الثاقب فی المناقب (کتاب)

الثاقب في المناقب

تأليف ابن حمزه از علماي قرن ششم است كه به ذكر فضايل و مناقب معصومين عليهم‌السلام پرداخته است.

نام کتاب:

الثّاقب فی المناقب ابن حمزه طوسی

مولف:

بنا به نگارش شیخ عمادالدین حسن بن علی بن محمد طبری مازندرانی در دو کتابش کامل بهائی و مناقب الطاهرین، مؤلّف آن شیخ امام علامه ناصرالشریعة حجة‌الاسلام عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن محمد طوسی مشهدی است.

امام مجدد، صاحب روضات الجنات: 570-567 که عنوانی برای مؤلف این کتاب وضع و تحقیقی کامل در احوال و آثارش فرموده و شطری از مطالب کتاب الثاقب را نقل کرده اند، فرماید: اکثر احادیث این کتاب را که پیرامون معجزات و آیات اهل بیت است، صاحب کامل بهائی به فارسی ترجمه و در دو کتاب مذکورش نقل کرده است و از این دو کتاب و کتب فقهی دانشمندان شیعه که فتاوی مؤلّف ثاقب را به عنوان عماد طوسی نقل می کنند، معلوم می شود که وی در طبقه شاگردان شیخ طوسی (460-385) و فرزندش شیخ ابوعلی (متوفی بعد از 515) بوده و شیخ منتجب الدین (504-بعد از 585) نیز در کتاب فهرست: 11 خود که شامل تراجم رجال بعد از شیخ طوسی است، او را چنین یاد کرده و ستوده است: شیخ امام عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی، فقیه عالم واعظ او را است تصانیفی، از جمله: الوسیلة، الواسطة، الرائع فی الشرائع، المعجزات و مسائل فقهیة.

سپس صاحب روضات فرموده‌ اند که کتاب الوسیلة او، نام کاملش همچنان که در مقدمه آن آمده الوسیلة الی نیل الفضیلة است و کتاب تحقیقی نفیسی است مشتمل بر قریب هشت هزار بیت و از متون فقهی خوش ترتیب و تهذیب به شمار می رود.

کلام صاحب ریاض العلما را نیز نقل فرموده که در احوال شیخ نصیرالدین علی بن حمزة بن حسن طوسی گفته است: پس از این شرح حال شیخ اجل فقیه عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزة بن محمد بن علی طوسی مشهدی را که مشهور به ابن حمزه و معروف به ابوجعفر ثانی است - در حرف میم - نقل خواهیم کرد.

همچنین صاحب روضات فرموده اند: از محقق کرکی بسیار تعجب می کنم چگونه در یکی از اجازات مبسوطش که اینک نزد من است، نام ابن حمزه مورد بحث را هبةاللَّه بن حمزه ضبط کرده و هم او را از فقهای حلب دانسته است!

سپس درباره کلام محقق کرکی و منشأ آن به تفصیل سخن رانده و فرموده اند از جمله کسانی که تصریح به نام صاحب ثاقب و کتابش وسیله نموده اند، شیخ یحیی ابن سعید هذلی حلی (689-601) مؤلف کتاب الجامع للشرایع است در کتاب شریفش نزهة النّاظر فی الجمع بین الأشباه والنظائر که گوید: و قال الشیخ ابوجعفر محمد بن علی الطوسی، المتأخر، رضی اللّه عنه، فی الوسیلة.

نیای بزرگوار اعلی اللَّه مقامه پس از ذکر کلام فاضل حلّی و مطالبی که از آن مستفاد می شود، باز از گوشه و کنار در مقام تحقیق احوال و آثار مؤلّف کتاب الثاقب برآمده و در مورد طریق روایتی متصل به او فرموده اند که سید عبدالحمید بن فَخار موسوی حائری از او روایت می کند، پس وی در طبقه پدر سید عبدالحمید که سید شمس الدین ابوعلی فَخار بن مَعَد مؤلّف کتاب الحجّة علی الذاهب الی تکفیر ابی طالب و متوفی 17 ماه رمضان 630 باشد، قرار دارد.

