ایلخانیان: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
سلسله‌ای از [[مغولان]] حاکم بر [[ایران]] که از سال ۶۵3 تا 736 ه‍. ق در ایران حکومت می‌کردند
+
'''«ایلخانیان»''' سلسله‌ای از مغولان حاکم بر [[ایران]] بودند که از سال ۶۵۳ تا ۷۳۶ قمری حکومت کردند. برخی از حکمرانان ایلخانی مانند تگودار، غازان‌خان و [[سلطان محمد خدابنده|اولجایتو]]، با پذیرش دین [[اسلام]]، به احیای [[احکام]] اسلامی همت گماردند.
  
 
==تاریخ ایلخانیان==
 
==تاریخ ایلخانیان==
ایلخان کلمه‌ای مرکب از دو واژه ترکی ایل به معنای قوم و قبیله، و خان به معنای فرمانروای ایل است.<ref>لغت‌نامه:دهخدا (م.1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1373ش، ج3، ص3200، «ایل»؛ ج6، ص8264، «خان».</ref>
+
«ایلخان» کلمه‌ای مرکب از دو واژه ترکی «ایل» به معنای قوم و قبیله، و «خان» به معنای فرمانروای ایل است.<ref>لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۳۲۰۰، «ایل»؛ و ج۶، ص۸۲۶۴، «خان».</ref>
 
   
 
   
حکومت ایلخانی که قلمرو آن، ایران، [[آسیای صغیر]] و گاه تا [[شام]] را در بر می‌گرفت، از دوران [[هُلاکو خان]] مغول (حک:653-663ق.) آغاز شد. او در ربیع الاول 651ق. از جانب [[مُنگوقاآن]]، خان مغول، برای تکمیل فتوحات از مغولستان روانه ایران شد.<ref>جامع التواریخ:رشید الدین فضل ‌الله همدانی (م.718ق.)، به کوشش روشن و موسوی، تهران، البرز، 1373ش، ج2، ص974؛ ؛تاریخ حبیب السیر:غیاث‌ الدین خواند امیر (م.942ق.)، به کوشش سیاقی، خیام، 1380ش، ج3، ص94.</ref>هُلاکو نخست به سال 654ق. [[اسماعیلیان نَزاری]] را با فتح [[قلعه اَلَموت]] بر انداخت.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص986؛ تاریخ جهانگشای جوینی، ج3، ص122؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص95.</ref>سپس با فتح بغداد به سال 656ق. به خلافت عباسیان پایان داد.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1016؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص95؛ تحریر تاریخ وصاف، ص28-29.</ref>
+
حکومت ایلخانی که قلمرو آن، [[ایران]]، آسیای صغیر و گاه تا [[شام]] را در بر می‌گرفت، از دوران هُلاکو خان مغول (حک:۶۵۳-۶۶۳ق) آغاز شد. او در [[ربیع الاول]] ۶۵۱ق. از جانب مُنگوقاآن، خان مغول، برای تکمیل فتوحات از مغولستان روانه ایران شد.<ref>جامع التواریخ، رشیدالدین فضل ‌الله همدانی (م.۷۱۸ق)، به کوشش روشن و موسوی، تهران، البرز، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۹۷۴؛ تاریخ حبیب السیر، غیاث‌ الدین خواند امیر (م.۹۴۲ق)، به کوشش سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۹۴.</ref> هُلاکو نخست به سال ۶۵۴ق. اسماعیلیان نَزاری را با فتح قلعه اَلَموت بر انداخت.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۹۸۶؛ تاریخ جهانگشای جوینی، ج۳، ص۱۲۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۹۵.</ref> سپس با فتح [[بغداد]] به سال ۶۵۶ق. به خلافت [[عباسیان]] پایان داد.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۱۶؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۹۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۲۸-۲۹.</ref>
 
   
 
   
با انتشار خبر مرگ منگوقاآن، هلاکو خان به [[آذربایجان]] رفت. قوبیلای به عنوان فرمانروای مغول‌ها پس از منگوقاآن همه متصرفات غربی امپراتوری مغول را به وی وا‌گذار کرد که سبب ماندگاری او در ایران شد.<ref>تاریخ اجتماعی ایران:مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1374ش، بخش1، ج8، ص297.</ref>هلاکو لقب ایلخان را از منگوقاآن دریافت کرد.<ref>فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج1، ص161.</ref>به همین مناسبت، حکومت او و جانشینانش به ایلخانیان مشهور شد.
+
با انتشار خبر مرگ منگوقاآن، هلاکو خان به آذربایجان رفت. قوبیلای به عنوان فرمانروای مغول‌ها پس از منگوقاآن همه متصرفات غربی امپراتوری مغول را به وی وا‌گذار کرد که سبب ماندگاری او در ایران شد.<ref>تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی، تهران، نگاه، ۱۳۷۴ش، بخش۱، ج۸، ص۲۹۷.</ref> هلاکو لقب ایلخان را از منگوقاآن دریافت کرد.<ref>فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۱.</ref> به همین مناسبت، حکومت او و جانشینانش به ایلخانیان مشهور شد.
 
