تدوین حدیث در میان برخی مذاهب اسلامی: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای جدید حاوی '{{نیازمند ویرایش فنی}} {{مدخل دائرة المعارف|دانشنامه جهان اسلام}} == تدوین حدیث در...' ایجاد کرد) |
|||
| سطر ۴۰: | سطر ۴۰: | ||
در اواخر قرن دوم ابوغانم بشربن غانم خراسانی (متوفی ح 200)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام المدونه نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آنها جمع آوری و تدوین کرد<ref> (همان ، ص 133) </ref>. کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی ، احتمالاً الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی ، در هفت بخش جمع و تدوین شده است <ref> (همان ، ص 136ـ137) </ref>. گفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته اند، از آنرو که احادیث نبوی را که صحابة پیامبر نقل کرده اند، بر پایة ضوابط و عقاید کلامی خود می پذیرفته اند <ref> (ابن جعفر، ج 1، مقدمة عامر، ص 9) </ref>. | در اواخر قرن دوم ابوغانم بشربن غانم خراسانی (متوفی ح 200)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام المدونه نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آنها جمع آوری و تدوین کرد<ref> (همان ، ص 133) </ref>. کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی ، احتمالاً الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی ، در هفت بخش جمع و تدوین شده است <ref> (همان ، ص 136ـ137) </ref>. گفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته اند، از آنرو که احادیث نبوی را که صحابة پیامبر نقل کرده اند، بر پایة ضوابط و عقاید کلامی خود می پذیرفته اند <ref> (ابن جعفر، ج 1، مقدمة عامر، ص 9) </ref>. | ||
| − | + | ==پانویس== | |
| + | {{پانویس}} | ||
| + | |||
| + | ==منابع == | ||
آقابزرگ طهرانی ؛ ابن جعفر، الجامع ، چاپ عبدالمنعم عامر، ج 1، عمان ] 1981 [ ؛ ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطالبیین ، چاپ احمد صقر، بیروت 1408/ 1987؛ محمد ابوزهره ، الامام زید: حیاته و عصره ، آراؤه و فقهه ، بیروت ?] 1378/ 1959 [ ؛ ادریس عمادالدین قرشی ، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب : القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار ، چاپ محمد یعلاوی ، بیروت 1985؛ احمدبن یحیی حسنی ، شرح الازهار ، صنعاء: مکتبة غمضان ، ] بی تا. [ ؛ احمد حسینی ، مؤلفات الزیدیة ، قم 1413؛ محمدبن منصور حسینی مؤیدی ، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار ، صعده 1414/ 1993؛ محمد عجاج خطیب ، السّنة قبل التدوین ، قاهره 1408/ 1988؛ احمدبن سعید درجینی ، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب ، چاپ ابراهیم طلای ، الجزائر ?] 1394/ 1974 [ ؛ محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره 1963ـ 1964، چاپ افست بیروت ] بی تا. [ ؛ زیدبن علی ، مسندالامام زید ، بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ] بی تا. [ ؛ صابر عبدالرحمان طُعَیمه ، الاباضیة : عقیدةً و مذهباً ، بیروت 1406/ 1986؛ محمدبن عمر فخررازی ، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار ، چاپ محمد حسینی جلالی ، قم 1409ـ1412؛ همو، کتاب الاقتصار ، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق 1376/ 1957؛ ویلفرد مادلونگ ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه ، ترجمة جواد قاسمی ، مشهد 1375ش ؛ اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع ، فهرسة الکتب و الرسائل ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1344ش ؛ معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی ، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران ، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت : دارالمغرب الاسلامی ، 1421/ 2000؛ عمرو خلیفه نامی ، دراسات عن الاباضیة ، ترجمة میخائیل خوری ، بیروت 2001؛ حسین بن محمدتقی نوری ، خاتمة مستدرک الوسائل ، قم 1415ـ1420. | آقابزرگ طهرانی ؛ ابن جعفر، الجامع ، چاپ عبدالمنعم عامر، ج 1، عمان ] 1981 [ ؛ ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطالبیین ، چاپ احمد صقر، بیروت 1408/ 1987؛ محمد ابوزهره ، الامام زید: حیاته و عصره ، آراؤه و فقهه ، بیروت ?] 