موضوع كتاب:

اين كتاب به ذكر فضايل، مناقب، معجزات انبياء عليهم‌السلام، رسول گرامي اسلام صلی الله علیه و آله، امیرالمومنین علیه‌السلام، حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، امام حسن علیه‌السلام، امام حسين علیه‌السلام و نه فررزند معصوم عليهم‌السلام ايشان پرداخته است كه همگي بر اساس روايات در موضوعات مختلف دسته‌بندي شده‌اند.

در روضات الجنات ذیل عنوان مؤلف ثاقب آمده، شرحی است که در تعریف کتاب نگاشته اند به این مضمون که: الثّاقب فی المناقب کتابی است در باب خود بس طریف و میان نظائرش ممتاز، جامع بسیاری از فضائل و معجزات غریبه پیغمبر اکرم و حضرت فاطمه زهرا و ائمّه هُدی سلام الله علیهم و چون این کتاب را محمد ین ثلثه متأخّرین یعنی صاحب وافی و وسائل و بحار نداشته اند و از مطالب آن چیزی نقل نکرده اند، سزاوارست که ما کتاب خود روضات را از آن خالی نگذاریم و مقداری از مطالب عالیه آن را در اینجا بیاوریم.

سپس تا پایانِ عنوان را، مطالب منقوله از کتاب الثاقب اشغال نموده و در آخر تصریح کرده اند که تاریخ تولد و وفات و آثار دیگر مؤلف این کتاب تا این زمان بر ما معلوم نگردید، جز این که بنا بر تحقیقاتی که کردیم دانستیم که وی مردی است بزرگ از خاندانی با جلالت که شرح و وصف محامد اوصافشان نتوان داد.

مآخذ دیگر شرح حال ابن حمزه: اعیان الشیعه 65:6، ریحانة الادب 130:3، فوائد رضویّه: 566-564، الکنی والألقاب 263-262:1، معجم المؤلّفین 4:11، و در فوائد رضویّة گوید که من نسخه کتاب الثاقب را در خزانه کتب محدث نوری، صاحب مستدرک الوسائل دیده و از آن نقل کرده ام.

مؤلّفِ ذریعه 5:5 کتاب را به صورت ثاقب المناقب عنوان و شرحی درباره آن داده اند به خلاصه این که از کلام شیخ منتجب الدین معلوم می شود با او معاصر بوده، چون اسنادی برای کتابش ذکر نکرده است. همچنین در ذریعه است که ابن حمزه در کربلای معلی وفات یافت و در خارج باب النجف در بقعه مخصوصی که اینک زیارتگاه است دفن شد. صاحبان مدینة المعجزات و کشکول انیس المسافر والدمعة الساکبة و دارالسلام و وقایع الأیّام از این کتاب نقل کرده اند.

این نسخه نفیس تا هنگام فوت نیای معظم اعلی مرحوم آقای حاج میرزا سید زین العابدین، در کتابخانه شخصی ایشان بوده و بعد از فوت که موجودی کتابخانه میان فرزندان گرامی تقسیم شده، در سهم آیت الله العظمی صاحب روضات واقع و آن مرحوم صفحه اول نسخه را که ناقص بوده، به خط خود از روی نسخه دیگری استنساخ و هم از آغاز تا انجام، با آن نسخه مقابله و تصحیح کرده و در پاره ای از جاها حاشیه ای نوشته‌ اند.

نسخه دیگری از کتاب الثاقب در کتابخانه ملک در تهران به نظر نگارنده رسید که در فهرست کتابخانه هم به شماره 3756 ثبت شده و دارای 244 برگ 15 سطری است و خط و کاغذ آن شبیه نسخه ما و کاتب آن محمد بن قسطه است. ظهر نسخه تملک آقا سید ریحان الله بن سید جعفر کشفی دارابی مورخه 1324 دیده می شود. به فهرست امام جمعه کرمان: 25 و نشره أخبار التّراث العربی 3:33 نیز مراجعه فرمایند.