   
 
   
هُلاکو در 19 ربیع الثانی 663ق. درگذشت و در پی او پسرش [[اباقا خان]] (حک:663-680ق.) جانشین وی شد<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1051-1052؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص108.</ref>که در پی 18 سال حکومت جای خود را به برادرش [[احمد تَگودار]] (حک:680-683ق.) داد.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1118، 1125؛ مجمع الانساب:محمد بن علی شبانکاره‌ای، به کوشش محدث، تهران، امیر کبیر، 1376ش، ص264.</ref>
+
هُلاکو در ۱۹ [[ربیع الثانی]] ۶۶۳ق. درگذشت و در پی او پسرش اباقا خان (حک:۶۶۳-۶۸۰ق) جانشین وی شد<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۵۱-۱۰۵۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۰۸.</ref> و در پی ۱۸ سال حکومت جای خود را به برادرش احمد تَگودار (حک:۶۸۰-۶۸۳ق) داد.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۱۸، ۱۱۲۵؛ مجمع الانساب، محمد بن علی شبانکاره‌ای، به کوشش محدث، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۶ش، ص۲۶۴.</ref>
 
   
 
   
تگودار با پذیرش اسلام نام خود را احمد نهاد و با تلاش برای بهبود رابطه با ممالیک، به احیای احکام اسلام همت گمارد.<ref>؛تاریخ مختصر الدول:ابوالفرج ابن العبری (م.685ق.)، به کوشش خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق، ص252-254؛ مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار:محمود بن محمد، به کوشش عثمان توران، آنکارا، چاپخانه انجمن تاریخ ترک، 1943م، ص136-137.</ref>اَرغون (حک:683-690ق.) پسر اَباقا اگر چه در آغاز حکومت او را پذیرفت، در ادامه به یاری گروهی از امیران مغول بر او شورید و با کشتن وی، قدرت را به دست گرفت<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1148، 1150؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص125.</ref>. جانشین اَرغون، گیخاتو (حک:690-694ق.) پسر دیگر اَباقا بود که به دلیل میدان دادن به ایرانیان مسلمان و رعایت نکردن یاسا (قوانین [[چنگیز]]) با شورش بایدو، نوه هلاکو، رویارو شد که به یاری برخی از امیران مغول، او را از میان برداشتند.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1201؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص139.</ref>اما بایدو (694ق.) نیز با مخالفت [[غازان خان]] پسر اَرغون رویارو شد که پیش از غلبه بر بایدو مسلمان شد<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1255؛ تحریر تاریخ وصاف، ص179.</ref>و با کشتن بایدو در 694ق. به جای او بر تخت نشست.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1259-1261؛ تحریر تاریخ وصاف:عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372ش، ص182-183.</ref>حکومت غازان خان (حک:694-703ق.) تحولی در تاریخ ایلخانیان به شمار می‌رود؛ زیرا پذیرش اسلام از سوی او، اسلام آوردن دسته جمعی مغولان را در پی داشت.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1255؛ تحریر تاریخ وصاف،ص179.</ref>
+
تگودار با پذیرش [[اسلام]]، نام خود را احمد نهاد و با تلاش برای بهبود رابطه با ممالیک، به احیای [[احکام]] اسلام همت گمارد.<ref>تاریخ مختصر الدول، ابوالفرج ابن العبری (م.۶۸۵ق)، به کوشش خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق، ص۲۵۲-۲۵۴؛ مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، محمود بن محمد، به کوشش عثمان توران، آنکارا، چاپخانه انجمن تاریخ ترک، ۱۹۴۳م، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref>اَرغون (حک:۶۸۳-۶۹۰ق) پسر اَباقا اگرچه در آغاز، حکومت او را پذیرفت، در ادامه به یاری گروهی از امیران مغول بر او شورید و با کشتن وی، قدرت را به دست گرفت.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۴۸، ۱۱۵۰؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۲۵.</ref> جانشین اَرغون، گیخاتو (حک:۶۹۰-۶۹۴ق) پسر دیگر اَباقا بود که به دلیل میدان دادن به ایرانیان مسلمان و رعایت نکردن یاسا (قوانین چنگیز) با شورش بایدو، نوه هلاکو، رویارو شد که به یاری برخی از امیران مغول، او را از میان برداشتند.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۰۱؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۳۹.</ref> اما بایدو (۶۹۴ق) نیز با مخالفت غازان خان پسر اَرغون رویارو شد که پیش از غلبه بر بایدو مسلمان شد<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۱۷۹.</ref> و با کشتن بایدو در ۶۹۴ق. به جای او بر تخت نشست.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۹-۱۲۶۱؛ تحریر تاریخ وصاف، عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲ش، ص۱۸۲-۱۸۳.</ref> حکومت غازان خان (حک:۶۹۴-۷۰۳ق) تحولی در تاریخ ایلخانیان به شمار می‌رود؛ زیرا پذیرش اسلام از سوی او، اسلام آوردن دسته جمعی مغولان را در پی داشت.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۱۷۹.</ref>
 
   
 