1378/ 1959 [ ؛ ادریس عمادالدین قرشی ، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب : القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار ، چاپ محمد یعلاوی ، بیروت 1985؛ احمدبن یحیی حسنی ، شرح الازهار ، صنعاء: مکتبة غمضان ، ] بی تا. [ ؛ احمد حسینی ، مؤلفات الزیدیة ، قم 1413؛ محمدبن منصور حسینی مؤیدی ، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار ، صعده 1414/ 1993؛ محمد عجاج خطیب ، السّنة قبل التدوین ، قاهره 1408/ 1988؛ احمدبن سعید درجینی ، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب ، چاپ ابراهیم طلای ، الجزائر ?] 1394/ 1974 [ ؛ محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره 1963ـ 1964، چاپ افست بیروت ] بی تا. [ ؛ زیدبن علی ، مسندالامام زید ، بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ] بی تا. [ ؛ صابر عبدالرحمان طُعَیمه ، الاباضیة : عقیدةً و مذهباً ، بیروت 1406/ 1986؛ محمدبن عمر فخررازی ، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار ، چاپ محمد حسینی جلالی ، قم 1409ـ1412؛ همو، کتاب الاقتصار ، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق 1376/ 1957؛ ویلفرد مادلونگ ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه ، ترجمة جواد قاسمی ، مشهد 1375ش ؛ اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع ، فهرسة الکتب و الرسائل ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1344ش ؛ معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی ، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران ، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت : دارالمغرب الاسلامی ، 1421/ 2000؛ عمرو خلیفه نامی ، دراسات عن الاباضیة ، ترجمة میخائیل خوری ، بیروت 2001؛ حسین بن محمدتقی نوری ، خاتمة مستدرک الوسائل ، قم 1415ـ1420. | ||
| − | + | ||
| − | + | ==منبع== | |
| − | == | + | *[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام ]مدخل "تدوین حدیث ( بخش تدوین حدیث در میان دیگر مذاهب اسلامی)" از محسن معینی. |
| − | *[http://www.encyclopaediaislamica.com/ دانشنامه جهان اسلام ]مدخل "تدوین حدیث" از محسن معینی. | ||
[[ رده: تدوین حدیث]] | [[ رده: تدوین حدیث]] | ||
نسخهٔ ۲۳ ژانویهٔ ۲۰۱۴، ساعت ۱۰:۱۷
این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
محتویات
تدوین حدیث در میان دیگر مذاهب اسلامی .
مراحل آغازین تدوین حدیث و مناقشات در بارة آن در قرن اول به انجام رسید و مسلمانان نسبت به لزوم تدوین حدیث اجماع نظر یافتند که در دو مکتب عمدة حدیث نگاریِ اهل سنّت و شیعة امامیه تبلور و بسط یافت ، اما دو مذهب دیگر شیعی (زیدیه و اسماعیلیه ) و مذهب اباضیه (شاخة برجای ماندة خوارج ) نیز به منظور صورت بندی آموزه ها و آرای فقهی و کلامی خود به حدیث توجه داشتند و عالمان این مذاهب ، گذشته از آنکه به منابع حدیثیِ موجود، به حسب گرایش غالبِ خود، مراجعه می کردند، از تدوین حدیث و نگارش آثار حدیثی غفلت نکردند. در این مقاله گزارشی فشرده از اهم آثار حدیثی سه مذهب مذکور می آید.
الف ) زیدیه
زیدبن علی بن حسین ، که زیدیه او را امام و جانشین پدرش امام سجاد می دانند، در دورة آغاز شکل گیری تدوین حدیث می زیست و از نخستین مدوّنان حدیث بود، اما به رغم تصور برخی مؤلفان زیدی نمی توان او را نخستین تدوین کنندة حدیث دانست . در صحت انتساب برخی آثار حدیثی به وی نیز تردید وجود دارد (ابوزهره ، ص 232). مهمترین و قدیمترین اثر زیدیِ موجود، مسندالامام زید است که گاه با عنوان المجموع الفقهی یا المجموع الحدیثی از آن یاد شده است . برخی این دو اثر را یکی ، و دو عنوان مذکور را نام دیگر مسندالامام زید می دانند [۱] و برخی نیز المجموع الفقهی را غیر از المجموع الحدیثی می شمارند [۲].
