمه عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327ش.
• کاشانی، تقی‌الدین، خلاصه الاشعار ورزیده الافکار، نسخه خطی کتابخانه مجلس، شم‌ 334.
• نشریّه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران درباره نسخه‌های خطی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران، 1342ش.

منابع

• دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج2، مدخل: "ابراهیم اصفهانی" از علی بته‌کن، در دسترس در کتابخانه فقاهت، بازیابی: 3 آذر 1392.