   
پس از مرگ غازان به سال 703ق. برادرش [[اولجایتو]] معروف به سلطان محمد خدابنده (حک:703-717ق.) بر تخت نشست.<ref>تحریر تاریخ وصاف، ص252؛ تاریخ حبیب السیر، ج3،ص191.</ref> اولجایتو نخستین ایلخانی بود که مذهب شیعه را پذیرفت و در گسترش آن کوشید. از جمله اقدامات او ضرب سکه هایی بود که نام دوازده امام را در خود داشت. از این جهت او را خدابنده لقب دادند. <ref> لولویی، کیوان، اولجایتو؛ نخستین چهره شیعه در تاریخ ایلخانان، کیهان فرهنگی، آبان 1378 - شماره 157 </ref>
+
پس از مرگ غازان به سال ۷۰۳ق. برادرش اولجایتو معروف به [[سلطان محمد خدابنده]] (حک:۷۰۳-۷۱۷ق) بر تخت نشست.<ref>تحریر تاریخ وصاف، ص۲۵۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۹۱.</ref> اولجایتو نخستین ایلخانی بود که مذهب [[شیعه]] را پذیرفت و در گسترش آن کوشید. از جمله اقدامات او ضرب سکه هایی بود که نام [[دوازده امام]] را در خود داشت. از این جهت او را خدابنده لقب دادند. <ref> لولویی، کیوان، اولجایتو؛ نخستین چهره شیعه در تاریخ ایلخانان، کیهان فرهنگی، آبان ۱۳۷۸ - شماره ۱۵۷ </ref> علاقه سلطان محمد خدابنده به تشیع و همین‌طور بدست آوردن اطلاعات بیشتر از این آیین، موجب شد علمای شیعه را از [[عراق]] به ایران فراخواند و موجبات رشد این مذهب را فراهم آورد.<ref> مختار اصلانی، دولت‌های شیعی در ایران، سایت اندیشه قم </ref>
  
علاقه سلطان محمد خدابنده به تشیع و همین‌طور بدست آوردن اطلاعات بیشتر از این آیین، موجب شد علمای شیعه را از عراق به ایران فراخواند و موجبات رشد این مذهب را فراهم آورد.<ref> مختار اصلانی، دولت‌های شیعی در ایران، سایت اندیشه قم </ref>
+
جانشین اولجایتو، پسرش ابوسعید (حک:۷۱۷-۷۳۶ق) بود که به سال ۷۱۷ق. به حکومت رسید.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۹۸؛ مجمع الانساب، ج۲، ص۲۷۲-۲۷۳.</ref> در دوران او، حکومت ایلخانیان با بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی فراوان روبه‌رو شد. هجوم امیران جغتایی و اُزبک‌ها از شرق و مصریان از غرب و ناتوانی ابوسعید در اداره حکومت، اوضاع را آشفته کرد و ناآرامی‌هایی پدید آورد؛ به گونه‌ای که باید با مرگ او در ۷۳۶ق. حکومت ایلخانیان را پایان یافته دانست؛ گرچه تا آمدن تیمور، چندین امیر مغول بر سرزمین‌های گوناگون حکومت می‌کردند.
 
 
جانشین اولجایتو، پسرش ابوسعید (حک:717-736ق.) بود که به سال 717ق. به حکومت رسید.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص198؛ مجمع الانساب، ج2، ص272-273.</ref>
 
 
در دوران او، حکومت ایلخانیان با بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی فراوان روبه‌رو شد. هجوم امیران جغتایی و اُزبک‌ها از شرق و مصریان از غرب و ناتوانی ابوسعید در اداره حکومت، اوضاع را آشفته کرد و ناآرامی‌هایی پدید آورد؛ به گونه‌ای که باید با مرگ او در 736ق. حکومت ایلخانیان را پایان یافته دانست؛ گر چه تا بر آمدن تیمور، چندین امیر مغول بر سرزمین‌های گوناگون حکومت می‌کردند.
 
 
   
 
   