مسندالامام زید حاوی مجموعه ای از روایات منسوب به زیدبن علی در ابواب گوناگون فقهی است و یکی از زیدیهای جارودی به نام ابوخالد واسطی آنها را گرد آورده است . این مسند مجموعاً 550 حدیث دارد، با این ترتیب : 228 حدیث از پیامبر اکرم ، 320 حدیث از امام علی علیه السلام و دو حدیث از امام حسین علیه السلام [۳].
پس از زیدبن علی ، از نوادة او احمدبن عیسی احادیثی روایت شده است و برخی منابع ، کتابهایی را به او نسبت داده اند [۴]، ولی در اینکه او خود کتابی تألیف و تدوین کرده باشد، تردید وجود دارد. آنچه مسلّم است این است که شاگردانش در کتابهای خود از او احادیثی نقل کرده اند، از جمله : یحیی بن حسین الهادی الی الحق (متوفی 298) در کتاب النکاح ، محمدبن منصور مرادی (زنده در 290) در الامالی ، ابوالحسین احمدبن حسین هارونی (متوفی 411)، ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (متوفی 424)، حسین بن اسماعیل الموفّق باللّه شجری جرجانی (زنده در 420) و فرزندش یحیی بن حسین المرشد باللّه شجری جرجانی (متوفی 479) هریک در الامالی و سایر آثار خویش . در الجامع الکافی نیز به نقل از آنان احادیثی آمده است [۵]. محمدبن منصور مرادی احادیث فقهی احمدبن عیسی بن زید و دیگران را در کتابی که امالی احمدبن عیسی ، یا علوم آل محمد یا بدائع الانوار فی محاسن الا´ثار نام دارد، گرد آورده است . این کتاب از مهمترین منابع فقهی ـ حدیثی زیدیه است و آن را از قدیمترین کتابهای حدیثی در اسلام دانسته اند [۶].
دیگر عالِم زیدی که به تدوین حدیث پرداخت ، ابوعبداللّه محمدبن علی علوی (متوفی 445) بود که کتاب الجامع الکافی را در بارة مسائل فقهی بر اساس احادیث فقهی چهار مکتب فقهی زیدی (شامل مکتب احمدبن عیسی بن زید، قاسم بن ابراهیم رسّی ، حسن بن یحیی بن عیسی بن زید و محمدبن منصور مرادی ) تألیف کرد. وی در ذکر احادیث احمدبن عیسی بن زید به کتابهای محمدبن منصور مرادی ارجاع داده است [۷]. تعدادی نسخة خطی از این کتاب در یمن وجود دارد.
به طورکلی ، زیدیه در تدوین حدیث ، بویژه احادیث پیامبر از طریق امامان شیعه و زیدبن علی ، تلاش زیادی کردند. برخی از آثار آنان باقی مانده است که بیش از همه در یمن نگهداری می شود [۸] قاضی جعفربن احمدبن عبدالسلام بهلولی (متوفی 573)، امالی و احادیث ابوطالب هارونی را در کتاب تیسیر المطالب فی امالی الامام ابی طالب تخریج کرد. این کتاب به کوشش یحیی عبدالکریم الفضیل در 1395/ 1975 در بیروت به چاپ رسیده است . در منابع زیدی از الامالی الصغری اثر احمدبن حسین حسنی دیلمی (متوفی 411)، امالی نوشتة المرشد باللّه یحیی بن موفّق باللّه شجری جرجانی ، اصول الاحکام نوشتة المتوکل علی اللّه احمدبن سلیمان حسنی یمنی (متوفی 566)، شِفاءُ الاَوام فی احادیث الاحکامِ حسین بن محمد یحیوی [۹] و دُرَرُ الاحادیث النبویة فی الاسانید الیحیویة نوشتة محمدبن محمدبن ابی النجم صعدی (متوفی 646) نیز نام برده اند [۱۰].
ب ) اسماعیلیه
نخستین و مفصّلترین کتاب حدیثی اسماعیلیه را قاضی نعمان بن محمدبن حیّون تمیمی (متوفی 363) در زمان حکومت المهدی فاطمی (297ـ322)، پس از 312، تألیف کرد و آن را الایضاح نامید [۱۱]. او این کتاب را در 220 باب تنظیم کرد (مجدوع ، ص 33) و در آن احادیث فقهی را به روش مقبول و رایج ، با ذکر اسناد آن آورد. وی از این کتاب چند تلخیص تهیه کرد و در آنها سلسلة راویان و جزئیات دیگر را حذف نمود. سه کتاب دعائم الاسلام ، الاخبار ، و الاقتصار ، از جمله تلخیصهای کتاب الایضاح است که اولی از همه مهمتر و مراجعه به آن بیشتر است [۱۲]. علمای امامیه نیز به این کتاب ، به دلیل احتوای آن بر احادیث شش امام اول و دقت و امانت علمی ، التفات دارند [۱۳].
