|
|
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) |
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | گروهى از ياران پيامبر كه به سايبانى در مسجد پيامبر منسوباند.
| + | #REDIRECT [[اصحاب صفه]] |
| − | | |
| − | مورخان و محدثان نخستين كه بنا به مناسبت، ياران پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله را به مكان يا رخدادى نسبت مىدادند،<ref> المختصر فى اخبار البشر، ج 1، ص 154.</ref> به پيروى از پيامبر<ref> الكافى، ج 3، ص 550؛ الدرالمنثور، ج 1، ص 358.</ref> برخى از ياران آن حضرت را به صفه [[مسجد نبوى]] نسبت دادهاند و اين گروه را «اصحاب صفه»، «اهل الصفه» يا «اهل المَظَلّه» (سايبان) خواندهاند.<ref> الطبقات، ج 1، ص 196، 232.</ref>
| |
| − | | |
| − | صفه اصطلاحى است كه بر نوعى خاص از معمارى در يثرب عهد پيامبر اطلاق مىشود، از اينرو اطلاعاتى كه لغتشناسان ارائه كردهاند نمىتواند ويژگيهاى اين نوع بنا را بيان كند به ويژه كه غالب آنها در قرون متأخر و در شهرهاى ديگرى مىزيستهاند و از اينرو نمىتوان براى تعاريف آنان اعتبارى قائل بود؛ اما عمدتاً مفهوم صفه را به بنايى شبيه سقيفه تعريف كردهاند.<ref> مجمعالبحرين، ج 2، ص 617؛ تاج العروس، ج 1، ص 224؛ الصحاح، ج 4، ص 1396؛ لسان العرب، ج 5، ص 55.</ref> با توجه به تعاريف لغتشناسان، صفه سايبان خنكى در تابستانهاى گرم و محل تجمع، پذيرايى يا استراحت افراد بوده است.
| |
| − | | |
| − | با تغيير قبله از سمت شمال به جنوب (سال دوم هجرى) بخشى از قسمت مسقف شمال مسجد نبوى صفه نام گرفت.<ref> المصنف، ابن ابى شيبه، ج 1، 372؛ عونالمعبود، ج 4، 230؛ وفاءالوفاء، ج 2، ص 453ـ454.</ref> به همين دليل بعدها صفه را انتهاى مسجد دانستهاند.<ref> فتحالبارى، ج 6، ص 436؛ عونالمعبود، ج 4، ص 231؛ وفاءالوفاء، ج 2، ص 453.</ref>
| |
| − | | |
| − | صفه در مسجد نبوى كاربردى ثابت و محدود نداشت و به عنوان مهمانپذير، مسكن دائم يا موقت، محل آموزش يا عبادت و... مورد استفاده قرار مىگرفت؛ اما در يك نگاه كلى صفه با پديده مهاجرت پيوندى مستقيم دارد. مسلمانان اوليه كه قبل از پيامبر به يثرب آمده بودند توانستند در منازل انصار به ويژه در قُبا سكنا بگيرند؛ اما محلى كه پيامبر براى ساختن مسجد و استقرار خود برگزيد از قبا فاصله داشت و بسيارى از مهاجران به ويژه مهاجران مجرد كه جوار پيامبر را ترجيح مىدادند در مسجد مستقر شدند. در دورههاى بعدى مهاجرت چون مهاجران آشنايى در يثرب نداشتند به مسجد پناه مىبردند،<ref> الطبقات، ج 1، ص 196؛ اسدالغابه، ج 5، ص 77.</ref> از اينرو ساكنان صفه را مهاجرانى بى سرپناه و مجرد<ref> الطبقات، ج 1، ص 196.</ref> يا مهمانان اسلام خواندهاند.<ref> المستدرك، ج 3، ص 17.</ref>
| |
| − | | |
| − | برخى از بتپرستان قبايل اطراف هم مدتى در صفه مانده و سپس مسلمان شدند.<ref> صحيح البخارى، ج 1، ص 130؛ صحيح مسلم، ج 6، ص 98ـ101.</ref> اسراى مشرك قريش نيز شبها در مسجد مىخوابيدند.<ref> الام، ج 1، ص 71؛ العمده، ص 177؛ الطرائف، ص 62.</ref>
| |
| − | | |
| − | درباره اطلاق واژه «اهل صفه» بر مهاجران ساكن در آن، معيار و ضابطهاى مشخص ارائه نشده، از اين رو اين صفت به هر كسى كه مدتى را در صفه مىگذرانيد، اطلاق مىشد. صحابهشناسان حتى برخى صحرانشينان را كه تنها شبى در ماه مبارك [[رمضان]] را در صفه مىگذرانيدند، جزو اهل صفه دانستهاند. اين عده روزها از اين سايبان براى رهايى از آفتاب سوزان استفاده مىكردند؛ اما در شب مىتوانستند در هر جاى مسجد بخوابند،<ref> قربالاسناد، ص 148؛ المصنف، صنعانى، ج 1، ص 421، 423.</ref> از اين رو فقهاى متعددى درباره جواز خوابيدن در مسجد بحث كرده<ref> روضة الطالبين، ج 1، ص 198؛ البحرالرائق، ج 2، ص 63؛ نيل الاوطار، ج 2، ص 162.</ref> و برخى خوابيدن در مسجد را تنها براى غير بوميان مجاز دانستهاند.<ref> المجموع، ج 2، ص 173.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''صفّهنشينان:'''
| |
| − | | |
| − | طبيعتاً فرودستان مهاجر از [[مكه]]، چون بلال بن رباح، خباب بن الارت، صهيب بن سنان، ابن مسعود، مقداد و عمارياسر جزو نخستين ساكنان صفه بودهاند.<ref> المستدرك، ج 3، ص 20.</ref> با بازگشت ابوذر به [[مدينه]] در سال سوم يا پنجم<ref> الاستيعاب، ج 1، ص 321؛ الطبقات، ج 4، ص 168.</ref> و خريدارى و آزاد شدن سلمان در سال پنجم اين دو به ديگر صفهنشينان پيوستند.<ref> الطبقات، ج 1، ص 197.</ref> سكوت يا ابهام منابع اسلامى درباره محل سكونت يا زمان ازدواج و شمار فرزندان اين دسته از ساكنان صفه، حضور درازمدت برخى از آنها را در صفه در زمان حيات پيامبر تقويت مىكند.
| |
| − | | |
| − | به مرور زمان كه حكومت پيامبر استحكام و دين اسلام گسترش بيشترى مىيافت، مهاجران بيشترى به [[مدينه]] پناه مىآوردند؛ اما پيامبر از تعبير مهاجر براى كسانى كه پس از [[فتح مكه]] (سال هشتم هجرى) به مدينه آمدند، امتناع ورزيد. پيوستن ابوهريره، واثلة بن اسقع و برخى ديگر از صفهنشينان مورد توجه اهل سنت به صفه به همين مقطع متأخر تعلق دارد.
| |
| − | | |
| − | صحابهنگاران، بسيارى از انصار را نيز به صفه منتسب كردهاند. در جمعبندى برخى گزارشها مىتوان نتيجه گرفت كه بسيارى از جوانان انصارى به سبب دورى بسيارى از محلههاى يثرب با مسجد نبوى و براى ملازمت با پيامبر صلى الله عليه و آله از صفه به عنوان محلى براى عبادت، آموزش، استراحت يا خدمت به آن حضرت بهره بردهاند.
| |
| − | | |
| − | وجود تعابير متفاوتى چون «اهل صفه» و «اصحاب صفه» هم به اين تمايز كمك مىكند. «اهل» معمولاً به ساكنان گفته مىشود،<ref> مقاييساللغه، ج 1، ص 150؛ ترتيبالعين، 62، «اهل».</ref> در حالى كه «اصحاب» به معناى معاشران است. بعدها در منابع تاريخى و روايى كمتر به تفاوت اين دو واژه توجه شده است، در نتيجه به مهاجران صفهنشين «اهل صفه» گفته مىشد و انصاريانى كه به رغم برخوردارى از دارايى و خانه و كاشانه به صفه مىرفتند، اصحاب صفه نام داشتند. از معروفترين انصاريان صفه مىتوان به جابر بن عبدالله انصارى، ابوسعيد خدرى و حنظله غسيلالملائكه اشاره كرد.