فهرست كتاب:

1. الباب:

فی ذکر طرف من معجزات نبینا محمد صلی الله علیه و آله و سلم. فی بیان مقدمات الکتاب. فی بیان آیاته الّتی ظهرت علی یده علیه‌السلام فی المیاه. فی بیان آیاته الواردة فی الأطعمة والأشربة. فی ظهور آیاته فیما نزل من السماءِ. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله و سلم فی إبراءِ المرضی والأعضاءِ المُبانة والمجروحة. فی بیان ظهور آیاته فی کلام الجمادات. فی بیان آیاته من کلام البهائم والطفل الّذی لم یبلغ حین الکلام. فی بیان ما یقرّر من ذلک من کلام الذراع المسموم والشاة المسمومة. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله من دُرور اللّبن من ضرع الشاة الّتی ما بها لبن. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الاستسقاءِ وإظلال السحاب علیه و غیره. فی ظهور آیاته صلی اللّه علیه و آله فی طاعة الشجر والحجر له. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله فی إحیاءِ الموتی. فی ظهور آیاته صلی الله علیه و آله من ظهور النّور. فی بیان ظهور آیاته صلی اللّه علیه و آله من الأخبار. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.

2. الباب:

فی بیان معجزات الانبیاءِ الّتی ذکرها اللّه تعالی فی القرآن و بیان فضائلهم و ما جعله اللّه سبحانه و تعالی لأهل بیت نبیّنا علیه و علیهم‌السلام ممّا یضاهیها و یشاکلها و یُدانیها. فی ذکر آدم صلوت اللّه علیه. فی ذکر ابرهیم خلیل اللّه صلّی اللّه علیه و آله. فی بیان آیات اسمعیل علیه‌السلام. فی ذکر یوسف علیه‌السلام. فی ذکر آیات ایوب علیه‌السلام. فی بیان آیات کلیم اللّه موسی علیه‌السلام. فی بیان آیات داود علیه‌السلام. فی بیان معجزات نبی اللّه سلیمان علیه‌السلام. فی ظهور آیات آصف بن برخیا. فی بیان آیات روح اللّه عیسی بن مریم علیه‌السلام.

3. الباب:

فی معجزات امیرالمؤمنین و سید الوصیّین علی بن ابی طالب علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من إحیاءِ الموتی. فی ظهور آیاته علیه‌السلام ممّا رأی فی المنام ثمّ ظهر حکمه فی الیقظة. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من الأشجار. فی ظهور آیاته علیه‌السلام مع الحیّات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام مع الأسد. فی ظهور آیاته مع الشمس. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی إقدار اللّه تعالی إیّاه علی ما لم یقدر علیه غیره. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغایبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی أشیاء شتّی.

4. الباب:

فی ذکر آیات ستّ النّساءِ فاطمة الزّهراء صلوت الله علیها... فی ذکر آیاتها علیهاالسلام و هی فی بطن أُمّها. فی بیان آیاتها بإنزال الملک من السّماءِ بتزویجها علیهاالسلام. فی بیان آیاتها مع الرّحا. فی بیان ظهور آیاتها علیهاالسلام مع القدر والنار. فی بیان آیاتها فیما أُنزل علیها من السّماءِ. فی بیان ظهور آیاتها فی غلیان القدر بغیر نار.

5. الباب:

فی بیان آیات السبط الزکیّ أبی محمّد الحسن بن علی علیه‌السلام. فی بیان آیاته من إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته فیما یشاکل ذلک. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من إخراج الثّمرة من الشجر الیابس. فی ظهور آیاته من إظهار بعض حکم القیمة و أحوالها فی الدنیا. فی بیان ظهور آیاته فی انقلاب الرجل امرأةً والإمرأة رجلاً. فی بیان آیاته فیما أعطاه جبرئیل من فاکهة الجنّة. فیما ظهر من آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالغایبات.