دیگر کتاب حدیثی اسماعیلیه ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار تألیف قاضی نعمان است . این کتاب بیشتر به احادیثِ امامان اختصاص دارد. در بارة اسماعیلی یا اثناعشری بودن قاضی نعمان اختلافات بسیاری وجود دارد [۱۴].
ج ) اِباضیه
مؤسسان مذهب اباضی ، چون ابوالشعثاء جابربن زید و صالح بن نوح دهّان و حَیّان بن اعرج ، از محدّثانی بودند که نام آنان در کتابهای حدیثی بسیار آورده شده است . جابربن زید * (متوفی 93)، که اباضیه او را از فقها و امامان خود می دانند و از تابعان به شمار می رفت ، در تدوین و گردآوری احادیث پیامبر اکرم که از صحابه شنیده بود می کوشید. کتابی با عنوان دیوان ، مشتمل بر احادیث پیامبر و فتواهای جابر، به وی منسوب است . نسخه ای از این کتاب در کتابخانة هارون الرشید، خلیفة عباسی ، موجود بوده است [۱۵].
مهمترین و اصلیترین مجموعة حدیثی اباضیه ، الجامع الصحیح یا مسند ربیع بن حبیب است . ربیع ، شاگرد و جانشین ابوعبیده مسلم بن ابی کریمة تمیمی و مهمترین راوی او بود. ابوعبیده خود شاگرد جابربن زید بود و از مشایخ و امامان اباضی در قرن دوم به شمار می رفت [۱۶]. الجامع الصحیح ربیع در اعتقاد اباضیان صحیحترین و متقنترین جامع حدیثی ، و پس از قرآن معتبرترین کتاب بوده است (طُعَیمه ، ص 106). ابویعقوب وارجلانی (متوفی 570) آن را به روش موضوعی مرتب کرده و ترتیب المسند نام نهاده است و در آن ، علاوه بر احادیث فقهی ربیع بن حبیب ، احادیث مرسلِ جابربن زید از پیامبر را نیز آورده است . به گفتة ربیع بن حبیب شمار احادیثی که اباضیه از پیامبر اکرم نقل کرده اند و نزد آنان توثیق شده ، چهار هزار حدیث است ؛ نهصد حدیث در «اصول » (عقاید و مبانی ) و بقیه در آداب و احکام [۱۷].
در اواخر قرن دوم ابوغانم بشربن غانم خراسانی (متوفی ح 200)، عالم اباضی اهل خراسان که در بصره نزد شاگردان ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه درس خوانده بود، دو کتاب با نام المدونه نوشت و در آن احادیث نبوی و آرای عالمان اباضی را با ذکر اسناد آنها جمع آوری و تدوین کرد[۱۸]. کتاب حدیثی دیگر ابوغانم خراسانی ، احتمالاً الدیوانُ المعروضُ علی علماء الاباضیة است که در آن روایات قَتادة بن دعامة سَدُوسیِ تابعی ، در هفت بخش جمع و تدوین شده است [۱۹]. گفتنی است که اباضیان چندان تأکیدی بر تدوین آثار مستقل حدیثی نداشته اند، از آنرو که احادیث نبوی را که صحابة پیامبر نقل کرده اند، بر پایة ضوابط و عقاید کلامی خود می پذیرفته اند [۲۰].
پانویس
- ↑ (آقابزرگ طهرانی ، ج 21، ص 27؛ ابوزهره ، ص 273)
- ↑ (زیدبن علی ، مقدمة عبدالواسع بن یحیی واسعی ، ص 21؛ خطیب ، ص 371)
- ↑ (زیدبن علی ، همان مقدمه ، ص 20)
- ↑ ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ص 539؛ فخررازی ، ص 142؛ ذهبی ، ج 1، ص 127)
- ↑ (حسنی ، ج 1، مقدمة احمدبن عبداللّه جنداری ، ص 5، برای شرح حال هریک از اینها رجوع کنید به همان مقدمه ، ص 2ـ 43)
- ↑ (حسینی مؤیدی ، ج 1، ص 333؛ زیدبن علی ، همان مقدمه ، ص 22)
- ↑ (مادلونگ ، ص 214؛ زیدبن علی ، همان مقدمه ، ص 24)
- ↑ (برای نمونه هایی از این آثار رجوع کنید به مجموعة 336 جلدی طاووس یمانی شامل تصویر بیش از هزار نسخة خطی در کتابخانه های یمن ، موجود در کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ).