| |
| − | | |
| − | برخى به اشتباه عمده ساكنان صفه را مهاجران قريشى دانستهاند،<ref> الكشاف، ج 1، ص 318؛ مبهمات القرآن، ص 268.</ref> در حالى كه بررسى نام و نسب آنان نشان مىدهد كه غالباً از مهاجران غيرقرشى بودهاند. نومسلمانان قبايل صحرانشين منطقه بر اثر تهديدهاى موجود، موقعيت، دارايى و خانههاى خود را رها كرده بودند تا در سايه امنيتى كه در [[مدينه]] براى مسلمانان فراهم آمده بود، در كنار ديگر مسلمانان همنشين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله باشند<ref> الطبقات، ج 1، ص 196.</ref> و از اين رو بدانان «أوفاض» گفتهاند،<ref> السننالكبرى، ج 14، ص 263؛ مسند احمد، ج 7، ص 537.</ref> زيرا اوفاض به معناى جمعى است كه متشكل از اعضاى قبايل گوناگون باشند.<ref> غريب الحديث، ج 1، ص 81.</ref>
| |
| − | | |
| − | اعضايى از بنىغفار،<ref> اسدالغابه، ج 3، ص 97ـ98.</ref> بنى سليم،<ref> المستدرك، ج 1، ص 175.</ref> جُهينه،<ref> همان، ج 3، ص 20.</ref> اسلم<ref> الطبقات، ج 4، ص 223.</ref> و ديگر قبايل منطقه در ميان اهل صفه حضور داشتند. در مجموع، منابع در ضبط نام ساكنان صفه اطلاعات پراكنده و ناچيزى را ثبت كردهاند. به دلايلى در منابع اهل سنت بر صفهايهاى متأخر به ويژه ابوهريره، بيشتر تأكيد شده است و از نخستين ساكنان صفه كمتر ياد مىشود.
| |
| − | | |
| − | با توجه به كاربردهاى متعدد صفه نمىتوان آمار ثابتى براى ساكنان آن در نظر گرفت. ساكنان صفه به تناوب و به ناچار در آنجا بودند و همانگونه كه روند مهاجرت بر آمارشان مىافزود، امورى چون مرگ و مير شركت در جنگها، شهادت، مسافرت، اشتغال به كار و ازدواج از شمار آنان مىكاست.<ref> فتحالبارى، ج 11، ص 245.</ref>
| |
| − | | |
| − | آمار نقل شده در متون روايى عمدتاً در زمانهاى متفاوتى ارائه شده است؛ آمارى چون 20<ref> معجمالكبير، ج 22، ص 90؛ كنزالعمال، ج 12، ص 380.</ref>، 30<ref> الطبقات، ج 1، ص 255؛ عيونالاثر، ج 2، ص 403.</ref>، 50<ref> مجمع الزوائد، ج 8، ص 307.</ref>، بيش از 70<ref> صحيحالبخارى، ج 1، ص 130؛ السنن الكبرى، ج 2، ص 241.</ref>، 80<ref> صحيح البخارى، ج 4، ص 206ـ207.</ref> و... در دورههاى بعد تأليفاتى درباره ساكنان صفه نوشته شد. زبيدى نام 92 تن از آنها را در كتابچهاى به نام تحفة اهل الزلفة فى التوسل باهل الصّفه جمع كرد.<ref> الاعلام، ج 8، ص 97.</ref> ابونعيم نيز به 90 و اندى از آنان اشاره كرده است.<ref> حلية الاوليا، ج 1، ص 425؛ ج 2، ص 43.</ref> منابع متأخرتر برآيند اصحاب صفه را بدون آن كه از آنها نام ببرند 400 تن دانستهاند.<ref> الكشاف، ج 1، ص 318؛ عوارف العارف، ص 25؛ مجمعالبيان، ج 2، ص 666.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''مستمندى اصحاب صفه:'''
| |
| − | | |
| − | مورخان و راويان هر جا كه از عنوان «اهل صفه» ياد كردهاند، فقر و وضعيت أسف بار معيشتى جمعى از آنها را گزارش كرده و آنان را تهيدستان جامعه نبوى تصور كردهاند<ref> فتحالبارى، ج 11، ص 244.</ref> و هنگامى كه گزارش از تعليم و تزكيه يا از دلاوريها و حضور آنها در ميادين جنگ با كافران است، ديگر عنوان جمعى اهل صفه مشاهده نمىشود و عمدتاً به نام افراد اشاره شده است، در حالى كه فقر در دوره پيامبر در ميان عموم مهاجران و برخى انصار گزارش شده<ref> الطبقات، ج 3، ص 471؛ فتوح البلدان، ج 1، ص 21.</ref> و به اصحاب صفه اختصاص نداشت، چنان كه اهل صفه نيز به فقيران محدود نمىشد و در ميان آنها اغنيايى هم وجود داشت.<ref> الاصابه، ج 4، ص 290ـ293؛ ج 7، ص 289ـ290.</ref> شايد يكى از دلايل عمده اين امر به نقش راويان بازگردد.<ref> شيخ المضيره، ص 52.</ref>
| |
| − | | |
| − | بنابر همين روايات اهل صفه كه لباسشان ناكافى و خوراكشان ناچيز بود در مسجد ساكن بودند. آنان در مواقع بحرانى گاه در هر وعده دو عدد خرما بيشتر نمىخوردند و گاه مدتهاى طولانى از بىغذايى به اجبار سنگ بر شكم بسته يا روزه مىگرفتند.<ref> جامع البيان، مج 14، ج 28، ص 52.</ref> گفته شده: برخى اوقات اهل صفه بر اثر ضعف بدنى نمىتوانستند در [[نماز]] به درستى بايستند و طنابهايى را كه در مسجد (احتمالاً از سقف) آويخته بودند، بدست مىگرفتند.<ref> المصنف، ابن ابى شيبه، ج 1، ص 372.</ref> مهاجرت اين گروه و تحمل چنين شرايطى موجب شده بود برخى صحرانشينانى كه به جهتى به مدينه مىآمدند اينان را ديوانه بخوانند.
| |
| − | | |
| − | يكى از مهاجران قريشى صفهنشين گفته است: ما معمولاً تا فتح خيبر (سال ششم هجرى) سير نمىشديم.<ref> صحيحالبخارى، ج 5، ص 83؛ فتحالبارى، ج 9، ص 435.</ref> اين روايت وضع اهل صفه را بهتر روشن مىكند، هر چند انتساب چنين گزارشى به ديگر مهاجران نيز مىتواند صادق باشد.
| |
| − | | |
| − | هر چند اطلاعات چندانى درباره سبد غذايى ساكنان صفه وجود ندارد؛ اما به نظر مىرسد عمدهترين محصول زراعى مدينه يعنى خرما بيشتر به [[انفاق]] در اختيارشان قرار مىگرفت. چنانچه خرماى كافى در اختيار بود، به هر دو نفر روزانه يك مُدّ خرما مىرسيد.<ref> مسند احمد، ج 4، ص 540؛ اسدالغابه، ج 3، ص 89.</ref> در غير اين صورت مجبور بودند با چند خرما، روز خود را سپرى كنند.<ref> مسند اسحاق، ج 1، ص 201؛ موارد الظمآن، ص 630؛ تاريخ دمشق، ج 67، ص 319ـ320.</ref>
| |
| − | | |
| − | برخى اعتراضها حكايت از دلزدگى برخى از آنان از خوردن مداوم خرما دارد.<ref> السنن الكبرى، ج 3، ص 472؛ تاريخ المدينه، ج 2، ص 486.</ref> شايد به همين سبب بوده كه يكى از آنان از اين كه پيرزنى انصارى هفتهاى يكبار غذايى برايش تهيه مىكرد، خرسند بود.<ref> صحيح البخارى، ج 7، ص 131؛ المعجم الكبير، ج 6، ص 173.</ref> يكى از اهل صفه بعدها با مشاهده نان بر سر سفره، تكبير مىگفت و خدا را شكر مىكرد كه دوره آب و خرما سپرى شده است.<ref> تهذيب الكمال، ج 7، ص 390ـ391؛ سير اعلام النبلاء، ج 2، ص 610؛ الموطا، ج 2، ص 933.</ref>
| |
| − | | |
| − | پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله يك بار در پاسخ به اين گونه اعتراضها فرمود: اگر مىتوانستم به شما نان و گوشت مىدادم<ref> المستدرك، ج 3، ص 16؛ السنن الكبرى، ج 3، ص 472؛ تركةالنبى، ص 58.</ref> و از ناچيز و كمارزش بودن غذاى خودش طى 12 روز گذشته خبر داد.<ref> مستدرك الوسائل، ج 12، ص 56؛ تاريخ المدينه، ج 2، ص 486ـ487.</ref>
| |
| − | | |
| − | درباره وضعيت لباس اهل صفه روايات محدودى، از محدوديتهاى اهل صفه در اين زمينه حكايت مىكند. به گفته واثله، نداشتن لباس، گردوغبار آميخته با عرق را بر تنمان خشك مىكرد.<ref> تاريخ دمشق، ج 62، ص 359؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 385؛ المعجم الكبير، ج 22، ص 70.</ref> در مقطع ديگرى 70 تن از اصحاب صفه لباسى كمتر از متعارف داشتند، به گونهاى كه در نماز دائماً نگران ستر عورت خويش (احتمالا از ناف تا زانو) بودند.<ref> صحيح البخارى، ج 1، ص 130.</ref>