6. الباب:

فی بیان آیات السبط الشهید ابی عبدالله الحسین بن علی علیهماالسلام. فی ظهور آیته علیه السلام من خصال النبی صلی الله علیه و آله و ظهور آیاته بعد موت رسول الله. فی بیان ظهور آیاته فی إبراءِ الأبرص. فی بیان ظهور آیاته فی إسواد الشّعر بعد ما ابیضّ. فی بیان ظهور آیاته مع الماءِ. فی بیان ظهور آیاته فی اظهار موضع قبره. فی ظهور آیاته بعد الموت. فی بیان آیاته علیه‌السلام مع فُطرس الملک. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إجابة الدعاء. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.

7. الباب:

فی ذکر آیات زین العابدین علی بن الحسین صلوات الله علیهما. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إنطاق اللّه تعالی الحجر الأسود حجّة له. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته فی استلانة الغلّ من الحدید فی یده. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی کون النّبیّ معه. ف فی بیان ظهور آیاته فیما صلی علیه أهل الأرض والسّماءِ. فی ظهور آیاته فی طاعة الوحش له والتماسهم منه الحاجة. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالمغیّبات. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.

8. الباب:

فی ذکر آیات أبی جعفر محمد بن علی علیهماالسلام. فی بیان ظهور آیاته فی إحیاءِ الموتی. فی بیان آیاته فی إبراءِ الأعمی. فی ظهور آیاته فی خروج الثمر من الشجرة الیابسة. فی ظهور آیاته فی العنب واللباس. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی ما رأی من ملکوت السّماءِ. فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معانٍ شتّی.

9. الباب:

فی ذکر دلالات الامام الصادق جعفر بن محمد علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. فی بیان ظهور آیاته فیما أخبر به من حدیث النفس. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بالغائبات. فی بیان آیاته و معجزاته فی معانٍ شتّی.

10. الباب:

فی ذکر معجزات موسی بن جعفر علیهماالسلام. فی ظهور آیاته علیه السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام و معجزاته من کلامه فی المهد. فی بیان ظهور آیاته فی الإخبار من آجال الناس. فی إخباره عن حدیث النفس. فی ظهور آیاته من إخباره بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.

11. الباب:

فی آیات ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیهماالسلام. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی الاستسقاءِ. فی بیان ظهور آیاته فیما ظهرت فی الأسود. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی قلب الحجر ذهبًا. فی بیان حدیث النّفس فی ظهور آیاته علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیات تجری مجری تلک. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بآجال الناس. فی آیاته فیما أخبر به ممّا رآه فی المنام. فی بیان آیاته فی الإخبار بالمغیّبات. فی بیان ظهور آیاته فی معان شتّی.

12. الباب:

فی بیان آیات ابی جعفر محمد بن علی التقی علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی إحیاءِ الموتی. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فیما کلّم فی المهد. فی بیان آیاته علیه‌السلام فی کمال عقله فی سنّ الأطفال. فی بیان ظهور آیاته فی کلام العصی فی یده علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی قطع المسافة. فی بیان ظهور آیاته مع الشجر. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام من العلم بحدیث النفس. فی بیان ظهور آیاته من العلم بالاجال. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغائبات. فی ظهور آیاته فی معانٍ شتّی.

13. الباب:

فی ذکر آیات ابی الحسن علی النقی علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی إحیاء الموتی. فی بیان ظهور آیاته من الماءِ والشجر. فی بیان معجزاته فی الحجر والرمل. فی بیان ظهور آیاته فی الإعلام عن آجال الناس. فی ظهور آیاته علیه‌السلام من الإخبار بالغائبات. فی ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.

14. الباب:

فی ذکر آیات ابی محمد الحسن بن علی العسکری علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی الحصا. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بحدیث النفس. فی بیان آیاته علیه‌السلام فی الإخبار بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.

15. الباب:

فی ذکر آیات صاحب الزمان الخلف الصالح المنتظر المهدی محمد بن الحسن علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته فی حال ولادته و بعدها. فی بیان ظهور آیاته فی حال طفولیّته علیه‌السلام. فی بیان ظهور آیاته من الإخبار بآجال الناس. فی بیان ظهور آیاته بالغائبات. فی بیان ظهور آیاته علیه‌السلام فی معان شتّی.

منبع

سید محمدعلی روضاتی, كتابخانه موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي