رجب برسی

عارف و عالم شيعى، رضى الدين حافظ، رَجَب بن محمّد بن رَجَب بُرسى (حدود ۷۴۳ ـ ۸۱۳ق)، از زندگانى او اطلاع چندانى در دست نيست؛ ولى آثار ارزشمند او نشانگر شخصيت ممتاز و مقام والاى او در حديث، تفسير، عرفان، ادب و علوم غريبه است.

شيخ حر عاملی او را فاضل، محدث، شاعر، منشى و اديب توصيف نموده است و ميرزا عبداللّه اَفَندى گفته است: فقيه، محدث، صوفيِ معروف كه مهارت در اكثر علوم داشته و يدِ طولايى در علمِ اسرارِ حروف و اعداد و مانند آنها داشت.

علامه امينى، صاحب كتاب ارزنده الغدير درباره بُرسى مى نويسد: از عرفاى علماى اماميه و فقهاى آنها بوده كه از علوم گوناگون بهره داشته، امتياز او در فن حديث و پيشتازى او در ادبيات و شعر و خوب سرودن آن، مهارتش در علم حروف و اسرار و استخراج فوايد آن، آشكار است.

از اين رو است كه كتاب هاى او پر از تحقيق و دقت نظر است و او در عرفان و علمِ حروف، شيوه خاصى دارد. چنان كه در ولايت ائمّه دين آرا و نقطه نظرهايى دارد كه برخى از مردمان نمى پسندند. از همين روى، او را به غُلُوّ و زياده روى متهم كرده اند؛ ولى حقّ اين است كه تمامى شئونى كه وى در مورد اهل بيت عصمت اثبات كرده، پايين تر از مرتبه غلوّ و غير از درجه نبوت است.

بُرسى در مقدمه كتاب مشارق انواراليقين (تحرير غيرمطبوع)، خود را اين چنين معرفى نموده: رَجَب بن محمّد بن رَجَب المحدّث الحافظ البُرسى مولداً، الحلّى محتدا و در يكى از ابيات خود آورده است: {و فى المولد و المَحْتَد بُرسيّاً و حِلِّيّاً} اين، كاملترين معرفى است كه از خود بُرسى در دست داريم؛ زيرا وى در ساير كتاب ها تنها به ذكر «رجب الحافظ» يا «رجب الحافظ البُرسى» اكتفا مى كند.

در رياض العلماء، لقبِ «رضى الدين» نيز به اسم او اضافه شده است. بدين ترتيب، وى بُرسى الاَصل و ساكن حله بوده است. اطلاق نام «بُرس» بر نقاط متعدد، موجب اظهارنظرهاى متفاوتى درباره زادگاهش شده است. از جمله، دِهى از توابع بيرجند را «بُرس» ناميده اند و گروهى از مؤلّفان، «بُرس» را از توابع گيلان و عدّه اى آن را از روستاهاى كاشمر دانسته اند. در معجم البلدان و تاج العروس، بُرس را منطقه اى از بابِل عراق و يا در بين كوفه و حلّه معرفى نموده اند.

صاحب رياض مى گويد: گاهى توهم مى شود كه وى منسوب به بروسا يا برسه است ـ كه مركز حكمرانى پادشاهان عثمانى در روم شرقى بوده ـ ، اما اين نسبت، قطعاً صحيح نيست؛ چون منسوب به بروسا را بُرسى نخوانند. به علاوه از آن ديار، هيچ عالم امامى برنخاسته است.

افرادى كه زادگاه اين عالم را ايران مى دانند، ويژگى هايى را كه در اشعار و آثار وى آمده، همچون استفاده از تخلّص شعرى ـ كه به «بُرسى» و «رجب» و «حافظ» تخلص نموده ـ و همچنين نامش، «رجب» ـ كه در اعلام عربى نادر است ـ و نيز استفاده از نام هاى ايرانى چون انوش و كيومرث و افراسياب و لهراسب و ضحاك در مشارق انواراليقين، قرينه بر اين مطلب مى دانند.

به هر حال، قراين بسيارى دلالت مى كند كه وى از منطقه حلّه است. از جمله شيعه بودن اهالى اين منطقه و سكونت وى در حلّه و اشعارى كه او به زبان عربيِ محلى در مشارق آورده است. همچنين اكثر تذكره نويسان او را از اهالى منطقه مذكور دانسته اند. لقب «حافظ» و «محدث» نيز از تبحر او در حديث و از بَرداشتن روايات حكايت مى كند و آگاهى وسيع بُرسى ـ كه در كتاب مشارق مشهود است ـ، محدث بودن وى را تأييد مى نمايد و البته، وى از كلمه «حافظ» به عنوان تخلص شعرى نيز استفاده كرده است.

تاريخ دقيقى از تولد و وفات مؤلف در دست نيست. آنچه از مجموع قراين بدست مى آيد، اين است كه وى از علماى سده هشتم و نهم هجرى بوده و در عصر تيموريان مى زيسته است. بُرسى در مشارق الانوار مى گويد كه بين تاريخ تأليف كتابش و غيبت امام زمان علیه السلام ۵۱۸ سال فاصله است.