==روابط ایلخانیان وممالیک مصر==
+
==روابط ایلخانیان و ممالیک مصر==
  
از آن‌جا که ایلخانیان و ممالیک، قدرت‌های برتر سرزمین‌های اسلامی بودند، برای تسلط بر حجاز با یکدیگر رقابت داشتند. از این رو در زمینه روابط سیاسی، تنها به رابطه این دو حکومت می‌پردازیم. چنان‌که گفته شد، هُلاکو در راه رفتن به مصر، با شنیدن خبر مرگ مُنگوقاآن بازگشت و سپاهیان او به فرماندهی کَتْبوغا به نبرد با ممالیک مصر رفتند. اما در رمضان سال 658ق. در عین الجالوت<ref>نک:معجم البلدان، ج4، ص177.</ref>به سختی از سیف ‌الدین قطز/قدوز مملوکی (حک:655-658ق.) شکست خوردند.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1033؛ تاریخ حبیب السیر، ج3، ص252؛ تاریخ ابن خلدون، ج5، ص424.</ref>البته این پایان درگیری‌ها نبود. هم در دوران هُلاکو و هم جانشینان او تا زمان غازان، هجوم آن‌ها به مصر ادامه یافت که بیشتر با شکست همراه بود. هلاکو بار دیگر سپاهی به سوی شام فرستاد که این بار کاری از پیش نبردند.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1025، 1034؛ البدایة و النهایه:ابن کثیر (م.774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف، ج13، ص223.</ref>در دوران اَباقا نیز شکست‌های سخت دیگر به دست بیبرس مملوکی<ref>تاریخ گزیده:حمدالله مستوفی، به کوشش ادوارد براون، تهران، دنیای کتاب، 1361ش، ص592؛ البدایة و النهایه، ج13، ص258،274.</ref>( حک:658-676ق.) به سال 674ق. و سپس به دست قِلاوون<ref>البدایة و النهایه، ج13، ص295-296؛ النجوم الظاهره:ابن تغری بردی الاتابکی (م.874ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ج7، ص347.</ref>(حک:678-689ق.) در 680ق. بر مغول‌ها وارد شد.
+
از آن‌جا که ایلخانیان و ممالیک [[مصر]]، قدرت‌های برتر سرزمین‌های اسلامی بودند، برای تسلط بر [[حجاز]] با یکدیگر رقابت داشتند. از این رو در زمینه روابط سیاسی، تنها به رابطه این دو حکومت می‌پردازیم.  
 +
چنان‌که گفته شد، هُلاکو در راه رفتن به مصر، با شنیدن خبر مرگ مُنگوقاآن بازگشت و سپاهیان او به فرماندهی کَتْبوغا به نبرد با ممالیک مصر رفتند. اما در [[رمضان]] سال ۶۵۸ق. در عین الجالوت<ref>نک:معجم البلدان، ج۴، ص۱۷۷.</ref> به سختی از سیف ‌الدین قطز یا قدوز مملوکی (حک:۶۵۵-۶۵۸ق) شکست خوردند.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۳۳؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۲۵۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۲۴.</ref> البته این پایان درگیری‌ها نبود. هم در دوران هُلاکو و هم جانشینان او تا زمان غازان، هجوم آن‌ها به مصر ادامه یافت که بیشتر با شکست همراه بود. هلاکو بار دیگر سپاهی به سوی [[شام]] فرستاد که این بار کاری از پیش نبردند.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۲۵، ۱۰۳۴؛ البدایة و النهایه، ابن کثیر (م.۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، ج۱۳، ص۲۲۳.</ref> در دوران اَباقا نیز شکست‌های سخت دیگر به دست بیبرس مملوکی<ref>تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی، به کوشش ادوارد براون، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۱ش، ص۵۹۲؛ البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۲۵۸،۲۷۴.</ref>(حک:۶۵۸-۶۷۶ق) به سال ۶۷۴ق. و سپس به دست قِلاوون<ref>البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۲۹۵-۲۹۶؛ النجوم الظاهره، ابن تغری بردی (م.۸۷۴ق)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ج۷، ص۳۴۷.</ref>(حک:۶۷۸-۶۸۹ق) در ۶۸۰ق. بر مغول‌ها وارد شد.
  
ممالیک در دوران حکومت بیبرس، یکی از بازماندگان عباسیان را با لقب الحاکم بامرالله در قاهره به عنوان خلیفه بر تخت نشاندند و با تشکیل خلافتی تشریفاتی<ref>نک:السلوک، ج3، ص288؛ تاریخ حبیب السیر، ج3،ص253.</ref>، داعیه رهبری جهان اسلام و ریاست حرمین را سردادند و با تسلط بر حجاز، امور حج را به دست گرفتند. با توجه به مسلمان نبودن مغولان، حرکت آنان بر ضد ایلخانیان جهاد به شمار می‌رفت.
+
ممالیک در دوران حکومت بیبرس، یکی از بازماندگان [[عباسیان]] را با لقب الحاکم بامرالله در قاهره به عنوان خلیفه بر تخت نشاندند و با تشکیل خلافتی تشریفاتی<ref>نک:السلوک، ج۳، ص۲۸۸؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳،ص۲۵۳.</ref>، داعیه رهبری جهان اسلام و ریاست حرمین را سردادند و با تسلط بر حجاز، امور [[حج]] را به دست گرفتند. با توجه به مسلمان نبودن مغولان، حرکت آنان بر ضد ایلخانیان [[جهاد]] به شمار می‌رفت.
 
البته برخی از مغولان مانند تَکودار، سلطان ایلخانی، مسلمان شدند و برای بهبود رابطه با مصر کوشیدند. او حتی در صدد صلح با سیف‌الدین قلاوون مملوکی برآمد و هر دو حکومت نمایندگانی به دربار یکدیگر فرستادند. یکی از مهم‌ترین موارد مذاکرات و مکاتبات آن‌ها، حج و امنیت کاروان‌های حاجیان بود.<ref>تاریخ مختصر الدول، ص252-257؛ مسامرة الاخبار، ص136-137.</ref>اما حاکمیت اَرغون و تسلط دیگر بار مغولان متعصب و غیر مسلمان، وضعیت را به حالت پیشین بازگرداند. حتی در دوران غازان خان نیز که مسلمان شد، از دشمنی آنان با ممالیک کاسته نشد؛ بلکه بهانه بیشتری به دست مغولان افتاد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای اسلام آوردن او این بود که بهانه جهاد با کافران را از ممالیک گرفت و حتی وی لشکرکشی خود به شام را جهاد بر ضد مملوکان منحرف از اسلام قلمداد کرد.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1290؛ صبح الاعشی:احمد بن علی القلقشندی (م.821ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج8، ص70-71؛ تحریر تاریخ وصاف، ص204-205.</ref>اسلام آوردن مغول‌ها مشکل ایدئولوژیک آن‌ها را تا حدی حل کرد؛ اماابن تیمیه(661-728ق.) برای جلوگیری از تردید ساکنان مصر و شام در رویارویی با مغول‌ها، به بی‌اعتباری اسلام آن‌ها فتوا داد.<ref>الفتاوی الکبری:ابن تیمیه(م.728ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، 1408ق، ج5، ص542.</ref>
 