- ↑ (حسینی مؤیدی ، ج 1، ص 303ـ304)
- ↑ (حسنی ، ج 1، مقدمة جنداری ، ص 4، 12، 34؛ حسینی ، ج 1، ص 126ـ127، 152ـ154، 462، ج 2، ص 207)
- ↑ (ادریس عمادالدین قرشی ، ص 560؛ مادلونگ ، ص 252)
- ↑ (قاضی نعمان ، 1376، ج 1، ص 10)
- ↑ ( رجوع کنید به نوری ، ج 1، ص 128ـ162)
- ↑ ( رجوع کنید به قاضی نعمان ، 1409ـ1412، ج 1، مقدمة حسینی جلالی ، ص 27ـ35)
- ↑ (درجینی ، ج 1، ص 81ـ82؛ نامی ، ص 79، 125ـ126)
- ↑ ( رجوع کنید به نامی ، ص 95ـ109؛ معجم الاعلام الاباضیّة من القرن الاوّل الهجری الی العصر الحاضر ، ج 2، ص 418ـ419)
- ↑ (نامی ، ص 129ـ130)
- ↑ (همان ، ص 133)
- ↑ (همان ، ص 136ـ137)
- ↑ (ابن جعفر، ج 1، مقدمة عامر، ص 9)
منابع
آقابزرگ طهرانی ؛ ابن جعفر، الجامع ، چاپ عبدالمنعم عامر، ج 1، عمان ] 1981 [ ؛ ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطالبیین ، چاپ احمد صقر، بیروت 1408/ 1987؛ محمد ابوزهره ، الامام زید: حیاته و عصره ، آراؤه و فقهه ، بیروت ?] 1378/ 1959 [ ؛ ادریس عمادالدین قرشی ، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب : القسم الخاص من کتاب عیون الاخبار ، چاپ محمد یعلاوی ، بیروت 1985؛ احمدبن یحیی حسنی ، شرح الازهار ، صنعاء: مکتبة غمضان ، ] بی تا. [ ؛ احمد حسینی ، مؤلفات الزیدیة ، قم 1413؛ محمدبن منصور حسینی مؤیدی ، لوامع الانوار فی جوامع العلوم و الا´ثار و تراجم اولی العلم و الانظار ، صعده 1414/ 1993؛ محمد عجاج خطیب ، السّنة قبل التدوین ، قاهره 1408/ 1988؛ احمدبن سعید درجینی ، کتاب طبقات المشائخ بالمغرب ، چاپ ابراهیم طلای ، الجزائر ?] 1394/ 1974 [ ؛ محمدبن احمد ذهبی ، میزان الاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره 1963ـ 1964، چاپ افست بیروت ] بی تا. [ ؛ زیدبن علی ، مسندالامام زید ، بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ] بی تا. [ ؛ صابر عبدالرحمان طُعَیمه ، الاباضیة : عقیدةً و مذهباً ، بیروت 1406/ 1986؛ محمدبن عمر فخررازی ، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1409؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان ، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار ، چاپ محمد حسینی جلالی ، قم 1409ـ1412؛ همو، کتاب الاقتصار ، چاپ محمد وحید میرزا، دمشق 1376/ 1957؛ ویلفرد مادلونگ ، مکتبها و فرقه های اسلامی در سده های میانه ، ترجمة جواد قاسمی ، مشهد 1375ش ؛ اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع ، فهرسة الکتب و الرسائل ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1344ش ؛ معجم اعلام الاباضیة من القرن الاول الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی ، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران ، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت : دارالمغرب الاسلامی ، 1421/ 2000؛ عمرو خلیفه نامی ، دراسات عن الاباضیة ، ترجمة میخائیل خوری ، بیروت 2001؛ حسین بن محمدتقی نوری ، خاتمة مستدرک الوسائل ، قم 1415ـ1420.
منبع
- دانشنامه جهان اسلام مدخل "تدوین حدیث ( بخش تدوین حدیث در میان دیگر مذاهب اسلامی)" از محسن معینی.
