جلال الدین همایی: تفاوت بین نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۷ اکتبر ۲۰۱۳، ساعت ۰۵:۵۹

این صفحه مدخلی از اثر آفرینان است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

همایی، جلال‌الدین

قرن: 14

محقق، ادیب، شاعر.
تولد: 13 دى 1278 (1 رمضان 1317 ق.)؛ اصفهان.
درگذشت: 28 تیر 1359، تهران.

جلال‌الدین همایى متخلص به «سنا» و «هما» فرزند ابوالقاسم محمدنصیر متخلص به «طرب» فرزند هماى شیرازى اصفهانى (از دانشمندان و سخنوران و سخن شناسان و استادان معاصر)؛ تحصیلات را ابتدا نزد پدر و سپس ابوالقاسم عراقى آغاز كرد و به فراگیرى علوم ابتدایى و مقدمات صرف و نحو عربى و منطق و معانى بیان پرداخت. سپس در مدرسه‌ى حقایق و سپس در مدرسه‌ى قدسیه و مدت بیست سال در مدرسه‌ى نیماورد اصفهان حجره‌نشینى نمود.

سیوطى و مغنى و الفیه و شرح لمعه و مطول را نزد استادانى چون آقا سید محمدباقر درچه‌اى، آیت‌الله شیخ على یزدى، آقا شیخ محمد كاشانى و ادبیات عرب را نزد سید محمدكاظم كروندى و اساتیدى دیگرى چون عبدالكریم گزى و فقه و اصول را نزد سید محمدصادق خاتون آبادى و آقا سید مهدى درچه‌اى آموخت، وى سرانجام اجازه‌ى اجتهاد دریافت كرد.

در علوم عقلى، استاد وى محمد خراسانى معروف به حكیم بود كه شرح شمسیه و اسفار ملاصدراى شیرازى و شفاى ابن سینا و دو دوره فلسفه و اشراق را نزد وى و اسدالله حكیم خواند. استادان دیگر او در معقول و نجوم و هیئت و ریاضى جدید و اسطرلاب و استخراج تقویم سید على جناب و در طب محمد حكیم و میرزا على آقا و ابوالقاسم ناصر و حكمت احمدآبادى بودند. هیئت مسطحه استدلالى و نجوم را نزد آیت‌الله رحیم ارباب تلمذ نمود.

وى سپس به تدریس در مدارس اصفهان مشغول شد. از سال 1302 به خدمت وزارت فرهنگ درآمد. چندى در دبیرستان‌هاى تبریز به تدریس اشتغال داشت، آنگاه به تهران آمد. ابتدا در دبیرستان دارالفنون به تدریس مشغول شد، هفته‌اى چند ساعت هم در دبیرستان شرف تدریس مى‌كرد و همچنین در دبیرستان نظام و دانشكده‌ى افسرى نیز تدریس داشت. سپس در دانشگاه ادبیات و دانشكده‌ى حقوق تهران به عنوان استاد در دوره‌ى فوق لیسانس و دكترى به تدریس پرداخت. تا سال 1345 بنا به درخواست خود بازنشسته شد و تا آخر عمر در تهران زیست و با وجود بیمارى همواره به كار مطالعه و تحقیق و تألیف مشغول بود.

استاد همایى عضو فرهنگستان ایران و نیز انجمن تحقیق در ادبیات و زبان‌هاى خارجى بود و با مؤسسه لغت‌نامه دهخدا همكارى داشت. از جمله همایش‌ها و مراسم‌هایى كه استاد در آنها شركت نموده، مى‌توان به این موارد اشاره نمود: شركت در انجمن‌هاى ادبى؛ شركت در كنگره‌ى فردوسى (1313)؛ شركت در نخستین كنگره‌ى نویسندگان (تیر 1325)؛ شركت در كنگره‌ى ابن سینا (اردیبهشت 1333)؛ سفر به بیروت (1334)؛ جهت افتتاح كرسى زبان فارسى در دانشگاه بیروت؛ شركت در مجلس یادبود احمد بهمنیار (12 آبان 1334)؛ شركت در كنگره‌ى هفتصدمین سال درگذشت مولوى (آبان 1336)؛ سخنرانى در برنامه‌ى مرزهاى ارتش در رادیو ایران؛ شركت در مجلس بزرگداشت استاد ابوالحسن فروغى (بهمن 1338)؛ شركت در مجلس بزرگداشت استاد بدیع‌الزمان فروزانفر (29 اردیبهشت 1349)؛ شركت در مجلس بزرگداشت دكتر محمد معین (13 تیر 1350)؛ شركت در كنگره‌ى ابوریحان بیرونى (1352).