| |
| − | | |
| − | در روايتى ديگر 30 تن از ساكنان صفه با بالا تنه عريان پشت سر پيامبر صلى الله عليه و آله نماز مىگزاردند<ref> الطبقات، ج 1، ص 196؛ عيون الاثر، ج 2، ص 385.</ref> و گاه با حضور پيامبر صلى الله عليه و آله خود را پشت سر ديگران مخفى مىكردند.<ref> سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 171.</ref>
| |
| − | | |
| − | پيامبر قبل از هر چيز ساكنان صفه و عموم تهيدستان را از گدايى منع كرده بود. آيه 273 [[سوره بقره]]/2 در همين زمينه نازل شده است. خداوند در اين آيه از مؤمنان مىخواهد تا در كمك كردن كوتاهى نكنند و گمان نكنند كسى كه درخواست نمىكند، نيازمند نيست: «...يَحسَبُهُمُ الجاهِلُ اَغنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسِيمهُم لايَسـَلونَ النّاسَ اِلحافـًا وما تُنفِقوا مِن خَير فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَليم؛ هر كس نداند، آنها را بر اثر خويشتندارى، توانگر مىشمارد. آنان را به وسيله سيمايشان مىشناسى. از مردم به اصرار چيزى نمىخواهند و هر مالى كه ببخشيد خداوند بدان آگاه است».<ref> جامعالبيان، مج 3، ج 3، ص 136؛ مجمع البيان، ج 2، ص 202ـ203؛ زادالمسير، ج 1، ص 327.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''مشكلات اصحاب صفه و تدابير پيامبر صلى الله عليه و آله:'''
| |
| − | | |
| − | درباره تأمين پوشاك اهل صفه جز چند گزارش محدود، اطلاعات چندانى در دست نيست. برخى مستمندان صفه براى حل مشكل سرما در فصل زمستان به حفرهها پناه مىبردند.<ref> جامعالبيان، مج 14، ج 28، ص 52؛ تفسير قرطبى، ج 18، ص 15.</ref>
| |
| − | | |
| − | بنا به گزارشى [[حضرت زهرا]] عليهماالسلام پارچهاى را به پيامبر بخشيد و ايشان آن را در ميان چند تن توزيع كرد تا با آن پايين تنه خود را بپوشانند (ِازار).<ref> مكارمالاخلاق، ص 94؛ [[بحارالانوار]]، ج 43، ص 84.</ref> پارچه كتانى محدود و نامرغوبى كه يك بار پيامبر به برخى از آنها داده بود و پوستشان را مىآزرد، مايه اعتراضشان شده بود.<ref> مسند احمد، ج 4، ص 540؛ تاريخ المدينه، ج 2، ص 486.</ref>
| |
| − | | |
| − | پيامبر براى رفع نگرانى اهل صفه در [[نماز]] به ويژه آن كه بانوان پشت سر مردان به نماز مىايستادند، از زنان خواستند ديرتر از مردان سر از سجده بردارند و زودتر از آنان به [[سجده]] روند.<ref> مكارم الاخلاق، ص 94؛ صحيح ابن خزيمه، ج 1، ص 375.</ref>
| |
| − | | |
| − | براى بهبود وضع معيشت صفهنشينان راهكارهاى متعددى چون تشويق به [[صدقه]] و [[انفاق]]، تشويق به ازدواج، استفاده از غنايم و درآمدهاى ناشى از جنگها دنبال شده است. هرگاه غذايى به پيامبر مىرسيد ميان اهل صفه توزيع مىشد و چنانچه هديه بود پيامبر صلى الله عليه و آله خود نيز از آن مىخورد.<ref> الطبقات، ج 1، ص 296.</ref>
| |
| − | | |
| − | ايشان براى اطعام اصحاب صفه از نمازگزاران [[نماز عشا]] مدد مىجست و برخى را نيز خود به خانه مىبرد.<ref> سنن ابن ماجه، ج 1، ص 248؛ اسدالغابه، ج 3، ص 98.</ref> او مىفرمود: هر كس غذايش براى دو نفر كافى است يك نفر، و هركس براى 4 نفر، دو نفر از اصحاب صفه را اطعام كند.<ref> تاريخ دمشق، ج 35، ص 25؛ البداية والنهايه، ج 6، ص 86.</ref>
| |
| − | | |
| − | با اين همه باز گاهى برخى از اهل صفه مدتها گرسنه مىماندند و به ناچار به پيامبر پناه مىبردند. داستانهاى كرامتآميز متعددى درباره اطعام شمارى از اصحاب صفه با غذاى اندكى كه پيامبر خود تهيه مىكرد، نقل شده است.<ref> المستدرك، ج 4، ص 118؛ مجمعالزوائد، ج 8، ص 305ـ309؛ مسند احمد، ج 4، ص 544.</ref>
| |
| − | | |
| − | با ملاحظه سير تاريخى به نظر مىرسد در آغاز، كمك و انفاق به مهاجران صفهنشين عمدتاً از سوى انصار صورت مىگرفت، از اينرو مىتوان بسيارى از گزارشهايى را كه در اين زمينه از انصار روايت شده مربوط به اين دوره دانست، هر چند اين كمكها تا پايان حيات پيامبر ادامه داشت.
| |
| − | | |
| − | گروهى از انصار در فصل برداشت محصول، مقدارى خرما به مسجد مىآوردند و شاخههاى آن را در آنجا مىآويختند<ref> تاريخ دمشق، ج 67، ص 319.</ref> و برخى هم از اين فرصت براى انفاق شاخههاى آفتزده خرماهايشان استفاده كردند كه آيه 267 [[سوره بقره]]/2 نازل گرديد: «ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا اَنفِقوا مِن طَيِّبتِ ما كَسَبتُم ومِمّا اَخرَجنا لَكُم مِنَ الاَرضِ...».<ref> سنن الترمذى، ج 4، ص 287؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 3، ص 115؛ الدرالمنثور، ج 1، ص 58.</ref>
| |
| − | | |
| − | خداوند در اين آيه محصولات كشاورزى را عطاى الهى به بندگان دانسته و از آنها خواسته از محصولات مرغوب خود [[انفاق]] كنند. به روايتى از [[امام باقر]] عليهالسلام يكى از انصار در برابر ثواب اخروى ذكرى كه از پيامبر آموخت، محصول باغ خود را به اهل صفه اختصاص داد و در اين هنگام آيات 5ـ7 [[سوره ليل]]/92 نازل شد:<ref> الامالى، صدوق، ص 270.</ref> «فَاَمّا مَن اَعطى واتَّقى × و صَدَّقَ بِالحُسنى × فَسَنُيَسِّرُهُ لِليُسرى؛ هر كه مال خود را بخشيد و پرهيزگارى كرد... ما راه آسان را براى او فراهم مىسازيم».
| |
| − | | |
| − | در داستان ديگرى روزى پيامبر يكى از اصحاب صفه را براى اطعام به نزد يكى از انصار فرستاد؛ اما چون در خانه آن انصارى غذايى اندك بود، انصارى از همسرش خواست فرزندش را بخواباند تا درخواست غذا نكند و خود نيز چراغ را خاموش كرد تا آن مهمان متوجه غذا نخوردن صاحب خانه نشود كه بنا به روايتى در اين هنگام آيه 9 [[سوره حشر]]/59: «...و يؤثرون على انفسهم و لوكان بهم خصاصة...؛ (مهاجران را) بر خود مقدم مىدارند، هر چند خود نيازمند باشند...» نازل گرديد.<ref> اسبابالنزول، ص 356؛ المستدرك، ج 4، ص 145.</ref>
| |
| − | | |
| − | با توجه به نزول اين آيه درباره غنايم غزوه بنىنضير و جمع بودن سياق آن چنين شأن نزولى ضعيف به نظر مىرسد؛ اما به اصل حادثه آسيب نمىزند. برخى از جوانان انصارى هم درآمدهاى حاصل از خاركنى را به مستمندان صفه مىبخشيدند<ref> المغازى، ج 1، ص 347؛ صحيح البخارى، ج 4، ص 43؛ تفسيرقرطبى، ج 8، ص 69.</ref> و اگر مىتوانستند گوسفندى خريده و براى پيامبر و خانوادهاش مىچرانيدند.<ref> مسند احمد، ج 3، ص 598؛ المعجم الصغير، ج 1، ص 194؛ كنزالعمال، ج 10، ص 567ـ568.</ref> به احتمال، چَرا و تهيه هيزم در اراضى خصوصى صورت مىگرفت وگرنه مهاجران فقير نيز قادر به اين امر بودند.
