المطوّل (کتاب)

«المُطَوَّل»، تألیف مسعود بن عمر تفتازانی (م، ۷۹۲ ق)، كتابی در زمینه علم بلاغت، که در شرح کتاب «تلخيص المفتاح» خطیب قزوینی (م، ۷۳۹ ق) نوشته شده است. تفتازانی در این کتاب بیشتر به‌ مباحث بلاغی پرداخته، هر‌چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می‌شود. «المُطَوَّل» از جمله کتابهای ادبی است که در حوزه‌های علمیه اقبال خوبی یافته و در زمرۀ کتابهای درسی قرار گرفته است.

نویسنده	مسعود بن عمر تفتازانی
موضوع	علم بلاغت
زبان	عربی
تعداد جلد	۱

مؤلف

سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (۷۲۲-۷۹۲ ق)، ادیب، متکلم، فقیه، اصولی، مفسر و منطق‌دان نامدار مسلمان در سدۀ ۸ قمری و از شاگردان قطب‌الدین رازی و قاضی عضدالدین ایجی است.

تفتازانى در تفسير، فلسفه، منطق، کلام، فقه، اصول و ادبیات متبحر بود، و اهمیت وی به‌ جز تألیف آثار متعدد در حوزه‌های یاد شده، به جهت نقش درخور توجه او در حفظ میراث علمی گذشته است.

برخی از تألیفات او عبارتند از: تهذیب المنطق و الکلام، المطوّل، شرح العقائد النسفی، مختصر المعانی، مقاصدالطالبین فی اصول‌الدین، التلویح فی کشف حقائق التنقیح و شرح الاربعین النوویة.

معرفی کتاب

كتاب «المطوّل» در واقع، شرح «تلخيص المفتاح» خطیب قزوينى (در موضوع معانی و بیان و بدیع) است، كه آن نيز ويراسته و خلاصه بخش سوم كتاب «مفتاح العلوم» سکاکی خوارزمی (م، ۶۲۶ ق) می باشد؛ به عبارت ديگر، كتاب «مطول» نتيجه و ثمره نهالى است كه سكاكى آن را غرس كرده و خطیب قزوينى آن نهال را آبيارى كرده و سرانجام آن نهال، به دست تفتازانى ميوه داده است.

«المُطَوَّل» تفتازانی از جمله کتاب‌هایی است که در گذشته در حوزه‌های علمی ایران اقبال خوبی یافته، و در زمره کتاب‌های درسی قرار گرفته است و اکثر طلاب به منظور تقویت بنیه ادبی خود به خواندن آن همت گماشته‌اند؛ اما اینک به عنوان کتابی مرجع شناخته می‌شود و تنها آنان‌که به شکل تخصصی به بلاغت عربی می‌پردازند، از آن استفاده می‌کنند.

تفتازانى با اين اثر خود، در باب مسائل بلاغى، اثراتى در محيط فارسی و عربى روزگاران قرن هشتم هجرى و قرون بعد گذاشته است. دیگر شارحان «تلخيص المفتاح» چون عصام‌الدین اسفراینی (م، ۹۴۴ ق) از «مطوّل» بهره برده‌اند.

تفتازانی در مقدمه «مطوّل»، خطیب قزوینی و اثر بلاغی او را می‌ستاید و مهم‌ترین منابع مورد استفاده خود را دو کتاب «دلائل الاعجاز» و «اسرار البلاغه» عبدالقاهر جرجانی معرفی می‌کند.

مؤلف به‌طور کلی با نگاه انتقادی به شرح «تلخیص المفتاح» خطیب قزوینی نپرداخته است؛ با این وجود، در پاره‌ای از مباحث، دیدگاه‌های قزوینی را تأیید نمی‌کند و یا نظر دیگران را ترجیح می‌دهد. (مثل این‌که اعتقاد دارد تتابع اضافات، پیوسته سبب ثقل در لفظ نمی‌گردد و مخلّ فصاحت کلام نیست، یا این‌که دیدگاه سکاکی را در تعریف علم معانی نیکوتر یافته است.)

تفتازانی در کتاب «مطوّل» بیشتر به‌ مباحث بلاغی پرداخته، هر‌چند که گاه مباحث منطقی، فلسفی و کلامی نیز در کتاب دیده می‌شود.

سعدالدین تفتازانی‌ کار نوشتن‌ کتاب «المطوّل» خود را که ‌در سال ۷۴۲ ق. ‌در جرجانیه ‌آغاز کرده ‌بود، در ۷۴۸ ق. در هرات‌ به‌ پایان رسانید.

حواشی بر کتاب

حاشیه‌های متعددی بر «مطوّل» نگاشته شده است، از جمله حاشیه عالم معاصر وى، میر سید شریف جرجانی (م، ۸۱۴ ق) صاحب کتاب «التعریفات»؛ در اين حاشيه، سيد‌ ‎مير شريف بر گفتار تفتازانى، انتقاداتى وارد كرده است و البته اين انتقادات، چندان ارزشى ندارد؛ زيرا جنبه حكمى او بر ذوق عربیّتش رجحان دارد. سيد‌ ‎شريف توانسته است در اين حاشيه، برخى از مفاهيم و مقاصد تفتازانى، همچون اقسام وضع و انواع دلالات و اقسام استعارات را به‌خوبى بيان كند.

برخی دیگر از این حاشیه‌ها عبارتند از: حاشیه سیالکوتی، حاشیه چلبی فناری و حاشیه دسوقی.

همچنین حاشیه‌های بسیاری نیز بر حواشی «مطوّل» نوشته شده است. برخی نیز به شرح شواهد شعری «مطوّل» پرداخته‌اند، مانند کمال‌الدین فسوی.

منابع

• "سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، شماره ۶۰۱۱.
• "بحثى درباره كتاب مطول سعدالدين تفتازانى و تأثير آن در كتب بلاغى"، سيد‌ ‎محمد علوى‌مقدم، پايگاه مجلات تخصصى نور، علوم قرآن و حديث، تابستان ۱۳۶۳، شماره ۵.