استاد همایى به دو زبان فارسى و عربى شعر مى‌گفت. قصاید عربى او در برخى از مجلات و جراید ادبى دیده شده است. وى شعر فارسى را به سبك قدیم مى‌سرود و در ساختن ماده تاریخ مهارت داشت.

علاوه بر مقاله‌هاى وى در مجلات و رونامه‌هاى «ارمغان»، «اطلاعات»، «ایران‌شناسى»، «تعلیم و تربیت»، «تماشا»، «جاویدان خرد»، «جوانان رستاخیز»، «رادیو ایران»، «سالنامه‌ى آریان»، «سالنامه‌ى شرق»، «سخن»، «مرزهاى دانش»، «معارف اسلامى»، «مهر»، «وحید» و «یغما» از آثار تألیف وى مى‌توان به عنوان‌هاى زیر اشاره نمود: خیامى‌نامه (در تجزیه و تحلیل آثار علمى و ادبى حكیم عمر خیام، جلد اول، 1346)؛ تاریخ ادبیات ایران (تبریز، 1309-1308، در سال 1308، براى تألیف این كتاب جلال‌الدین همایى به نشان علمى درجه‌ى دوم نایل آمد)؛ غزالى‌نامه (شرح حال و آثار و عقاید و افكار ادبى و مذهبى و فلسفى و عرفانى امام ابوحامد غزالى، 1317)؛ اسرار و آثار واقعه كربلا (چاپ دوم، 1357)؛ فنون بلاغت و صناعات ادبى (1354)؛ رساله درباره‌ى شرح احوال شعراى اصفهان قرن سیزده و چهارده و پانزده، صناعات ادبى (یك كتاب براى سطح دانشگاه‌ها و یك كتاب براى سطح دبیرستان‌ها)، تاریخ اصفهان تحقیق در احوال آخوند میر مؤلف حبیب‌السیر و میرخواند صاحب روضة الصفا، مولانا چه مى‌گوید (دو جلد، جلد اول 1354، جلد دوم 1355)؛ طلبه‌ى عطار و نسیم گلستان؛ سیر مثنوى مولوى (داستان قلعه‌ى ذات الصور)؛ مقام حافظ؛ طب خانه (1342)؛ شرح حال احوال سروش اصفهانى (این رساله در مقدمه‌ى دیوان شاعر كه به وسیله محمدجعفر محجوب تصحیح شده، منتشر كرده است. از صفحه 1 الى صفحه 90)؛ صرف و نحو و قرائت عربى (سه جلد)؛ رساله‌ى تحقیقى در احوالات مولانا، منتخب اشعار؛ دوره‌ى كتاب درسى فارسى - دستور و تاریخ ادبیات؛ دستور كلاس‌هاى پنجم و ششم ابتدایى؛ دستور زبان (با مشاركت چهار استاد دیگر، دو جزء 1329-1328)؛ رساله‌ى تحقیقى درباره‌ى دستور زبان فارسى؛ سه جلد كتاب فارسى دبیرستانى؛ دستور زبان فارسى دوره‌ى ابتدایى؛ تاریخ علوم اسلامى (تقریرات همایى در دوره‌ى دكتراى ادبیات فارسى دانشگاه تهران، 1348)؛ تصوف در اسلام (نگاهى به عرفان شیخ ابوسعید ابوالخیر، 1362)؛ دیوان سنا (دیوان اشعار همایى به اهتمام دكتر ماهدخت بانو همایى، جلد اول، خرداد 1364).

از جمله آثارى كه به تصحیح و تحشیه‌ى آنها اقدام نمود مى‌توان به این عنوان‌ها اشاره نمود: دانشنامه (1. دیوان غبار. 2. غزلیات سنا، 3. دیوان زرگر اصفهانى، 4. غزلیات دیوانه‌ى قمثه 5. دیوان نیاز جوشقانى، اصفهان، 1342، به اهتمام همایى)؛ نصیحة الملوك (امام محمد غزالى، 1316)؛ التفهیم لاوائل صناعة التنجیم (ابوریحان بیرونى، 1316)؛ مصباح الهدایة و مفتاح الكفایة (عزیزالدین محمود كاشانى، 1325)؛ دیوان طرب (1342)؛ مختارى‌نامه (عثمان مختارى، 1361)؛ دیوان حكیم مختارى غزنوى؛ مثنوى ولدنامه (بهاءالدین ولد، 1316)؛ منتخب اخلاق ناصرى (تألیف خواجه نصیر طوسى، 1320)؛ مقدمه‌ى اخلاق ناصرى (1335)؛ نصیحةالملوك (امام محمد غرالى)؛ كنوز المغربین در علوم غریبه (منسوب به حكیم ابوعلى سینا)؛ معیارالعقول (1331)؛ رساله شعوبیه؛ برگزیده دیوان سه شاعر اصفهانى (طرب، سها، عنقا) (1343)؛ رساله اصفهانى پاسدار؛ مجموعه شعر سرود عشق.(1373)

استاد همایى در پایان شب ششم ماه رمضان 1400، ق. مطابق با بیست و هشتم تیر 1359 درگذشت و در تكیه لسان‌الارض در اصفهان به خاك سپرده شد.

