عباس بن معروف قمى

ولادت

تاريخ دقيق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمى، معلوم نيست؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر مى رسد كه ولادتش، در نيمه قرن دوم هجرى باشد به اين دليل كه با سه تن از امامان شيعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت امام هادى علیهم‌السلام) معاصر بود.

اين كه عباس بن معروف از ياران كدام امام بوده است، بعضى از دانشمندان و بزرگان سكوت كرده اند(1) و جمعى ديگر او را در شمار ياران حضرت امام رضا علیه‌السلام جاى داده اند.(2)

از شيخ طوسى نقل شده است كه عباس بن معروف از ياران و اصحاب امام دهم شيعيان، حضرت هادى علیه‌السلام، است.(3) مرحوم آيت الله خويى از قول دو تن از بزرگان شيعه اين نظريه را از كتاب رجال شيخ طوسى نقل كرده است، اما نسخه كتاب رجال كه اخيراً چاپ شده است از اين سخن خالى است. برخى نيز معتقدند، ايشان از امام جواد علیه‌السلام روايت نقل كرده است.

به هر حال اين شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم علیه‌السلام را داشته و از محضر مقدس امام علیه‌السلام استفاده هاى معنوى و علمى فراوانى برده است.

منزلت و وثاقت

از تحقيق كتاب هاى متعددى كه پيرامون راويان نوشته شده است موقعيت و مقام اين محدث بزرگ به دست مى آيد هر چند عموم گزارشگران از وى ياد نموده اند بايد گفت دو نفر از برجسته ترين علماء شيعه وثاقت او را، براى اولين بار، تأييد كرده اند و ديگران هم از آن‌ها پيروى نموده اند.

نجاشى مى گويد: «عباس بن معروف»، قمى و مورد اطمينان است. شيخ طوسى نيز مى فرمايد: «عباس بن معروف» اهل قم و داراى اعتقاد صحيح، پاك و خالص است.

اساتيد

هر كس كه با اخبار و روايات اهل بيت علیهم‌السلام انس دارد مى داند، در روايات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادى و اجتماعى كه در اخبار مطرح شده است، اسم وى بارها به چشم مى خورد.

بيشتر رواياتى كه اين مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترين و محكمترين روايات‌اند، چون بيشتر يا همه افرادى كه در سند حديث نامشان آمده است از بزرگان و مشايخ شيعه اند اين سخن متكى به حقيقتى است كه با مراجعه و دقت در كتاب‌هاى حديثى ما، آشكار مى شود. به همين جهت به معرفى بعضى از استادان بزرگوارى كه اين محدث بزرگوار از آنان حديث نقل كرده است، مى پردازيم:

• 1- على بن مهزيار اهوازى؛ كه از بزرگترين و مخلص ترين فقيهان و دانشمندان شيعه، صاحب شأن و مقام و از ياران و اصحاب حضرت امام رضا و امام جواد علیهم‌السلام بود.(4)

على در آغاز نوجوانى به كيش نصرانى بود، ولى خداوند متعال او را به مذهب شريف تشيع هدايت فرمود تا آن جا كه از ناحيه امام جواد علیه‌السلام در مدح و ثناى او، اخبار فراوانى نقل شد، قبر مطهرش در استان خوزستان، شهرستان اهواز است و مورد توجه عموم مردم است.(5) بيشتر رواياتى كه عباس بن معروف نقل مى كند، از على بن مهزيار است.(6)

• 2- عثمان بن عيسى ؛ محدثى بلندمرتبه و مورد اطمينان است(7) و يكى از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» مى داند.(8)

عثمان بن عيسى ابتداء از فرقه «واقفيه» بود كه تا امامت حضرت موسى بن جعفر علیه‌السلام را قبول داشتند، ولى ايشان از اين اعتقاد باطل دست برداشت و به حقيقت توجه كرد آن‌گاه به مذهب دوازده امامى گرويد. عثمان از شهر خود، كوفه كوچ كرد و در كربلا كنار قبر مقدس سيدالشهدا علیه‌السلام ساكن شد و در همان جا هم رحلت كرد.