 
   
 
   
غازان خان با شکست ممالیک، [[حمص|حَمْص]] و [[دمشق]] را تصرف کرد.<ref>جامع التواریخ، ج2، ص1293؛ النجوم الزاهره، ج8، ص125.</ref>اما این پیروزی دیری نپایید و به زودی آن سرزمین‌ها به دست ناصرالدین محمد بن قِلاوُون (حک:693-741ق. در سه مرحله<ref>تاریخ گزیده، ص594.</ref>) بازستانده شد و حتی شکستی سخت‌تر در ناحیه مرج الصُّفَّر<ref>نک:معجم البلدان، ج3، ص413.</ref>بر سپاهیان او وارد گشت.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص260؛ تاریخ گزیده، ص594؛ تاریخ ابن خلدون، ج5، ص478.</ref>غازان خان به رغم رابطه دشمنانه با ممالیک، با شریف ابونُمَی (م.701ق.) حاکم [[مکه]] رابطه خوبی داشت. از این رو، یکی از پسران ابونُمَی به نام عضد الدین عبدالله به دربار غازان رفت و مورد استقبال او قرار گرفت.<ref>الفصول الفخریه:احمد بن عنبه (م.828ق.)، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی فرهنگی، 1363ش، ص122.</ref>
+
البته برخی از مغولان مانند تَکودار، سلطان ایلخانی، مسلمان شدند و برای بهبود رابطه با مصر کوشیدند. او حتی در صدد صلح با سیف‌الدین قلاوون مملوکی برآمد و هر دو حکومت نمایندگانی به دربار یکدیگر فرستادند. یکی از مهم‌ترین موارد مذاکرات و مکاتبات آن‌ها، حج و امنیت کاروان‌های حاجیان بود.<ref>تاریخ مختصر الدول، ص۲۵۲-۲۵۷؛ مسامرة الاخبار، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref> اما حاکمیت اَرغون و تسلط دیگر بار مغولان متعصب و غیر مسلمان، وضعیت را به حالت پیشین بازگرداند. حتی در دوران غازان خان نیز که مسلمان شد، از دشمنی آنان با ممالیک کاسته نشد؛ بلکه بهانه بیشتری به دست مغولان افتاد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای [[اسلام]] آوردن او این بود که بهانه جهاد با کافران را از ممالیک گرفت و حتی وی لشکرکشی خود به شام را جهاد بر ضد مملوکان منحرف از اسلام قلمداد کرد.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۹۰؛ صبح الاعشی، احمد بن علی القلقشندی (م.۸۲۱ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۸، ص۷۰-۷۱؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref> اسلام آوردن مغول‌ها مشکل ایدئولوژیک آن‌ها را تا حدی حل کرد؛ اما [[ابن تیمیه]](۶۶۱-۷۲۸ق) برای جلوگیری از تردید ساکنان مصر و شام در رویارویی با مغول‌ها، به بی‌اعتباری اسلام آن‌ها [[فتوا]] داد.<ref>الفتاوی الکبری، ابن تیمیه(م.۷۲۸ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۵۴۲.</ref>
 
   
 
   
اولجایتو و پسرش ابوسعید نیز همواره در اندیشه انتقام از مصریان بودند. اما هیچگاه این اندیشه تحقق نیافت و آن‌ها با فرستادن نمایندگانی نزد ممالیک به روابط مسالمت‌آمیز روی آوردند. ابوسعید در آغاز حکومتش نمایندگانی را به دربار سلطان محمد قلاوون گسیل داشت و با تقاضای صلح، خواهان بهبود راه‌های حج و وضعیت حاجیان شد.<ref>السلوک، ج3، ص29-31.</ref>
+
غازان خان با شکست ممالیک، حَمْص و [[دمشق]] را تصرف کرد.<ref>جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۹۳؛ النجوم الزاهره، ج۸، ص۱۲۵.</ref> اما این پیروزی دیری نپایید و به زودی آن سرزمین‌ها به دست ناصرالدین محمد بن قِلاوُون (حک:۶۹۳-۷۴۱ق) در سه مرحله<ref>تاریخ گزیده، ص۵۹۴.</ref> بازستانده شد و حتی شکستی سخت‌تر در ناحیه مرج الصُّفَّر<ref>نک:معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۳.</ref> بر سپاهیان او وارد گشت.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۲۶۰؛ تاریخ گزیده، ص۵۹۴؛ تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۷۸.</ref> غازان خان به رغم رابطه دشمنانه با ممالیک، با شریف ابونُمَی (م.۷۰۱ق) حاکم [[مکه]] رابطه خوبی داشت. از این رو، یکی از پسران ابونُمَی به نام عضدالدین عبدالله به دربار غازان رفت و مورد استقبال او قرار گرفت.<ref>الفصول الفخریه، احمد بن عنبه (م.۸۲۸ق)، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ص۱۲۲.</ref>
 
   
 
   
 +
[[سلطان محمد خدابنده|اولجایتو]] و پسرش ابوسعید نیز همواره در اندیشه انتقام از مصریان بودند. اما هیچگاه این اندیشه تحقق نیافت و آن‌ها با فرستادن نمایندگانی نزد ممالیک به روابط مسالمت‌آمیز روی آوردند. ابوسعید در آغاز حکومتش نمایندگانی را به دربار سلطان محمد قلاوون گسیل داشت و با تقاضای صلح، خواهان بهبود راه‌های حج و وضعیت حاجیان شد.<ref>السلوک، ج۳، ص۲۹-۳۱.</ref>
 