(ح 1358-1278 ش)

عالم، ادیب، استاد دانشگاه، مورخ، مصحح، مترجم و شاعر متخلص به سنا. پدرش، ابوالقاسم متخلص به طرب، از ادبا و شعرا و خوشنویسان بود. وى در كوى پاقلعه اصفهان به دنیا آمد. ابتدا نزد والدین خود و سپس در مدرسه‌ى حقایق و مدرسه‌ى قدسیه به فراگیرى مقدمات پرداخت. وى همچنین خط نسخ و ثلث را نزد پدر و میرزا حسن قدسى و ملا محمدتقى كاتب فراگرفت. او ادبیات عرب، سطوح فقه و كلام و رجال را نزد شیخ على یزدى و سید محمدكاظم كروندى اصفهانى و ملا عبدالكریم گزى و میرزا احمد اصفهانى و میرزا محمدصادق خاتون‌آبادى فراگرفت.

او مدت هجده سال از محضر شیخ محمد خراسانى بهره برد و از «شرح شمسیه» تا «شرح هدایه» ملاصدرا و «شرح منظومه» و «اشارات» را نزد وى خواند. همایى قسمتى از فنون هیئت و ریاضى جدید و فن اسطرلاب و فن استخراج تقویم را از زیجهاى قدیم، خدمت میرزا سید على جناب گذراند.

از دیگر استادان جلال‌الدین همایى: در فلسفه شیخ اسداللَّه حكیم قمشه‌اى متخلص به دیوانه در معقول و ریاضیات ملا عبدالجواد آدینه‌اى، در طب شیخ محمدحكیم و میرزا ابوالقاسم ناصر حكمت احمدآبادى و در حكمت و نجوم آیت‌اللَّه حاج آقا رحیم ارباب اصفهانى را مى‌توان نام برد.

وى از آیت ‌اللَّه شیخ مرتضى آشتیانى اجازه‌ى روایت و از شیخ محمدحسین فشاركى اجازه‌ى اجتهاد و روایت و از سید محمد نجف‌آبادى مدرس و آیت‌ اللَّه حاج میرزا عبدالحسن سید العراقین خاتون‌آبادى پاقلعه‌اى اجازه‌ى اجتهاد دریافت كرد. او در مدارس قدیم تدریس مى‌كرد و از حدود 1300 ش براى تدریس به مدرسه‌ى صارمیه اصفهان رفت. شیخ عباس ادیب حبیب‌آبادى و سید حسن مدرس بیدآبادى و شیخ محمود شریعت‌ریزى از شاگردانش بودند.

همایى در حدود 1307 ش وارد خدمت معارف شد و در مدارس متوسطه‌ى تبریز، دارالفنون، شرف مظفرى، دبیرستان نظام، دانشكده‌ى حقوق و دانشكده‌ى ادبیات به تدریس پرداخت. از آثار وى: «تاریخ ادبیات ایران» از قدیمى‌ترین عصر تاریخى تا عصر حاضر؛ «غزالى‌نامه»؛ شرح حال امام محمد غزالى؛ «اسرار و آثار واقعه‌ى كربلا»؛ «تاریخ علوم اسلامى»؛ «خیامى‌نامه»؛ «فنون بلاغت و صناعات ادبى»؛ «مولوى‌نامه»؛ «تصوف در اسلام»؛ «شعوبیه»؛ «تاریخ اصفهان»؛ شرح «مثنوى معنوى» مولوى؛ «دیوان» شعر كه با نام «دیوان سنا» به چاپ رسیده است؛ تصحیح كتابهاى «التفهیم لأوائل صناعة التنجیم» ابوریحان بیرونى، «مصباح الهدایه و مفتاح الكفایة» عزالدین محمود كاشانى، «منتخب اخلاق ناصرى» خواجه نصیرالدین طوسى؛ مقدمه‌ى كتابهاى مثنوى «ولدنامه»، «تاریخ حبیب السیر فى اخبار افراد بشر»، خواند میر، «دیوان» شكیب اصفهانى؛ اهتمام در انتشار «دیوان» عثمان مختارى.