| |
| − | | |
| − | برخى از انصار متكفل فرد خاصى از اصحاب صفه شده بودند.<ref> كنزالعمال، ج 12، ص 440.</ref> داستانهايى هم از اطعام برخى از زنان انصار از جمله امسليم يا اممالك وجود دارد.<ref> مجمع الزوائد، ج 8، ص 309؛ الاحاديث الطوال، ص 130.</ref> درباره سعد بن عباده از بزرگان خزرج نيز گزارش شده كه هر شب 80 تن از اصحاب صفه را اطعام مىكرد.<ref> تاريخ دمشق، ج 20، ص 262؛ الاصابه، ج 3، ص 56.</ref>
| |
| − | | |
| − | افزون بر انصار برخى از مهاجران نيز به مدد اهل صفه مىآمدند. پس از تولد [[امام حسن]] و [[امام حسين]] عليهماالسلام، [[حضرت فاطمه]] عليهاالسلام مىخواست، برايشان گوسفندى عقيقه كند كه پيامبر وى را منصرف كرد. ايشان به وزن موهاى آن دو نقره صدقه داد تا براى اصحاب صفه هزينه شود.<ref> مسند احمد، ج 7، ص 537؛ مناقب اميرالمؤمنين، ج 2، ص 273؛ السنن الكبرى، ج 14، ص 263.</ref>
| |
| − | | |
| − | گاهى رفتار پيامبر باعث مىشد تا فاطمه عليهاالسلام آنچه را كه همسرش از جنگ به غنيمت آورده بود، نيز صدقه دهد.<ref> مستدرك الوسائل، ج 6، ص 512؛ مكارمالاخلاق، ص 94.</ref> به روايت ابن عباس نيز آيه 271 [[سوره بقره]]/2: «اِن تُبدوا الصَّدَقتِ فَنِعِمّا هِىَ واِنتُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم و يُكَفِّرُ عَنكُم مِن سَيِّاتِكُم واللّهُ بِما تَعمَلونَ خَبير» از صدقات مخفيانه على بن ابىطالب به اصحاب صفّه حكايت مىكند.<ref> شواهد التنزيل، ج 1، ص 148.</ref>
| |
| − | | |
| − | كمكهاى همزمان او و عبدالرحمن بن عوف به اصحاب صفه با نزول آيه 274 [[سوره بقره]]/2 همراه شد: «اَلَّذينَ يُنفِقونَ اَمولَهُم بِالَّيلِ والنَّهارِ سِرًّا وعَلانِيَةً فَلَهُم اَجرُهُم عِندَ رَبِّهِم ولاخَوفٌ عَلَيهِم ولاهُم يَحزَنون» در روايت ابن عباس آمده كه از ميان صدقات فراوان و علنى عبدالرحمن و [[صدقه]] مخفيانه و ناچيز على عليهالسلام، خداوند صدقه على عليهالسلام را ترجيح داد.<ref> المناقب، ج 2، ص 85؛ عمده، ص 350؛ شواهدالتنزيل، ج 1، ص 148.</ref>
| |
| − | | |
| − | روايتهايى هم از انفاق جعفر بن ابىطالب وجود دارد. خباب نيز كه پيشتر در صفه بود، پس از ازدواج تنها يك گوسفند داشت و سفارش كرده بود براى دوشيدن آن، گوسفند را نزد اهل صفه ببرند.<ref> الطبقات، ج 8، ص 226.</ref>
| |
| − | | |
| − | با توجه به فقر نسبتاً زياد اهل صفه برخى صفه را «خانه صدقه گيران» تعريف كردهاند،<ref> تاريخ دمشق، ج 67، ص 320.</ref> در نتيجه تمامى آيات مدنى كه در آنها به [[صدقه]]، مساكين، فقرا و انفاق اشاره شده است به نحوى با ساكنان صفه مربوط است، هر چند شأن نزول نگاران به جهت كمبود اطلاعات، گزارشى ذيل آن آيات ارائه نكرده باشند.
| |
| − | | |
| − | از معدود شأن نزولهاى گزارش شده در اين زمينه كه اشارهاى روشن به اصحاب صفه دارد رواياتى است كه ذيل آيات 271 و 273 [[سوره بقره]]/2 نقل شده است: «اِن تُبدوا الصَّدَقتِ فَنِعِمّا هِىَ و اِن تُخفوها وتُؤتوهَا الفُقَراءَ فَهُوَ خَيرٌ لَكُم... لِلفُقَراءِ الَّذينَ اُحصِروا فى سَبيلِ اللّهِ لايَستَطيعونَ ضَربـًا فِى الاَرض» در اين آيات صدقهها به تهيدستان مهاجرى اختصاص يافته كه به سبب ايمانشان در موطن خود ايمن نبودند و به [[مدينه]] مهاجرت كرده بودند و نمىتوانستند كار كنند.<ref> الكشاف، ج 1، ص 318؛ غررالتبيان، ص 222.</ref>
| |
| − | | |
| − | راهكار ديگرى كه پيامبر براى سامان گرفتن وضع اصحاب صفه دنبال مىكرد، تشويق آنان به ازدواج بود. در اين زمينه مىتوان به ازدواج بلال حبشى با خواهر عبدالرحمن بن عوف اشاره كرد كه از توان مالى خوبى برخوردار بود؛<ref> تفسير قرطبى، ج 5، ص 253.</ref> اما اين گزينهها همواره فراهم نبود.
| |
| − | | |
| − | برخى از اصحاب صفه با مشاهده بىميلى مردان يثرب به ازدواج با زنان متمكنى كه سابق بر اين در يثرب به روسپىگرى اشتغال داشتند، ازدواج با آنها را مطرح كردند. احتمالاً اين عده برخلاف ديگر زنان مدينه شرايط دشوارى براى ازدواج تعيين نكرده بودند. در پى همين درخواست، آيه 3 [[سوره نور]]/24 نازل شد و آنان را از اين كار منصرف ساخت:<ref> جامع البيان، مج 10، ج 18، ص 94؛ اسباب النزول، ص 263؛ مجمع البيان، ج 7، ص 197.</ref> «...والزّانِيَةُ لايَنكِحُها اِلاّ زان اَو مُشرِكٌ و حُرِّمَ ذلِكَ عَلَى المُؤمِنين؛ زن زناكار را جز مرد زناكار يا مشرك به زنى نگيرد و بر مؤمنان اين (كار) حرام شده است».
| |
| − | | |
| − | يكى ديگر از منابع تأمين كننده هزينههاى اهل صفه به ويژه در 5 سال دوم حكومت پيامبر صلى الله عليه و آله در [[مدينه]]، غنايم بدست آمده در جنگها و درآمدهاى حاصل از اموال خالصه پيامبر (مانند اموال بنىنضير) بود. بر اساس آيات [[سوره حشر]]/59 خداوند جنگجويان را بر اثر نقش ناچيزشان در جنگ بنىنضير از غنايم محروم كرد و همه اموال بدست آمده را به صورت خالصه در اختيار پيامبر نهاد: «ما اَفاءَ اللّهُ عَلى رَسولِهِ مِن اَهلِ القُرى فَلِلّهِ ولِلرَّسولِ ولِذِى القُربى واليَتمى والمَسكينِ وابنِ السَّبيلِ × لِلفُقَراءِ المُهجِرينَ الَّذينَ اُخرِجوا مِن ديرِهِم و اَمولِهِم؛ آنچه خداوند (از بنىنضير) به پيامبر خويش داد از آنِ خدا، پيامبر و خويشاوندانش، ايتام، بيچارگان و در راه ماندگان است... فقيران مهاجرى كه از كاشانه و دارايى خود رانده شدهاند...». (سوره حشر/59، 6ـ8)<ref> جامعالبيان، مج 14، ج 28، ص 46، 54.</ref>
| |
| − | | |
| − | پيامبر بخشى از اموال بدست آمده را بنا به درخواست انصار در ميان مهاجران مستمند توزيع كرد و مانده آن را در تملك خود باقى نهاد. (=>بنىنضير)
| |
| − | | |
| − | مخالفت پيامبر با ارتقاى ناچيز وضع زندگى خود پس از غزوه خيبر ـ كه غنايم فراوانى به همراه داشت ـ با اعتراض همسران آن حضرت مواجه شد<ref> الحدائق، ج 23، ص 99؛ مستدرك الوسائل، ج 15، ص 310.</ref> و حاكى از آن است كه وضعيت نابسامان مهاجران تا سال ششم ادامه داشته است. ايشان حتى از پرداخت بخشى از غنايم به بستگان مستمندش همچون فاطمه و على عليهماالسلام پرهيز كرد. در مقابل، تسبيح [[حضرت زهرا]] عليهاالسلام را به آن حضرت آموخت.<ref> مسند احمد، ج 1، ص 171؛ الغارات، ج 2، ص 739.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''اصحاب صفه و اشراف:'''
| |
| − | | |
| − | ساكنان صفه چنان با پيامبر مأنوس بودند كه چون به مسجد مىآمد، اطرافش حلقه مىزدند.<ref> مجمعالبيان، ج 4، ص 62؛ تاريخ دمشق، ج 24، ص 223ـ225؛ البداية والنهايه، ج 6، ص 44.</ref> در حالى كه اشراف بر اساس سنت طبقاتى عرب پيش از اسلام، از همنشينى با ساكنان صفه انزجار داشتند به ويژه كه غالب آنها بردگان آزاد شده و مسلمانان پايين دست بودند. رابطه اشراف با اهل صفه از منظر اجتماعى ـ اقتصادى قابل تحليل است، در حالى كه رابطه اشراف با پيامبر بيشتر سياسى ـ مذهبى است.