== پانویس ==
 
== پانویس ==
 
 
{{پانویس}}  
 
{{پانویس}}  
 
 
==منابع==
 
==منابع==
 
+
*[http://hajj.ir/99/3809 "ایلخانیان"، حمیدرضا مطهری، سایت حج، بخش دانشنامه]، بازیابی: ۱ شهریور ۱۳۹۳.
*[http://hajj.ir/99/3809 ایلخانیان، حمید رضا مطهری، سایت حج ، بخش دانشنامه]، بازیابی: 1 شهریور 1393
+
*"اولجایتو نخستین چهره شیعه در تاریخ ایلخانان"، کیوان لولویی، کیهان فرهنگی، آبان ۱۳۷۸، شماره ۱۵۷.
 
+
* دولت های شیعه در ایران، مختار اصلانی.
*"اولجایتو؛ نخستین چهره شیعه در تاریخ ایلخانان"، کیوان لولویی، کیهان فرهنگی، آبان 1378 - شماره 157 (از صفحه 52 تا 54)
+
[[رده:سلسله های حکومتی]]
 
 
* دولت های شیعه در ایران، مختار اصلانی
 
 
 
 
[[رده:دولتهای شیعی]]
 
[[رده:دولتهای شیعی]]
 
 
[[رده:دولتهای شیعی در ایران]]
 
[[رده:دولتهای شیعی در ایران]]
 
[[رده:سلسله های حکومتی]]
 

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۵۵

«ایلخانیان» سلسله‌ای از مغولان حاکم بر ایران بودند که از سال ۶۵۳ تا ۷۳۶ قمری حکومت کردند. برخی از حکمرانان ایلخانی مانند تگودار، غازان‌خان و اولجایتو، با پذیرش دین اسلام، به احیای احکام اسلامی همت گماردند.

تاریخ ایلخانیان

«ایلخان» کلمه‌ای مرکب از دو واژه ترکی «ایل» به معنای قوم و قبیله، و «خان» به معنای فرمانروای ایل است.[۱]

حکومت ایلخانی که قلمرو آن، ایران، آسیای صغیر و گاه تا شام را در بر می‌گرفت، از دوران هُلاکو خان مغول (حک:۶۵۳-۶۶۳ق) آغاز شد. او در ربیع الاول ۶۵۱ق. از جانب مُنگوقاآن، خان مغول، برای تکمیل فتوحات از مغولستان روانه ایران شد.[۲] هُلاکو نخست به سال ۶۵۴ق. اسماعیلیان نَزاری را با فتح قلعه اَلَموت بر انداخت.[۳] سپس با فتح بغداد به سال ۶۵۶ق. به خلافت عباسیان پایان داد.[۴]

با انتشار خبر مرگ منگوقاآن، هلاکو خان به آذربایجان رفت. قوبیلای به عنوان فرمانروای مغول‌ها پس از منگوقاآن همه متصرفات غربی امپراتوری مغول را به وی وا‌گذار کرد که سبب ماندگاری او در ایران شد.[۵] هلاکو لقب ایلخان را از منگوقاآن دریافت کرد.[۶] به همین مناسبت، حکومت او و جانشینانش به ایلخانیان مشهور شد.

هُلاکو در ۱۹ ربیع الثانی ۶۶۳ق. درگذشت و در پی او پسرش اباقا خان (حک:۶۶۳-۶۸۰ق) جانشین وی شد[۷] و در پی ۱۸ سال حکومت جای خود را به برادرش احمد تَگودار (حک:۶۸۰-۶۸۳ق) داد.[۸]

تگودار با پذیرش اسلام، نام خود را احمد نهاد و با تلاش برای بهبود رابطه با ممالیک، به احیای احکام اسلام همت گمارد.[۹]اَرغون (حک:۶۸۳-۶۹۰ق) پسر اَباقا اگرچه در آغاز، حکومت او را پذیرفت، در ادامه به یاری گروهی از امیران مغول بر او شورید و با کشتن وی، قدرت را به دست گرفت.[۱۰] جانشین اَرغون، گیخاتو (حک:۶۹۰-۶۹۴ق) پسر دیگر اَباقا بود که به دلیل میدان دادن به ایرانیان مسلمان و رعایت نکردن یاسا (قوانین چنگیز) با شورش بایدو، نوه هلاکو، رویارو شد که به یاری برخی از امیران مغول، او را از میان برداشتند.[۱۱] اما بایدو (۶۹۴ق) نیز با مخالفت غازان خان پسر اَرغون رویارو شد که پیش از غلبه بر بایدو مسلمان شد[۱۲] و با کشتن بایدو در ۶۹۴ق. به جای او بر تخت نشست.[۱۳] حکومت غازان خان (حک:۶۹۴-۷۰۳ق) تحولی در تاریخ ایلخانیان به شمار می‌رود؛ زیرا پذیرش اسلام از سوی او، اسلام آوردن دسته جمعی مغولان را در پی داشت.[۱۴]