• 3- صفوان بن يحيى (9)؛ از مفاخر و بزرگان مذهب شيعه است. و اگر او را از شخصيت هاى درجه اول زمانش بدانيم، سخنى به گزاف نگفته ايم. صفوان كه از ياران امام موسى بن جعفر و امام رضا علیهم‌السلام است از طرف آن بزرگواران وكالت داشت و بسيار مورد اطمينان بود. وى در سال 210، قمرى از دنيا رفت.(10)

• 4- عبدالله بن مغيره؛ بسيار مورد اطمينان بود و در شكوه، بزرگوارى، ديندارى و تقوى در زمان خود همانندى نداشت.(11)

• 5- حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا علیه‌السلام شخصى صاحب منزلت، و مرتبه بالا(12) و از چهار ركن عصر خود بود.

شاگردان

عباس بن معروف شاگردان مبرز و بزرگى تربيت كرد كه به جمعى از آن‌ها اشاره مى شود:

• 1- محمد بن حسن صفار قمى؛ مهمترين و پرآوازه ترين شاگرد اين محدث بزرگوار است، صفار نويسنده كتاب معروف «بصائرالدرجات» است كه يكى از منابع كتاب شريف كافى، است.

در سراسر كتاب، صفار روايات بسيارى از عباس بن معروف نقل مى كند اين مطلب از دقت و تتبع در كتاب «معانى الاخبار» و «توحيد» مرحوم صدوق نيز به دست مى آيد.

نجاشى مى گويد: محمد بن الحسن صفار چهره برجسته اصحاب ما در قم و انسانى بسيار موثق و بلندمرتبه بود.اين مرد بزرگ در سال 290 هجرى قمرى در شهر مقدس قم رحلت كرد.(13)

• 2- احمد بن محمد بن عيسى قمى؛ احمد بن محمد بن عيسى از بزرگان علماء و فقيهان قم، شخصيتى سياسى و مورد احترام مردم بود درباره اش گفته اند، رئيس بلامنازع قم و از ياران امام رضا، امام جواد و امام هادى علیهم‌السلام بود.(14) احمد بن محمد همان محدث معروفى است كه «احمد بن محمد بن خالد برقى»، صاحب كتاب «محاسن» را از قم بيرون كرد زيرا اعتقاد داشت كه احمد بن محمد از افراد ضعيف نقل روايت مى كند. اين محدث دقيق، اخبار زيادى از عباس بن معروف نقل كرده است كه بى‌گمان نشانه اعتماد او به «عباس» است.

• 3- محمد بن عبدالجبار قمى (15)؛ اهل قم، مورد اطمينان دانشمندان شيعه(16) و از اصحاب امام جواد، امام هادى و امام حسن عسکری علیهم‌السلام بود.

اعتقاد عباس بن معروف به مقام‌هاى ائمه

امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقام‌هاى والايى هستند كه خداوند متعال به آن‌ها عنايت فرموده است از قبيل، علم‌غيب و شفابخشيدن مريض ها و تصرف در كائنات، در اين باره روايات متواتر و مسلمى در كتاب هاى معروف روايتى ما شيعه (همانند بصائرالدرجات و كافى و بحارالانوار) وجود دارد، اما روايات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بيت بسيار گويا و صريح‌اند و در اين كتاب باب هاى متعددى را به «ائمه علیهم‌السلام» اختصاص داده است و در اسناد بيشتر آن روايات، نام عباس بن معروف به چشم مى خورد كه اين گوياى اعتقاد راسخ اين مرد به مقام‌هاى والاى اهل بيت علیهم‌السلام است.(17)

تأليفات

كتاب ها و مصنفاتى از عباس بن معروف به يادگار ماند اين كتاب ها از جمله منابعى‌اند كه صاحبان كتب اربعه (كافى، تهذيب، استبصار و من لايحضره الفقيه) در جمع آورى اخبار اهل بيت عصمت و طهارت از آن‌ها سود برده اند. از مطالعه در كتاب هاى علماى شيعه بدست مى آيد كه ايشان تأليفات روايتى داشته است. نجاشى مى گويد: «كتاب آداب» و «كتاب نوادر» براى او است و ما به تمام روايات و مصنفات او سند داريم.(18)

نگاهى به روايات عباس بن معروف

به گفته برخى از محققين، اين محدث فرزانه «39» حديث از امامان معصوم علیهم‌السلام نقل كرده است. در اين بخش به بعضى از آن‌ها اشاره مى شود:

قهرمان واقعى كيست؟

امام زين العابدين علیه‌السلام فرمود: روزى رسول اكرم صلی الله علیه و آله از كوچه هاى مدينه عبور مى كرد متوجه شد جمعى از جوانان سنگى را از زمين برمى دارند (وزنه‌بردارى مى كنند) حضرت پيش رفت، پرسيد: چكار مى كنيد؟ گفتند: «يا رسول الله! مسابقه مى دهيم تا بدانيم كدام يك از ما نيرومندتر است» حضرت ضمن تأييد كار آن‌ها به نكته اى بسيار باارزش اشاره كرد و فرمود: آيا به شما بگويم كه نيرومندترين و قهرمانترين شما چه كسى است؟ آن كس قهرمان است كه اين سه امتياز را داشته باشد:

• 1- به خاطر دوستى ها خود را به گناه آلوده نكند.