| |
| − | | |
| − | پيامبر با توجه به واقعيتهاى جامعه جاهلى، مىكوشيد از بزرگان قبايل براى گسترش اسلام و نيز تحكيم وضعيت سياسى دولت [[مدينه]] بهره ببرد. روابط پيامبر با اشراف در دو مقطع با رشد چشمگيرى همراه بود: نخست در آغاز ورود ايشان به يثرب كه بزرگان شاخههاى متعدد قبايل يثرب با آن حضرت ملاقات مىكردند و دوم در عامالوفود (سال نهم هجرى) كه بسيارى از سران و بزرگان قبايل شبه جزيره براى بيعت با پيامبر و به رسميت شناختن دين و حاكميتش به مدينه مىآمدند.
| |
| − | | |
| − | برخورد اشراف با اصحاب صفه كه در مسجد و كنار پيامبر روى مىداد، سبب نزول آياتى شد. در منابع تفسيرى داستانها و شأن نزولهاى متنوعى در اين زمينه نقل شده است كه برخى از آنها با ترديدهايى مواجه است.
| |
| − | | |
| − | نخستين و بارزترين رويارويى كه ميان طبقات بالاى جامعه مدينه و فرودستان مسلمان گزارش شده تحقير و تمسخر اشراف يهودى و منافق مدينه نسبت به اهل صفه است كه به روايتى آيه 212 [[سوره بقره]]/2 در اين مورد نازل گرديد:<ref> اسباب النزول، ص 178؛ مجمع البيان، ج 2، ص 540ـ541؛ زادالمسير، ج 1، ص 228.</ref> «زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَروا الحَيوةُ الدُّنيا و يَسخَرونَ مِنَ الَّذينَ ءامَنوا والَّذينَ اتَّقَوا فَوقَهُم يَومَ القِيمَةِ واللّهُ يَرزُقُ مَن يَشاءُ بِغَيرِ حِساب».
| |
| − | | |
| − | بر اساس اين آيه زندگى دنيايى براى كافران آراسته شده و آنها مؤمنان را مسخره مىكنند، در حالى كه توزيع روزى به خواست خداست و در قيامت برترى از آنِ مؤمنان خواهد بود.
| |
| − | | |
| − | تحقير اهل صفه به سبب فقرشان، آنان را وامىداشت تا آرزو كنند همچون اشراف و بزرگان مدينه ثروتمند باشند؛ اما اين آرزو با نزول آيه 27 [[سوره شورى]] /42 همراه شد. خداوند در اين آيه از بندگانش مىخواهد درباره فقر و غناى خود حكمت الهى را در نظر گيرند و نسبت به اراده الهى رضايت داشته باشند: «ولَو بَسَطَ اللّهُ الرِّزقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوا فِىالاَرضِ ولكِن يُنَزِّلُ بِقَدَر مايَشاءُ اِنَّهُ بِعِبادِهِ خَبيرٌ بَصير».<ref> جامعالبيان، مج 13، ج 25، ص 39ـ40؛ اسباب النزول، ص 251؛ مبهمات القرآن، ج 1، ص 466.</ref>
| |
| − | | |
| − | با حضو ر پيامبر در مدينه و به رغم ميل آن حضرت، ملاقاتها و ديدارهاى خصوصى اشراف شاخههاى مختلف اوس و خزرج با پيامبر افزايش يافته بود و فقرا و فرودستان از جمله ساكنان صفه كمتر فرصت ملاقات مىيافتند، تا آن كه آيه 12 [[سوره مجادله]]/58 نازل شد و از ديداركنندگان خواست پيش از ملاقات خود، صدقهاى بپردازند. اين امر افزون بر محدود كردن ملاقاتها مىتوانست كمكى مالى براى مستمندان صفه باشد: «ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا اِذا نجَيتُمُ الرَّسولَ فَقَدِّموا بَينَ يَدَى نَجوكُم صَدَقَةً ذلِكَ خَيرٌ لَكُم و اَطهَرُ...» پس از نزول اين آيات، تهيدستان از روى فقر و توانگران بر اثر بخل خود از نجوا با پيامبر خوددارى كردند و تنها على بن ابىطالب براى هر گفتگوى خصوصى درهمى مىپرداخت.<ref> اسباب النزول، ص 351؛ زادالمسير، ج 8، ص 195؛ الدرالمنثور، ج 8، ص 84.</ref> پس از اندى كه از اين حادثه گذشت، آيه 13 همين سوره نازل شد و حكم پيشين نسخ گرديد.<ref> مجمع البيان، ج 9، ص 380؛ شواهد التنزيل، ج 2، ص 311ـ317؛ تفسير ابنكثير، ج 4، ص 349.</ref>
| |
| − | | |
| − | ذيل آيه 52 [[سوره انعام]]/6 شأن نزولهاى متعددى روايت شده است. بنا به گزارشها يكى از بزرگان انصار<ref> تفسير قمى، ج 1، ص 230؛ نورالثقلين، ج 1، ص 721.</ref> يا برخى سران قبايل صحرانشين خواستار همنشينى پيامبر با خود و كنارهگيرى او از ساكنان صفه بودند كه اين آيه نازل شد.<ref> اسبابالنزول، ص 179؛ المعجمالكبير، ج 4، ص 79؛ التبيان، ج 4، ص 144.</ref>
| |
| − | | |
| − | ابنعباس نزول اين آيه را به درخواست اشراف براى ايستادن در صف اول نماز مرتبط دانسته است:<ref> زادالمسير، ج 3، ص 46؛ الدرالمنثور، ج 3، ص 275.</ref> «ولا تَطرُدِ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشِىِّ يُريدونَ وجهَهُ ما عَلَيكَ مِن حِسابِهِم مِن شَىء وما مِن حِسابِكَ عَلَيهِم مِن شَىء فَتَطرُدَهُم فَتَكونَ مِنَ الظّلِمين؛ و كسانى را كه در صبح و شام و تنها براى خدا او را مىخوانند از خودت مران... اگر آنها را برانى از ستمكاران خواهى بود».
| |
| − | | |
| − | برخى مفسران، قائل به نزول دفعى [[سوره انعام]] در مكهاند،<ref> الدرالمنثور، ج 3، ص 243ـ246؛ نورالثقلين، ج 1، ص 696.</ref> از اينرو چنين شأن نزولهايى با ترديد روبروست، هر چند اين امر به صحت وقوع چنين حوادثى آسيب نمىزند.
| |
| − | | |
| − | در ماجرايى ديگر برخى از اشراف قبايل صحرانشين با مشاهده همنشينى پيامبر با يارانش از او خواستند با نشستن در صدر مجلس و دورى از تهيدستان صفه، زمينه ملاقات و گفتگو با آنان را فراهم كند. چون به درخواست پيامبر صلى الله عليه و آله آن عده به صفه رفتند و پيامبر با بزرگان قبايل مشغول گفتگو شد.
