شیخ محمد خیابانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏آرشیو عکس و تصویر)
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
شیخ محمد خیابانی عالم و مبارز دوران مشروطیت در آذربایجان می باشد.
+
'''شهید محمد خیابانی''' (۱۳۳۸-۱۲۹۷ ق)، عالم و مبارز دوران [[مشروطیت]] و از نمایندگان مردم آذربایجان در مجلس آن دوره بود. او از دوران جوانی، از طریق [[محراب]] و منبر با عموم مردم در ارتباط بود و مسائل دینی و علمی ‌و فرهنگی و اجتماعی را خود برای آنان بیان می‌کرد. شهید خیابانی، سرانجام در راه مبارزه با استعمار، توسط مزدوران داخلی به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
|نام کامل = محمد خیابانی
 +
|تصویر=[[پرونده:Khiyabani.jPG|230px|center]]
 +
|زادروز = ۱۲۹۷ قمری
 +
|زادگاه = شبستر، آذربایجان شرقی
 +
|وفات =  ۱۳۳۸ قمری
 +
|مدفن =  شهرری، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام
 +
|اساتید =  [[سید ابوالحسن انگجی]]، میرزا عبدالعلی،...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار =
 +
}}
 +
==ولادت==
  
−
==از میلاد تا محراب==
+
محمد خیابانی، فرزند حاج عبدالحمید تاجر خامنه‌ای، در سال ۱۲۹۷ قمری در شهرک «خامنه» واقع در ده کیلومتری شهرستان شبستر دیده به جهان گشود<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، حاج محمدعلی آقا بادامچی تبریزی، چاپ برلین، سال ۱۳۰۴ ش، ص ۲۳.</ref> و تحصیلات مقدمات و ادبی را در زادگاهش گذراند. او در نوجوانی همراه پدر در تجارتخانه او به کارهای تجاری و آموختن رمز و راز داد و ستد و آشنایی با شیوه‌های اقتصادی زمانه سپری کرد. اما گرایش روحی او به فراگیری علم بیش از هر چیزی بود. 
  
−
شیخ محمد خیابانی، فرزند حاج عبدالحمید تاجر خامنه‌ای و بانو رقیه سلطان، در سال 1297 ق در شهرك «خامنه» واقع در ده كیلومتری شهرستان شبستر دیده به جهان گشود<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، حاج محمدعلی آقا بادامچی تبریزی، چاپ برلین، سال 1304 ش، ص 23.</ref> و تحصیلات مقدمات و ادبی را در زادگاهش گذراند. پدرش در شهر «پتروفسكی» (مخاچ قلعه، مخاچ كالا) پایتخت آن روز جمهوری داغستان، تجارتخانه داشت. در نوجوانی همراه پدر به پتروفسكی رفت و مدتی را در تجارتخانه او به كارهای تجاری و آموختن رمز و راز داد. و ستد و آشنایی با شیوه‌های اقتصادی زمانه سپری كرد.
+
==تحصیل و تدریس==
  
−
اما گرایش روحی او به فراگیری علم بیش از هر چیزی بود. از این رو در بازگشت به خامنه، كسب و كار تجاری را رها كرد و در تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت و به سلك روحانیت و علمای دین درآمد. شیخ در مدرسه «طالبیه» تبریز، ادبیات عرب، [[منطق]]، [[اصول]]، [[فقه]]، [[نجوم]]، ریاضی، تفسیر، [[حكمت]]، [[كلام]]، [[حدیث]]، تاریخ، رجال و علوم طبیعی را از اساتید فن آموخت.  
+
شیخ محمد خیابانی در پی کسب علم، کسب و کار تجاری را رها کرد و در [[تبریز]] به تحصیل علوم دینی پرداخت و به سلک روحانیت و علمای [[دین]] درآمد. شیخ در مدرسه «طالبیه» تبریز، [[ادبیات عرب]]، [[منطق]]، [[اصول]]، [[فقه]]، [[علم نجوم|نجوم]]، [[ریاضی]]، [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، [[حکمت]]، [[کلام]]، [[حدیث]]، [[تاریخ]]، [[علم رجال|رجال]] و علوم طبیعی را از اساتید فن آموخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد مرحوم آیت الله العظمی [[سید ابوالحسن انگجی|‌سید ابوالحسن انگجی]] و هیئت و نجوم را در محضر منجم معروف مرحوم میرزا عبدالعلی خواند.<ref> همان.</ref>
  