پس از مرگ غازان به سال ۷۰۳ق. برادرش اولجایتو معروف به سلطان محمد خدابنده (حک:۷۰۳-۷۱۷ق) بر تخت نشست.[۱۵] اولجایتو نخستین ایلخانی بود که مذهب شیعه را پذیرفت و در گسترش آن کوشید. از جمله اقدامات او ضرب سکه هایی بود که نام دوازده امام را در خود داشت. از این جهت او را خدابنده لقب دادند. [۱۶] علاقه سلطان محمد خدابنده به تشیع و همین‌طور بدست آوردن اطلاعات بیشتر از این آیین، موجب شد علمای شیعه را از عراق به ایران فراخواند و موجبات رشد این مذهب را فراهم آورد.[۱۷]

جانشین اولجایتو، پسرش ابوسعید (حک:۷۱۷-۷۳۶ق) بود که به سال ۷۱۷ق. به حکومت رسید.[۱۸] در دوران او، حکومت ایلخانیان با بحران‌های داخلی و تهدیدهای خارجی فراوان روبه‌رو شد. هجوم امیران جغتایی و اُزبک‌ها از شرق و مصریان از غرب و ناتوانی ابوسعید در اداره حکومت، اوضاع را آشفته کرد و ناآرامی‌هایی پدید آورد؛ به گونه‌ای که باید با مرگ او در ۷۳۶ق. حکومت ایلخانیان را پایان یافته دانست؛ گرچه تا آمدن تیمور، چندین امیر مغول بر سرزمین‌های گوناگون حکومت می‌کردند.

روابط ایلخانیان و ممالیک مصر

از آن‌جا که ایلخانیان و ممالیک مصر، قدرت‌های برتر سرزمین‌های اسلامی بودند، برای تسلط بر حجاز با یکدیگر رقابت داشتند. از این رو در زمینه روابط سیاسی، تنها به رابطه این دو حکومت می‌پردازیم. چنان‌که گفته شد، هُلاکو در راه رفتن به مصر، با شنیدن خبر مرگ مُنگوقاآن بازگشت و سپاهیان او به فرماندهی کَتْبوغا به نبرد با ممالیک مصر رفتند. اما در رمضان سال ۶۵۸ق. در عین الجالوت[۱۹] به سختی از سیف ‌الدین قطز یا قدوز مملوکی (حک:۶۵۵-۶۵۸ق) شکست خوردند.[۲۰] البته این پایان درگیری‌ها نبود. هم در دوران هُلاکو و هم جانشینان او تا زمان غازان، هجوم آن‌ها به مصر ادامه یافت که بیشتر با شکست همراه بود. هلاکو بار دیگر سپاهی به سوی شام فرستاد که این بار کاری از پیش نبردند.[۲۱] در دوران اَباقا نیز شکست‌های سخت دیگر به دست بیبرس مملوکی[۲۲](حک:۶۵۸-۶۷۶ق) به سال ۶۷۴ق. و سپس به دست قِلاوون[۲۳](حک:۶۷۸-۶۸۹ق) در ۶۸۰ق. بر مغول‌ها وارد شد.

ممالیک در دوران حکومت بیبرس، یکی از بازماندگان عباسیان را با لقب الحاکم بامرالله در قاهره به عنوان خلیفه بر تخت نشاندند و با تشکیل خلافتی تشریفاتی[۲۴]، داعیه رهبری جهان اسلام و ریاست حرمین را سردادند و با تسلط بر حجاز، امور حج را به دست گرفتند. با توجه به مسلمان نبودن مغولان، حرکت آنان بر ضد ایلخانیان جهاد به شمار می‌رفت.

البته برخی از مغولان مانند تَکودار، سلطان ایلخانی، مسلمان شدند و برای بهبود رابطه با مصر کوشیدند. او حتی در صدد صلح با سیف‌الدین قلاوون مملوکی برآمد و هر دو حکومت نمایندگانی به دربار یکدیگر فرستادند. یکی از مهم‌ترین موارد مذاکرات و مکاتبات آن‌ها، حج و امنیت کاروان‌های حاجیان بود.[۲۵] اما حاکمیت اَرغون و تسلط دیگر بار مغولان متعصب و غیر مسلمان، وضعیت را به حالت پیشین بازگرداند. حتی در دوران غازان خان نیز که مسلمان شد، از دشمنی آنان با ممالیک کاسته نشد؛ بلکه بهانه بیشتری به دست مغولان افتاد. یکی از مهم‌ترین پیامدهای اسلام آوردن او این بود که بهانه جهاد با کافران را از ممالیک گرفت و حتی وی لشکرکشی خود به شام را جهاد بر ضد مملوکان منحرف از اسلام قلمداد کرد.[۲۶] اسلام آوردن مغول‌ها مشکل ایدئولوژیک آن‌ها را تا حدی حل کرد؛ اما ابن تیمیه(۶۶۱-۷۲۸ق) برای جلوگیری از تردید ساکنان مصر و شام در رویارویی با مغول‌ها، به بی‌اعتباری اسلام آن‌ها فتوا داد.[۲۷]