| |
| − | | |
| − | آيه 28 [[سوره كهف]]/18 نازل شد و از پيامبر خواست تا خواستههاى غافلان را برآورده نكند و چشم از اصحاب صفه برندارد: «واصبِر نَفسَكَ مَعَ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم بِالغَدوةِ والعَشىِّ يُريدونَ وَجهَهُ ولاتَعدُ عَيناكَ عَنهُم... و لاتُطِع مَن اَغفَلنا قَلبَهُ عَن ذِكرِنا واتَّبَعَ هَوهُ وكانَ اَمرُهُ فُرُطا».<ref> مجمعالبيان، ج 6، ص 337؛ نورالثقلين، ج 3، ص 258؛ الدرالمنثور، ج 5، ص 383.</ref>
| |
| − | | |
| − | پس از نزول اين آيه پيامبر هرگاه نزد اصحاب صفه مىرفت، صبر مىكرد تا از اطراف او پراكنده شوند و آنگاه آنها را ترك مىكرد.<ref> جامعالبيان، مج 9، ج 15، ص 293ـ294؛ تفسيرقرطبى، ج 6، ص 279.</ref>
| |
| − | | |
| − | برخى بزرگان قبايل صحرانشينى كه براى بيعت با پيامبر در [[مدينه]] به حضورش مىرسيدند، از روى خود بزرگبينى، فقيران صفه را به سخره تحقير مىكردند كه بنا به برخى روايات آيه 11 [[سوره حجرات]]/49 نازل گرديد: «ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لايَسخَر قَومٌ مِن قَوم عَسى اَن يَكونوا خَيرًا مِنهُم...؛ اى مؤمنان گروهى گروه ديگر را مسخره نكنند، شايد آنها برتر باشند».<ref> تفسير قرطبى، ج 16، ص 213؛ فتح القدير، ج 5، ص 66.</ref>
| |
| − | | |
| − | پس از [[فتح مكه]] جمعى از اصحاب صفه ابوسفيان را در ميان مسلمانان ديدند و او را دشمن خدا خوانده و از آن كه در نبردهاى پيشين كشته نشده بود، حسرت خوردند. ابوبكر كه همراه ابوسفيان بود در پاسخ ضمن آن كه ابوسفيان را سرور منطقه بطحاء خواند از رفتار آنها شگفت زده شد. سخنان ابوبكر خشم آنان را برانگيخت و به پيامبر گلايه بردند و ايشان ابوبكر را ملزم ساخت تا از آنها عذر خواسته و رضايت آنان را جلب كند.<ref> مسنداحمد، ج 6، ص 57؛ سير اعلامالنبلاء، ج 1، ص 540؛ ج 2، ص 25.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''تعليم، تزكيه و جهاد ياران صفه:'''
| |
| − | | |
| − | به مرور تعليم و تزكيه به كاركردهاى صفه افزوده شد. پيامبر براى اهل صفه برنامههاى آموزشى ويژه در نظر گرفته بود،<ref> فتح البارى، ج 6، ص 430.</ref> هر چند سايبان صفه در مسجد پيامبر محل مناسبى براى تعاليم عمومى پيامبر به شمار نمىآمد. در حالى كه بسيارى از انصار و مهاجران گرفتار مشاغل روزمره خود بودهاند،<ref> حلية الاولياء، ج 1، ص 377.</ref> پيامبر از حضور مهاجران مجرد، در مسجد براى گسترش فرهنگ و ثبت آموزههاى اسلامى بهره برد.<ref> فتح البارى، ج 6، ص 430.</ref>
| |
| − | | |
| − | به نظر مىآيد علاقهمند كردن صفهايها به علم و كتابت در آغاز، امرى دشوار بوده است زيرا عرب منطقه در آن عصر كمتر به اين امر علاقه داشت و بيشتر به بهبود وضعيت اقتصادى خويش مىانديشيد، از اين رو طبيعى بود كه شخص صفهاى در پاسخ به سؤال پيامبر اقرار كند كه فعاليتهاى اقتصادى را ترجيح مىدهد؛ اما پيامبر با تكيه بر ايمان و وعدههاى اخروى از آنان خواست آموختن تعاليم دينى را بر هر امر ديگرى مقدم شمارند.
| |
| − | | |
| − | ايشان آموختن هر آيه از [[قرآن]] در مسجد را از كسب يك شتر دوكوهانه پروار و بسيار مرغوب برتر دانست،<ref> صحيح مسلم، ج 3، ص 146؛ الامالى، طوسى، ص 357.</ref> از اينرو مىتوان انتظار داشت كه اصحاب صفه مورد نظر، نقشى در نقل و تدوين [[احاديث]] و قرائت و حفظ قرآن داشته باشند. به روايتى صفهايها هر آنچه از پيامبر مىشنيدند، مىنوشتند.<ref> فتح البارى، ج 6، ص 8؛ الحدالفاصل، ص 378؛ الكامل، ج 1، ص 22.</ref>
| |
| − | | |
| − | بدين منظور قبلا عبادة بن صامت خواندن و نوشتن را به آنها آموخته بود.<ref> مسند احمد، ج 6، ص 430؛ المستدرك، ج 2، ص 48؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 5، ص 98؛ تاريخ دمشق، ج 60، ص 4.</ref> ظهور راويان [[حديث]]، قاريان و مفسران شناخته شده از ميان اصحاب صفه چون ابوسعيد خدرى انصارى، ابن مسعود، عبدالله بن عمر و... و شهرت جمعى از جوانان انصار به «قارى»<ref> الطبقات، ج 2، ص 52.</ref> ناشى از همين امر بود و از اين رو هرگاه نومسلمانى نزد پيامبر مىآمد او را به يكى از انصاريان مىسپرد تا او را با دين و قرآن آشنا كند،<ref> تاريخ [[مدينه]]، ج 2، ص 487.</ref> به گونهاى كه هر يك از اينان مىتوانست مبلّغ آيين جديد اسلام در قبيله خود باشد يا در مأموريتهايى از جانب پيامبر چنين كارى را بر عهده گيرد. زمانى كه در سال چهارم سران بنى عامر از پيامبر درخواست كردند تا جمعى را به عنوان مبلغ دين اسلام به منطقه نجد بفرستد پيامبر جمعى از آنها را به آنجا فرستاد.<ref> زادالمسير، ج 2، ص 28؛ المغازى، ج 1، ص 347.</ref>
| |
| − | | |
| − | گزارشهايى از حضور 6 جوان غيرمسلمان در صفه خبر مىدهد كه مدتى را در آنجا گذراندند و آنگاه مسلمان شدند و بازگشتند؛<ref> صحيح البخارى، ج 1، ص 130، صحيح مسلم، ج 6، ص 101.</ref> همچنين از گزارش حضور بيست و چند روزه تنى چند از جوانان بنىليث كه به گفته خودشان در اين مدت نزد پيامبر بودند، احتمال مىرود كه آنان نيز در صفه سكونت داشتند.<ref> صحيح البخارى، ج 1، ص 175؛ الطبقات، ج 7، ص 31.</ref>
| |
| − | | |
| − | آنان پس از اين مدت كه آموزشهاى مورد نياز را از پيامبر ديدند، مأمور شدند در ميان قوم خود [[نماز]] را اقامه و آنها را با دين اسلام آشنا كنند<ref> فتح البارى، ج 1، ص 366.</ref> از اينرو مىتوان آنان را مشمول آيه 122 [[سوره توبه]]/9 دانست: «فَلَولا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرقَة مِنهُم طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهوا فِى الدّينِ ولِيُنذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَيهِم لَعَلَّهُم يَحذَرون؛ چرا گروهى از هر فرقهاى از مؤمنان كوچ نمىكنند تا به دين آگاه شوند و در بازگشت قوم خود را هشدار دهند...».
| |
| − | | |
| − | دلايل كافى براى حضور اين گروه در صفه وجود ندارد اما مكانى مناسبتر از صفه براى آموزش يا اقامت آنها نمىتوان در نظر گرفت زيرا بعيد مىنمايد كه پيامبر آموزشهايى اختصاصى براى اين عده در نظر گرفته باشد و احتمالاً از ياران صفهاى خود براى تعليم اين جماعت بهره برده است.
| |
| − | | |
| − | از سوى ديگر گزارشهايى حاكى از آن است كه بسيارى از جوانان انصارىِ شيفته پيامبر، آن گونه در كنارش بودند كه زمانى كه به خانه نمىآمدند والدين آنان گمان داشتند آنها در مسجداند.<ref> المغازى، ج 1، ص 347.</ref> در گزارش همسويى آمده كه 70 تن از انصاريان چنان قرآن آموخته بودند كه به قاريان (القراء) شهرت يافتند.<ref> الطبقات، ج 3، ص 390.</ref>
| |
| − | | |
| − | تأثيرپذيرى معنوى اصحاب صفه از پيامبر كمتر در گزارشهاى تاريخى منعكس شده است. عبادت شبانه پيامبر در مسجد بىتوجهى او به دنيا نوع معيشت و تأكيدش بر تزكيه نفس و تقرب به خداوند بر تنى چند از اصحاب تأثير عميقى نهاد و اين امر باعث شد در دورههاى بعد، صاحبان گرايشهاى اخلاقى و عرفانى در جهان اسلام، عملكرد خود را به صفه مسجد پيامبر نسبت دهند<ref> حليه الاوليا، ج 1، ص 337.</ref> و اهل آن را «اولياءاللّه» بخوانند.<ref> تاريخ دمشق، ج 56، ص 162.</ref>
| |
| − | | |
| − | اگر بپذيريم كه علاقهمندى و روحيات اصحاب بر حفظ سخنان پيامبر و روايت آن تأثير داشته است، مىتوان رواياتى با مضامين سلوكى عرفانى را از جانب برخى اصحاب صفه، دليلى بر گرايشات آنها دانست. در اين روايات بر مجلس ذكر،<ref> تاريح دمشق، ج 13، ص 317، كنزالعمال، ج 15، ص 838؛ اسدالغابه، ج 5، ص 193.</ref> سجود طولانى،<ref> سبل السلام، ج 2، ص 3؛ صحيح مسلم، ج 2، ص 52؛ الدعوات، ص 39.</ref> خواندن نمازهاى روزانه همچون نماز وداع،<ref> مسند احمد، ج 6، ص 573؛ الامالى طوسى، ص 508.</ref> رقت قلب، تفكر،<ref> جامع الصغير، ج 2، ص 298؛ تفسير قرطبى، ج 12، ص 183.</ref> گريه،<ref> جامعالصغير، ج 2، ص 298؛ تفسير قرطبى، ج 12، ص 183.</ref> اهتمام به روز جمعه،<ref> الخصال، ص 315؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 344.</ref> بسنده كردن به پايينترين سطح زندگى،<ref> سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1373ـ1374؛ المصنف، ابن ابى شيبه، ج 8، ص 126.</ref> توجه به حقيقت [[ايمان]] و رضايت از خواست خدا<ref> حلية الاولياء، ج 2، ص 8، 15، 18.</ref> و... تأكيد شده است.