اگر تولّد آن حضرت را در سال ۲۵۷ ق، بدانيم ـ چنان كه بُرسى در مشارق الاَمان آورده ـ و غيبت صغرى آن حضرت در پنج سالگى ايشان رخ داده باشد، تاريخ تأليف كتاب، سال ۷۸۰ق است. البته در پايان نسخه شماره ۱۷۸۹ كتاب خانه سپهسالار و نسخه شماره ۶۳۰ كتاب خانه مدرسه فيضيه، تاريخ ختم كتاب ـ به نقل از مؤلّف ـ سال ۸۱۳ ق، درج شده است.

همچنين تاريخ تأليف «مشارق الامان» در رياض العلماء، ۸۱۱ ق دانسته شده است. عزلت و انزوا و دربدريِ بُرسى ـ كه بر اثر هجوم و حمله معاصران كژانديش دامنگير وى شد ـ موجب شد كه تا مدت ها پس از مر گ وى شرح حال و نامى از او در تذكره ها به ميان نيايد؛ لذا تاريخ تولد، وفات، محل تولد و مدفن وى در هاله اى از ابهام قرار گرفته است.

بُرسى در آثار و اشعارش، از دشمنى و حسادت هم عصرانش مى نالد و همين تنگناها و فشارها موجب شده كه از حله به خراسان و به اعتقاد گروهى از آنجا به منطقه كوير مركزى ايران، «اردستان» هجرت نمايد.

درباره مدفن او نيز نظرات متعددى مطرح شده است. معصوم علي شاه، مدفن بُرسى را قبرستان قتلگاهِ مشهد ذكر مى كند كه مدفن طبرسى، صاحب مجمع البيان نيز در آنجاست. خوانسارى مى گويد: مرقد مطهر او در قصبه اردستان ـ كه در چند منزلى اصفهان است ـ در بُستانى واقع است. محدث قمى متذكر مى شود كه مرقد مورد اشاره خوانسارى، مدفن شارح مشارق يعنى حسن خطيب قارى است. مدرس تبريزى نيز گفته خوانسارى را تكرار كرده است.

آقاى غلامرضا گلى زواره درباره مدفن بُرسى بحث مبسوطى ارائه نموده و مى نويسد: بقعه او در قلب اقيانوسى از شن و در غرب روستاى اميرآباد و شرق روستاى على آباد منصوريه از توابع بلوك ريگستان زواره قرار گرفته است. اولين بناى بقعه، مربوط به قرن نهم هجرى است كه در عصر صفويه و در اواخر قرن سيزدهم هجرى مرمت شده و اخيراً در سال ۱۴۱۰ ق، مرمت و بازسازى بقعه با تزيينات رواق و احداث چندين اتاق، انجام پذيرفت.

آقاى گلى زواره، تصاوير زيبايى از بقعه مذكور در كتابى كه به شرح حال رجب بُرسى اختصاص داده، آورده است. درباره خاندان و فرزندان رجب بُرسى اطلاعى در دست نيست، جز اين كه در طبقات اعلام الشيعة نامى از ابوطالب بن رجب به ميان آمده است. علامه تهرانى احتمال داده كه وى فرزند رجب برسى صاحب مشارق انوار اليقين باشد.

آقاى عبدالحسين شهيدى در مدخلى مستقل در دايرة المعارف تشيّع، جمال الدين ابوطالب احمد بن رجب بن محمد بن رجب بُرسى را معرفى نموده و او را از محدثان و علماى شيعه در قرن نهم هجرى دانسته كه از احفاد شيخ تقى الدين، حسين بن على داود حلى صاحب رجال ابن داود بوده و پدرش را شيخ رجب بُرسى حلى دانسته است.

علامه مجلسى نيز درباره دعاى جوشن صغير و جوشن كبير از ابوطالب بن رجب مطلبى نقل نموده است. همچنين، كفعمى در حواشى مصباح درباره شرف الشمس از او نقلى دارد.

آثار

تاكنون پانزده - شانزده اثر به رجب بُرسى نسبت داده شده است كه عمدتاً رساله‌هاى مختصرى است كه وى به منظور اظهار ارادت به ائمه اطهار علیهم السلام به ويژه امام على علیه السلام نوشته است.

1. مشارق انوار اليقين فى اسرار اميرالمومنين
2. الالفين فى وصف سادة الكون
3. تفسير سوره التوحيد
4. لوامع انوار التمجيد و جوامع اسراره فى التوحيد، متنى است كوتاه مشتمل بر اعتقادات مؤلف كه به عنوان مقدمه‌اى بر مشارق بدان الحاق شده است.
5. مشارق الامان فى لباب حقائق الايمان، با مضمونى نزديك به مشارق الانوار كه‌از آخرين نوشته‌هاى برسى است.
6. الدر الثمين فى خمسمائه آيه نزلت فى اميرالمومنين علیه السلام.
7. اسرار النبى و فاطمه و الائمه علیهم السلام و...

از سروده‌هاى برسى نيز قطعه‌هايى برجاى مانده كه‌ همگى در باب فضايل اهل بيت علیهم السلام است. فخرالدين احمد بن محمد سبعى احسايى (پس از 960 ق)، قصيده‌اى از وى در مدح امام على علیه السلام را تخميس كرده‌است.

منابع

• مسعود بيدآبادى، معرفى مَشارقُ اَنوارِاليَقين، علوم حدیث، ش 22، ص 134 تا 169، بازیابی: 21 فروردین 1391.
• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الاحادیث [لوح فشرده]، نسخه 3.5، بخش کتابشناسی.