• 2- زمانى كه به خشم آمد، از مسير حق و انصاف و انسانيت خارج نشود.

• 3- اگر روزى به قدرت و مقام رسيد به مال و جان و آبروى مردم دست درازى نكند.(19)

ملاى رومى چه عالى مضمون اين حديث را به نظم كشيده است:

سهل دان شيرى كه صف ها بشكند × شير آن باشد كه خود را بشكند.(20)

زيرك كيست؟

از امام صادق علیه‌السلام نقل مى كند كه حضرت فرمود: بر شما باد كه نماز را با حضور قلب و اخلاص بخوانيد. به سوى آخرت گرايش داشته باشيد «كه مرد آخربين، مبارك بنده اى است» و براى جهان آخرت تلاش كنيد.

چه بسيار اتفاق مى افتد كه انسان در زندگى روزمره خيلى زيرك است به گونه اى كه مردم مى گويند، فلانى چقدر زرنگ و زيرك است، (چقدر پولدار است) ولى بدانيد آن فردى زرنگ است كه در امور مربوط به آخرت و جهان باقى زيرك باشد.(21)

زيباترين اخلاق

حديثى را از مشايخ و اساتيد خود، از حضرت امام جعفرصادق علیه‌السلام از رسول اكرم صلی الله علیه و آله نقل مى كند كه آن پيامبر بزرگوار در يك سخنرانى فرمود: «آيا به شما مسلمانان از بهترين و زيباترين خلق و خوى انسانى خبر دهم؟

• 1- گذشت از كسى كه بر تو ستمى روا داشته است.

• 2- تلاش براى ايجاد رابطه و برقرارى دوستى با خويشاوندانى كه مى خواهند با تو قطع رابطه كنند.

• 3- احسان و نيكى نمودن به كسانى كه علاقه ندارند به تو نيكى نمايند.

و در آخر فرمود: در اختلاف و تفرقه، هلاكت و نابودى اسلام است».(22)

وفات و محل دفن

زمان رحلت و محل دفن او در بوته اجمال است البته احتمال دارد در نيمه اول قرن سوم هجرى، روح مقدس او از اين عالم خاكى به سوى ملكوت پرواز كرده در جوار «عند مليك مقتدر» قرار گرفته باشد. والسلام عليه يومَ وُلِد و يومَ مات و يومَ يُبْعَثُ حيّاً.

پى نوشت

(1). رجال نجاشى، ص 200 و فهرست شيخ طوسى، ص 118.

(2). رجال شيخ طوسى، ص 382.

(3). تنقيح المقال مرحوم ممقانى، ج 2، ص 129.

(4). فهرست شيخ طوسى، ص 114.

(5). رجال نجاشى، ص 200 و خلاصة الاقوال علامه حلى.

(6). امالى شيخ مفيد، ص 179 و معجم رجال الحديث، ج 9.

(7). معانى الاخبار، ص 186.

(8). رجال كشى، ج 2.

(9). معانى الاخبار، ص 148.

(10). رجال نجاشى، ص 139.

(11). معانى الاخبار، ص 116 و سفينة البحار، ج 2، ص 138.

(12). فهرست شيخ طوسى، ص 46.

(13). رجال نجاشى، ص 251.

(14). رجال نجاشى، ص 60.

(15). جامع الروات، ج 1، ص 435.

(16). رجال شيخ طوسى، ص 423.

(17). بصائرالدرجات در صفحات متعدد.

(18). رجال نجاشى، ص 200.

(19). امالى شيخ مفيد، ص 182.

(20). مثنوى مولوى، ص 38.

(21). امالى شيخ مفيد، ص 185.

(22). همان، ص 182.

منابع

ابوالحسن ربانى صالح آبادى،"عباس بن معروف قمى؛حدیث صداقت" از مجموعه ستارگان حرم، جلد 6