| |
| − | | |
| − | جمعى از اصحاب پيامبر كه عمده آنها از ميان ياران صفه بودند تحت تأثير سخنان پيامبر درباره زهد و توجه به آخرت تصميم گرفتند با نخوابيدن بر جاى نرم، پوشيدن لباس خشن، نخوردن گوشت، سير و سياحت، ترك روابط جنسى، استفاده نكردن از بوى خوش همچون راهبان مسيحى از دنيا روى گردانند. آنان تصميم داشتند روزها را روزه بدارند و شبها را به عبادت سپرى كنند. چون پيامبر متوجه اين امر شد، آنان را از اين كار منصرف كرد و سيره عملى خودش را معيار و الگوى رفتارى آنها دانست. در همين راستا آيه 87 [[سوره مائده]]/5 نازل شد:<ref> جامعالبيان، مج 5، ج 7، ص 14ـ17؛ اسبابالنزول، ص 169؛ مجمع البيان، ج 3، ص 364.</ref>
| |
| − | | |
| − | «ياَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا لاتُحَرِّموا طَيِّبتِ ما اَحَلَّ اللّهُ لَكُمولاتَعتَدوا اِنَّ اللّهَ لايُحِبُّ المُعتَدين × وكُلوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللّهُ حَللاً طَيِّبـًا واتَّقوا اللّهَ الَّذى اَنتُم بِه مُؤمِنون؛ اى مؤمنان آنچه را خداوند براى شما [[حلال]] دانسته حرام نكنيد و از حد مگذريد كه خداوند از حد گذرندگان را دوست نمىدارد. از آنچه خداوند روزى شما كرده بخوريد و از خداوندى كه به او [[ايمان]] داريد، پروا داشته باشيد».
| |
| − | | |
| − | بر اساس رواياتى استغفاركنندگان سحرگاهان در آيه «لِلَّذينَ اتَّقَوا عِندَ رَبِّهِم جَنّتٌ تَجرى... والمُستَغفِرينَ بِالاَسحار».([[سوره آل عمران]]/3،17) گروهى از جمله شمارى از اصحاب صفهاند.<ref> جامعالبيان، مج 3، ج 3، ص 283؛ تفسير قرطبى، ج 4، ص 26؛ الدرالمنثور، ج 2، ص 164.</ref>
| |
| − | | |
| − | بنا به روايت ديگرى صالحان در آيه 69 [[سوره نساء]]/4: «ومَن يُطِعِ اللّهَ والرَّسولَ فَاُولئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنعَمَ اللّهُ عَلَيهِم مِنَ النَّبِيّينَ والصِّدّيقِينَ والشُّهَداءِ والصّلِحينَ و حَسُنَ اُولئِكَ رَفيقا» بر جمعى از اصحاب صفه از جمله [[سلمان]]، [[ابوذر]]، صهيب، بلال، خباب و عمار تطبيق شده است.<ref> شواهد التنزيل، ج 1، ص 197.</ref>
| |
| − | | |
| − | درباره مقام و منزلت برخى از سالكان ساكن صفه روايتهاى گوناگونى نقل شده است. پيامبر [[بهشت]] را مشتاق برخى از آنها دانست.<ref> سنن الترمذى، ج 5، ص 332؛ مسند ابى يعلى، ج 5، ص 166؛ الخصال، ص 303.</ref> بنابر روايتى ديگر خداوند از پيامبر خواسته بود به برخى از آنها عشق بورزد.<ref> تاريخ دمشق، ج 60، ص 177؛ معجم الاوسط، ج 7، ص 305؛ كنزالعمال، ج 13، ص 256ـ257.</ref> در گزارشى ديگر غضب برخى از آنان با غضب الهى برابر دانسته شده كه از بلندى مقام و مهار نفس اماره آنها خبر مىدهد.<ref> صحيح مسلم، ج 7، ص 173؛ سنن النسائى، ج 5، ص 75؛ [[بحارالانوار]]، ج 22، ص 391.</ref> در جايى ديگر پيامبر برخى انصاريان صفهاى را برگزيده (خيار) ناميد.<ref> محجم الزوائد، ج 6، ص 128؛ المعجمالكبير، ج 20، ص 357.</ref>
| |
| − | | |
| − | رضايت برخى از ياران صفه از وضع معيشتى خود كه حاكى از عمق [[ايمان]] آنهاست به پيامبر اين فرصت را مىداد تا هرگاه امكانات محدودى به دستش مىرسيد، آن را در ميان ديگرانى كه از وضعيت خود در صفه ناراضى بودند، توزيع كند. پس از توزيع، پيامبر از اين عده عذر مىخواست<ref> الكافى، ج 3، ص 550؛ مسند ابىداود، ص 161؛ صحيح البخارى، ج 4، ص 70.</ref> و در برابر رضايتشان، بدانها وعده مىداد كه در آخرت همنشين آنان خواهد شد.<ref> كنزالعمال، ج 6، ص 467؛ تاريخ بغداد، ج 13، ص 276.</ref>
| |
| − | | |
| − | با توجه به پيشگويى پيامبر صلى الله عليه و آله از رفاه اصحاب پس از او و تصريح ايشان كه امروزتان بهتر از فردايتان است<ref> السنن الكبرى، ج 3، ص 472.</ref> برمىآيد كه ايشان نگران تعلق اصحابش به دنيا بوده است، همان گونه كه در گزارشى از ابوذر، پيامبر از وضع معنوى و بىتوجهى آنان به دنيا اعلام رضايت كرد و تنها كسانى را در آخرت به خود نزديك دانست كه پس از او نيز اين حالت را حفظ كنند.<ref> تاريخ بغداد، ج 13، ص 276.</ref>
| |
| − | | |
| − | ابوذر در دوره خلافت عثمان با استناد به همين امر به اعتراض عليه برخى از ياران با سابقه پيامبر پرداخت.<ref> سير اعلام النبلاء، ج 2، ص 74؛ الاصابه، ج 7، ص 108؛ مسند احمد، ج 6، ص 212ـ213.</ref> زمانى كه يكى از اصحاب صفه ابراز داشت بدانجا رسيدهام كه طلا و سنگ برايم يكسان است، پيامبر او را آزاد شده دانست.<ref> شرح [[نهج البلاغه]]، ج 7، ص 215.</ref>
| |
| − | | |
| − | ابن ابى الحديد صفهايها را عابدانى دانسته كه زهد و شجاعت، شاخصه اصلى آنها بود.<ref> همان، ص 296.</ref> دلنبستن به دنيا در دوره پيامبر كه هنوز عموم مسلمانان در فقر نسبى بسر مىبردند، بيشتر در حضور فعال در جنگها، شجاعت و شهادتطلبى نمايان مىشد به گونهاى كه برخى منابع در تعبير از شجاعتشان بدانها شير گفتهاند.<ref> الكامل، ج 5، ص 80؛ اسباب النزول، ص 130.</ref>
| |
| − | | |
| − | درباره حضور اصحاب صفه در نبرد با دشمنان، گزارشهاى جامعى وجود ندارد و مىبايست در مورد يكايك آنها بررسيهاى جداگانهاى صورت گيرد. مشهور است كه در حادثه بئرمعونه در سال چهارم هجرى، 70 تن به شهادت رسيدند كه برخى از آنان از اصحاب صفه بودند.<ref> مجمعالبيان، ج 2، ص 440؛ زادالمسير، ج 2، ص 55.</ref>
| |
| − | | |
| − | با شهادت اين گروه آيه 169 [[سوره آل عمران]]/3 نازل گرديد: «ولاتَحسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلوا فى سَبيلِ اللّهِ اَموتـًا بَل اَحياءٌ عِندَ رَبِّهِم يُرزَقون؛ هرگز كسانى را كه در راه خدا كشته شدهاند، مرده مپندار. آنها زندهاند و نزد پروردگارشان روزى داده مىشوند».<ref> </ref>
| |
| − | | |
| − | جمع زيادى از صفهنشينان، خواهان حضور در سريه ذاتالسلاسل بودند كه بنا به قرعه 80 نفرشان در اين جنگ شركت كردند.<ref> الارشاد، ج 1، ص 86ـ87؛ تأويل الايات الظاهره، ص 811.</ref> در گزارشى از حضور آنها در غزوه ذاتالرقاع سخن به ميان آمده كه 6 تن از آنها كه پاىافزار نداشتند، پاهاى برهنه خود را با پارچه بسته بودند.<ref> المناقب، ج 1، ص 249.</ref>
| |
| − | | |
| − | در غزوه تبوك (سال نهم هجرى) كه پيامبر با كمك و [[انفاق]] مسلمانان توانست سپاه خود را مهيا كند. بسيارى از اهل صفه در برابر سهم غنايم خود، از ديگران توشه و تجهيزات گرفتند و با سپاه همراه شدند؛<ref> اسدالغابه، ج 5، ص 399.</ref> اما برخى كه بانى بر اين امر نيافتند و فقر آنان مانع حضورشان در جهاد مىشد، غمزده مىگريستند.<ref> السيره النبويه، ج 4، ص 518.</ref>
| |
| − | | |
| − | آيات 91ـ92 [[سوره توبه]]/9 حكايت از همين امر دارد: «لَيسَ عَلَى الضُّعَفاءِ ولا عَلَى المَرضى ولا عَلَى الَّذينَ لايَجِدونَ ما يُنفِقونَ حَرَجٌ اِذا نَصَحوا لِلّهِ و رَسولِهِ ما عَلَى المُحسِنينَ مِن سَبيل واللّهُ غَفورٌ رَحيم × ولا عَلَى الَّذينَ اِذا ما اَتَوكَ لِتَحمِلَهُم قُلتَ لااَجِدُ ما اَحمِلُكُم عَلَيهِ تَوَلَّوا واَعيُنُهُم تَفيضُ مِنَ الدَّمعِ حَزَنـًا اَلاّ يَجِدوا ما يُنفِقون».
