مستدرک حاکم نیشابوری (کتاب)

نام اصلی کتاب، «المستدرک علی الصحیحین»می‌باشد و موضوع آن، احادیث صحیح السندی است که به عنوان مستدرک و تکمله بر دوکتاب صحیح بخاری و صحیح مسلم جمع‌آوری شده است.

انگیزه تالیف کتاب

حاکم نیشابوری خود در مقدمه کتاب در مورد انگیزه تالیف آن می‌گوید: جماعتی از بزرگان حدیث این دیار و... از من تقاضا کردند که کتابی از احادیث صحیح، برطبق اسنادی که بخاری و مسلم بدان احتجاج کرده‌اند جمع‌آوری کنم چرا که عذری برای عدم تدوین روآیاتی که مشکلی ندارد وجود ندارد و آ‌ن دو نفر هم ادعایی در این جهت (جمع آوری همه روآیات صحیح) نکرده‌اند.

اعتبار و اهمیت کتاب از چند جنبه قابل بررسی است: تاریخ نگارش آن: که به سال 373ق و به صورت املاء توسط حاکم نیشابوری است.

درباره ی کتاب مستدرک

به گفته خود حاکم از آنجا که بخاری و مسلم در جمع‌آوری و نگارش کتابهای صحیح خود، ادعایی مبنی بر آوردن تمام احادیث صحیح نکرده‌اند، وی به درخواست عده‌ای تصمیم می‌گیرد احادیثی را که شروط بخاری و مسلم در صحت حدیث، بر آنها صدق می‌کند ولی آندو در کتبشان نیاورده‌اند و با این حال به دست حاکم رسیده‌، جمع‌آوری کند؛ حال با توجه به اهمیت و اعتبار دو کتاب بخاری و مسلم که از بهترین و متقن‌ترین کتب پس از قرآن، نزد اهل‌سنّت هستند، می‌توان به اهمیت کتاب حاکم (که تکمله‌ای بر آن دو است) پی برد.

از سویی با توجه به عدم تعصب حاکم در آوردن احادیثی که در منقبت و فضیلت علی علیه‌السلام است _ که نتیجه‌ای جز زدن اتهام شیعه بودن و رافضی‌گری به وی و جرح و ردّ کل کتاب مستدرک از سوی متعصّبینِ علمای اهل‌سنّت در پی نداشته _ بسیاری از آنها کوشیده‌اند تا اهمیت و اعتبار کتاب را خدشه‌دار کنند،]که به گوشه‌ای از سخنان و نظرات آنان اشاره شد[. امّا اگر بدون هیچگونه پیش فرض و تعصب، بلکه با مبانی و دقّت علمی به بررسی کتاب بپردازیم به این سخن ذهبی و ابن‌صلاح می رسیم که: تنها یک چهارم کتاب را احادیث ضعیف تشکیل می‌دهد(ذهبی) وچیزی راکه حاکم حکم به صحّت کرده ولی درکتب أئمه قبلی (بخاری ومسلم) نیامده، اگرصحیح نباشد لااقل حسن است و می‌توان با آن احتجاج کرد و به آن عمل نمود، مگر مواردی که در آن علّتی باشد که موجب ضعف حدیث گردد.

محتوای کتاب

کتاب مستدرک شامل 8803 حدیث است که در 51کتاب و در موضوعاتی که بیشتر، فقهی هستند، جمع آوری شده است. (تعداد موضوعات کتاب 3647عنوان می‌باشد.) این احادیث با کتاب الایمان، کتاب العلم، کتاب الطهارة، کتاب الصلاة وکتاب الجمعة شروع شده و با کتاب الطب، کتاب الرقی و التمائم، کتاب الفتن و الملاحم و کتاب الاهوال پایان می‌پذیرند.

با نگاهی به کتاب مستدرک به وضوح مشاهده می‌شود که در آن سه گونه حدیث وجود دارد 1. احادیثی که حاکم مدعی است بر طبق شروط بخاری و مسلم است ولی آن‌دو آنها را در کتابشان نیاورده‌اند. در ذیل این دسته از احادیث حاکم چنین می‌نویسد: «هذا حدیثٌ صحیح علی شرط الشیخین و لم یخرجاه» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح74]

2. احادیثی که حاکم مدعی است بر طبق شرط یکی از آن دو نفر است. ذیل این احادیث دو گونه عبارت به کار رفته است

- «هذا حدیث صحیح علی شرط البخاری و لم یخرجاه.» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح210]

- «هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم و لم یخرجاه.» [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح202]

3. احادیثی که به نظر حاکم صحیح السند بوده‌ ولی درکتب بخاری و مسلم نیامده‌اند. این احادیث معمولاً با عبارت« هذا حدیث صحیح الاسناد » همراهند . [به عنوان مثال: کتاب الایمان، ح233]

نکاتی پیرامون کتاب (شیوه تألیفی حاکم در المستدرک

1 یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب، آوردن مجموعه‌ای کامل از احادیثی است ‌که در فضیلت حضرت علی علیه‌السلام و اهل بیت اوست که تقریباً 260حدیث را شامل می‌شود.

2حاکم در پاره‌ای موارد، برای یک حدیث بیش از یک سند آورده است (البته به صورت جداگانه).

3گاهی حدیثی را به‌ عنوان «شاهد» و «مُتابَع» برای حدیث اصلی ذکر می‌کند .

4در برخی موارد حدیثی را که معارض با حدیث قبلی است آورده و سپس درباره تعارض آنها و راه جمع بین آنها توضیح می‌دهد.

5گاهی توضیحات فقه‌الحدیثی سندی یا تاریخی می‌آورد.

6در مواردی[به ویژه احادیثی که حاکم آنها را صحیح الاسناد می‌داند] به توثیق راویان می‌پردازد .

7از رموز سندی نیز در کتاب بهره برده شده است، همچون: ثنا = حدثنا ، انبأ = انبأنا و...

8احادیث غیر مرفوع (موقوف) نیز در کتاب دیده می‌شود .

کارهای پیرامون کتابِ مستدرک

الف) تلخیص ذهبی از کتاب حاکم همراه با تعلیقات، که به همراه کتاب مستدرک چاپ‌ می‌شود.

ب) فهارس مستدرک که توسط دارالکتب العلمیة به چاپ رسیده‌است و شامل اطراف الحدیث، فهرست اعلام صحابه و فهرست موضوعی احادیث می‌باشد.

نسخه‌های خطی و چاپهای کنونی

نسخه‌های موجود کتاب مستدرک طبق گفته دکتر فؤاد سزگین عبارتند از: نسخه های عاطف، قاهره، مدینه، بنگال، بانکی‌پور و تونس. همچنین ایشان اولین چاپ کتاب را چاپِ هندوستان می‌دانند.

از این کتاب پنج چاپ موجود است که عبارتند از:

• چاپ دارالکتب العلمیة، بیروت، 1411ق، 5جلدی، به تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا.

• چاپ دارالفکر، بیروت، 1422ق، 5جلدی، به تحقیق: محمود مطرجی.

• چاپ دارالمعرفة، بیروت، 1418ق، 6جلدی، به تحقیق: عبدالسلام بن محمد بن عمر علّوش.

• چاپ المکتبة العصریة، صیدا، لبنان، 1420ق، 10جلدی، به تحقیق: حمدی الدمرداش محمد.

• چاپ داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق، یک جلدی [بدون تلخیص ذهبی].

منابع

• سایت جامع فرهنگی مذهبی شهید آوینی