غازان خان با شکست ممالیک، حَمْص و دمشق را تصرف کرد.[۲۸] اما این پیروزی دیری نپایید و به زودی آن سرزمین‌ها به دست ناصرالدین محمد بن قِلاوُون (حک:۶۹۳-۷۴۱ق) در سه مرحله[۲۹] بازستانده شد و حتی شکستی سخت‌تر در ناحیه مرج الصُّفَّر[۳۰] بر سپاهیان او وارد گشت.[۳۱] غازان خان به رغم رابطه دشمنانه با ممالیک، با شریف ابونُمَی (م.۷۰۱ق) حاکم مکه رابطه خوبی داشت. از این رو، یکی از پسران ابونُمَی به نام عضدالدین عبدالله به دربار غازان رفت و مورد استقبال او قرار گرفت.[۳۲]

اولجایتو و پسرش ابوسعید نیز همواره در اندیشه انتقام از مصریان بودند. اما هیچگاه این اندیشه تحقق نیافت و آن‌ها با فرستادن نمایندگانی نزد ممالیک به روابط مسالمت‌آمیز روی آوردند. ابوسعید در آغاز حکومتش نمایندگانی را به دربار سلطان محمد قلاوون گسیل داشت و با تقاضای صلح، خواهان بهبود راه‌های حج و وضعیت حاجیان شد.[۳۳]

پانویس

  1. لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۳، ص۳۲۰۰، «ایل»؛ و ج۶، ص۸۲۶۴، «خان».
  2. جامع التواریخ، رشیدالدین فضل ‌الله همدانی (م.۷۱۸ق)، به کوشش روشن و موسوی، تهران، البرز، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۹۷۴؛ تاریخ حبیب السیر، غیاث‌ الدین خواند امیر (م.۹۴۲ق)، به کوشش سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش، ج۳، ص۹۴.
  3. جامع التواریخ، ج۲، ص۹۸۶؛ تاریخ جهانگشای جوینی، ج۳، ص۱۲۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۹۵.
  4. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۱۶؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۹۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۲۸-۲۹.
  5. تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی، تهران، نگاه، ۱۳۷۴ش، بخش۱، ج۸، ص۲۹۷.
  6. فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج۱، ص۱۶۱.
  7. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۵۱-۱۰۵۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۰۸.
  8. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۱۸، ۱۱۲۵؛ مجمع الانساب، محمد بن علی شبانکاره‌ای، به کوشش محدث، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۶ش، ص۲۶۴.
  9. تاریخ مختصر الدول، ابوالفرج ابن العبری (م.۶۸۵ق)، به کوشش خلیل منصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق، ص۲۵۲-۲۵۴؛ مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار، محمود بن محمد، به کوشش عثمان توران، آنکارا، چاپخانه انجمن تاریخ ترک، ۱۹۴۳م، ص۱۳۶-۱۳۷.
  10. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۱۴۸، ۱۱۵۰؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۲۵.
  11. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۰۱؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۳۹.
  12. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۱۷۹.
  13. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۹-۱۲۶۱؛ تحریر تاریخ وصاف، عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲ش، ص۱۸۲-۱۸۳.
  14. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۵۵؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۱۷۹.
  15. تحریر تاریخ وصاف، ص۲۵۲؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۹۱.
  16. لولویی، کیوان، اولجایتو؛ نخستین چهره شیعه در تاریخ ایلخانان، کیهان فرهنگی، آبان ۱۳۷۸ - شماره ۱۵۷
  17. مختار اصلانی، دولت‌های شیعی در ایران، سایت اندیشه قم
  18. تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۱۹۸؛ مجمع الانساب، ج۲، ص۲۷۲-۲۷۳.
  19. نک:معجم البلدان، ج۴، ص۱۷۷.
  20. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۳۳؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۲۵۲؛ تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۲۴.
  21. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۲۵، ۱۰۳۴؛ البدایة و النهایه، ابن کثیر (م.۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف، ج۱۳، ص۲۲۳.
  22. تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی، به کوشش ادوارد براون، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۱ش، ص۵۹۲؛ البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۲۵۸،۲۷۴.
  23. البدایة و النهایه، ج۱۳، ص۲۹۵-۲۹۶؛ النجوم الظاهره، ابن تغری بردی (م.۸۷۴ق)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ج۷، ص۳۴۷.
  24. نک:السلوک، ج۳، ص۲۸۸؛ تاریخ حبیب السیر، ج۳،ص۲۵۳.
  25. تاریخ مختصر الدول، ص۲۵۲-۲۵۷؛ مسامرة الاخبار، ص۱۳۶-۱۳۷.
  26. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۹۰؛ صبح الاعشی، احمد بن علی القلقشندی (م.۸۲۱ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۸، ص۷۰-۷۱؛ تحریر تاریخ وصاف، ص۲۰۴-۲۰۵.
  27. الفتاوی الکبری، ابن تیمیه(م.۷۲۸ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۵۴۲.
  28. جامع التواریخ، ج۲، ص۱۲۹۳؛ النجوم الزاهره، ج۸، ص۱۲۵.
  29. تاریخ گزیده، ص۵۹۴.
  30. نک:معجم البلدان، ج۳، ص۴۱۳.
  31. تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۲۶۰؛ تاریخ گزیده، ص۵۹۴؛ تاریخ ابن خلدون، ج۵، ص۴۷۸.
  32. الفصول الفخریه، احمد بن عنبه (م.۸۲۸ق)، به کوشش محدث ارموی، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ص۱۲۲.
  33. السلوک، ج۳، ص۲۹-۳۱.

منابع