| |
| − | | |
| − | شواهدى از ادامه حيات صفه تا اوايل سده دوم هجرى وجود دارد.<ref> الاغانى، ج 19، ص 188.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''صفه و تصوف:'''
| |
| − | | |
| − | در سدههاى چهارم و پنجم هجرى تصوير ديگرى از صفه از سوى مشايخ تصوف ارائه شده است. به عقيده مونتگمرى وات اين تصوير از اوايل سده سوم رواج يافته و در گزارشهاى پيش از آن سابقه ندارد.<ref> EmcycloPedia of Islam, 2, I, P 267.</ref>
| |
| − | | |
| − | بر اساس چنين تصويرى، اهل صفه 400 تن بودند كه در صفه مسجد پيامبر سكونت داشتند و براى عبادت، جهاد و آموزش فراغت يافته بودند. آنان افرادى تهيدست و خوش قلب بودند كه دست از دنيا شسته و از كسب و كار اعراض كرده بودند.<ref> كشف المحجوب، ص 22.</ref>
| |
| − | | |
| − | سهروردى تجمع 400 تن از ياران پيامبر را در مسجد به حضور صوفيه در خانقاهها براى ذكر و عبادت و تعلم تشبيه كرده است.<ref> عوارف المعارف، ص 84.</ref> مؤلفان صوفى منش در تشابه اوصاف صوفيه و اصحاب صفه فراوان سخن گفتهاند. ميبدى ترس، علم، اخلاص و صداقت، شوريده حالى و باطنى آسوده و سازگارى با درويشى و تهيدستى را از عناصر مشترك اين دو گروه برمىشمرد.<ref> كشف الاسرار، ج 3، ص 369.</ref>
| |
| − | | |
| − | كلاباذى هم ترك وطن، ترك دنيا، سياحت، اكتفا به حداقل خوراك و پوشاك و ترك مالكيت را به عنوان بارزترين وجوه مشابهت اين دو گروه بيان كرده است،<ref> الشرح التعرف، ج 3، ص 1103ـ1105.</ref> از اينرو آنان اصحاب صفه را از برخى ديگر ياران پيامبر بالاتر دانسته و موقعيت بهترى برايشان تصوير مىكنند.
| |
| − | | |
| − | آنان رفتار محبتآميز پيامبر با اصحاب صفه را نشانى بر اهميت ايشان دانستهاند<ref> اللمع، ص 183.</ref> و در تأييد اين مدعا آيه «ولاتَطرُدِ الَّذينَ يَدعونَ رَبَّهُم» را عتابى مىدانند كه خداوند به خاطر آنان بر پيامبر روا داشت.<ref> كشف المحجوب، ص 97.</ref> اين امر اعتراض ابنتيميه را كه به برترى عَشَره مبشّره معتقد است برانگيخته و چنين باورى را ضلالت و گمراهى دانسته است.<ref> مجموع الفتاوى، ج 11، ص 56ـ57.</ref>
| |
| − | | |
| − | درباره وجه تسميه «صوفيه» و «تصوف» برخى اين واژه را برگرفته از صفه مسجد پيامبر گرفتهاند كه از نظر ادبى با اشكالاتى مواجه است و خود صوفيه نيز بدان اشاره كردهاند.<ref> عوارف المعارف، ص 84.</ref>
| |
| − | | |
| − | بر اثر توجه فرقههاى صوفى به اهل صفه، آياتى را كه در شأن آنان نازل شده نيز مورد تحليل خود قرار دادهاند؛ از جمله در تفسير آيه 273 [[سوره بقره]]/2: «لِلفُقَراءِ الَّذينَ اُحصِروا فى سَبيلِ اللّهِ لايَستَطيعونَ ضَربـًا فِى الاَرضِ يَحسَبُهُمُ الجاهِلُ اَغنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعرِفُهُم بِسِيمهُم لايَسـَلونَ النّاسَ اِلحافـًا وما تُنفِقوا مِن خَير فَاِنَّ اللّهَ بِهِ عَليم» ديدگاههاى متعددى ارائه كردهاند. برخى اين 400 نفر را كسانى دانستهاند كه بر اثر اشتغال به جهاد نمىتوانستند به فعاليت اقتصادى بپردازند. ديگران سبب اين امر را اشتغال به عبادت خدا دانستهاند.<ref> اتحاف السلاة المتقين، ج 9، ص 272.</ref>
| |
| − | | |
| − | برخى صوفيه كه خودباورى به كسب و كار ندارند<ref> كشف المحجوب، ص 22، 97؛ الشرح التعرف، ج 3، ص 1103ـ1105.</ref> نيز اشتغال اهل صفه به كسب و كار را مخل به توكل آنان دانستهاند. واضح است كه صوفيه از عملكرد اصحاب صفه به عنوان محملى براى هنجارهاى خود استفاده كردهاند، از اينرو دستهاى از گزارشها چون اعتراض اصحاب صفه به وضعيت معيشتى خود، كاركردهاى متعدد صفه، نوسان آمار صفه، آرزوى معيشتى بهتر، حضور آنها در جنگ به عنوان فعاليت سياسى نظامى و... و گرايشات دنياطلبانه برخى از آنها به ويژه پس از رحلت پيامبر و... را ناديده گرفتهاند و به صورت نمادين به همه اهل صفه به عنوان انسانهايى برگزيده توجه كردهاند، در حالى كه صفه بسترى براى ظهور افرادى برجسته، عالم و جهادگر بوده و نمىتوان تزكيه و ايمانى عميق را در ميان همه آنان جست زيرا نقلها حاكى از آن است كه برخى از اهل صفه زندگى زاهدانه خود را قدر نمىدانستند.
| |
| − | | |
| − | ابن عربى نيز در توجه به ياران صفه بيشتر بر [[سلمان فارسى]] تأكيد كرده و ارتقاى او را به مقام [[اهل بيت]] عليهمالسلام در همين راستا تحليل كرده است.<ref> الفتوحات المكيه، ج 3، ص 361.</ref> بشارت به [[بهشت]] هم تنها به چند تن از اهل صفه داده شده است. وجود گرايشهاى عرفانى صوفيه به ديگر اصحاب چون اويس قرنى هم نشان از آن دارد كه ملازمتى ميان صفه و تصوف وجود ندارد.
| |
| − | | |
| − | ==پانویس ==
| |
| − | <references />
| |
| − | ===منابع===
| |
| − | | |
| − | مهران اسماعیلی، دائرة المعارف قرآن کریم، جلد 3، صفحه 419-437
| |
| − | | |
| − | [[رده: شخصیت های شان نزول آیات]]
| |