−
== زهد و خویشتن بانی ==
+
شیخ با تکیه بر استعداد سرشار و پشتکار و جدیت خاص طلبگی، مراحل تحصیل را به سرعت پشت سر گذاشت و به مقام بلند علمی ‌رسید. از دوران طلبگی مسائل مشکل علم هیئت را خود استخراج می‌کرد و تقویم های رقومی ‌می‌نوشت. 
  
−
مرحوم خیابانی، علاوه بر فضایل و کمالات علمی اخلاقا نیز مقام ارجمندی داشت. بیانش به زبان مادری و به لسان پارسی بسیار رسا و شیرین و در عین حال بران و در زهد و پرهیزگاری نیز مشهور و معروف همگان بود.
+
علاوه بر آن، بنا به رسم دیرین [[حوزه علمیه|حوزه های علمیه]]، از دوران تحصیل به تدریس فقه و اصول و نجوم و ریاضی و حکمت برای طلبه‌های جوانتر از خود نیز می‌پرداخت. به ویژه به تدریس نجوم و ریاضی که از مشکلترین رشته‌های علوم است، علاقه زیادی داشت و آن را در مدرسه طالبیه تبریز، با بیان شیوا و فصیح و به زبان مادری خود (ترکی) برای فضلا و طلاب سطوح عالی، تدریس می‌کرد و این مایه شگفتی اقران و حتی علمای بزرگ می‌شد. چرا که کمتر کسی از عالمان می‌تواند از عهده تبیین و تدریس این علم برآید و جوان بودن خیابانی هم از یک طرف آنان را شگفت زده می‌کرد؛ به طوری که کسانی چون احمد کسروی - که از مخالفان خیابانی بود - با تعجب فراوان به این عظمت شگفتی زای خیابانی اعتراف کرده‌اند.  
  
−
== اساتید دوره عالی حوزه ==
+
==فعالیتهای اجتماعی و سیاسی==
 +
شیخ خیابانی به سبب اقامتش در محله «خیابان» [[تبریز]] معروف به «خیابانی» شد.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، مصطفی قلیزاده، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۴۲.</ref> او در مسجد کریم‌خان، واقع در محله خیابان، [[نماز جماعت]] می‌خواند و مردم مسلمان را ارشاد می‌کرد و آنان پس از اقامه [[نماز]]، مشتاقانه پای صحبت و موعظه حکیمانه و بیدارگر او می‌نشستند.<ref>این مسجد هنوز هم به همان نام در چهار راه منصور تبریز موجود است.</ref> یکی از علمای بزرگ تبریز در آن روزگار، مرحوم آیت الله سید حسین خامنه‌ای<ref> پدربزرگ مقام معظم رهبری حضرت آیت الله سید علی خامنه‌ای.</ref> مشهور به سید حسین پیشنماز، بود که در [[مسجد جامع]] تبریز اقامه نماز می‌کرد. خیابانی هم به سبب همشهری بودن با وی و هم این که او اندیشه‌های روشن و انقلابی و اجتماعی داشت، با ایشان زود آشنا شد و همین آشنایی زمینه را برای [[ازدواج]] او با دختر آن [[فقیه]] بزرگ، فراهم کرد.<ref> شیخ محمد خیابانی، خروش حماسه‌ها، ص ۴۲.</ref> از آن پس خیابانی گاهی در مسجد جامع تبریز به جای پدر زنش، حاج سید حسین خامنه‌ای، نماز جماعت اقامه می‌کرد و از همانجا نیز مشهورتر گردید.<ref> همان، ص ۲۴.</ref>
  
−
دوره عالی فقه و اصول را نزد مرحوم آیت الله العظمی ‌سید ابوالحسن انگجی و هیئت و نجوم را در محضر منجم معروف مرحوم میرزا عبدالعلی خواند.<ref> همان.</ref>
+
'''عضویت در انجمن ایالتی آذربایجان:'''
  
−
شیخ با تكیه بر استعداد سرشار و پشتكار و جدیت خاص طلبگی، مراحل تحصیل را به سرعت پشت سر گذاشت و به مقام بلند علمی ‌رسید. از دوران طلبگی مسائل مشكل علم هیئت را خود استخراج می‌كرد و تقویم های رقومی ‌می‌نوشت. علاوه بر آن، بنا به رسم دیرین حوزه های علمیه، از دوران تحصیل به تدریس فقه و [[اصول]] و نجوم و ریاضی و [[حكمت]] برای طلبه‌های جوانتر از خود نیز می‌پرداخت. به ویژه به تدریس نجوم و ریاضی كه از مشكلترین رشته‌های علوم است، علاقه زیادی داشت و آن را در مدرسه طالبیه تبریز، با بیان شیوا و فصیح و به زبان مادری خود (تركی) برای فضلا و طلاب سطوح عالی، تدریس می‌كرد و این مایه شگفتی اقران و حتی علمای بزرگ می‌شد.  
+
زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی [[مشروطیت]] در سال ۱۳۲۴ ق (۱۲۸۵ ش) با تاسیس «انجمن ایالتی آذربایجان» در [[تبریز]]، وارد مرحله تازه‌ای گردید. شیخ محمد خیابانی از اعضای برجسته انجمن بود و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد و بی‌گمان در هدایت آن نهاد انقلابی و مردمی ‌نقشی مهم داشت. او با لباس روحانی و تفنگ بر دوش در سنگرها به دفاع از شهر و ناموس و حیثیت مردم مسلمان در مقابل سپاه متجاوز عین الدوله می‌پرداخت و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها می‌خوابید و به آنان دلگرمی ‌می‌داد و بر مقاومتشان می‌افزود و راه آینده را روشن می‌کرد: «یاران من! ما بر ضد حکومت ارتجاعی و استبداد قیام کرده‌ایم... هرگز نباید به خستگی و یأس تن در دهیم؛ بخصوص وقتی که بار سنگین زندگی ملتی از مویی باریک آویزان شده باشد... طوری رفتار کنید که شرافت تاریخی ما حاصل شود و قاطبه ملت [[ایران]] با امتنان و تشکر بگویند که تبریز، ایران را نجات داد!»<ref> دو قهرمان جنبش مشروطه، رحیم رئیس نیا و عبدالحسن ناهیدی، ص ۱۹۶.</ref>
  
−
چرا كه كمتر كسی از عالمان می‌تواند از عهده تبیین و تدریس این علم برآید و جوان بودن خیابانی هم از یك طرف آنان را شگفت زده می‌كرد؛ به طوری كه كسانی چون احمد كسروی - كه از مخالفان خیابانی بود - با تعجب فراوان به این عظمت شگفتی زای خیابانی اعتراف كرده‌اند.
+
مجاهدان آزادیخواه، به رهبری مردانی چون ستارخان و باقرخان و خیابانی، به حراست از حریم شهر می‌پرداختند. چندین بار نیروهای استبدادی از مشروطه خواهان شکست خوردند، تا این که محمدعلی شاه سپاهی چهل هزار نفری ترتیب داد و از بهمن ماه سال ۱۲۸۷، جنگ شدت یافت، اما تبریز قهرمان همچنان مقاومت می‌کرد. از طرفی محمدعلی شاه خیره‌سر و عین‌الدوله خونخوار می‌دیدند که چهل هزار نفر جنگجو و با امکانات بی شمار، هزینه کلان می‌خواهد و کم‌کم مخارج جنگی کاهش می‌یابد و ادامه جنگ تا فتح تبریز، با امکانات موجود، ممکن نیست؛ اگر این بار هم از قهرمانان تبریزی شکست بخورند، بدترین ننگها نصیبشان خواهد شد! پس به این نتیجه رسیدند که از کشورهای بیگانه وام بگیرند و جنگ با آزادیخواهان ملت خود، یعنی مجاهدان تبریز را ادامه دهند!
  
−
== سبب معروفیت به خیابانی ==
+
در این موقع، انجمن ایالتی به این تصمیم شاه حماقت‌پیشه [[ایران]]، مبنی بر استقراض خارجی برای سرکوبی ملت خود، به شدت اعتراض کرد و با پیشنهاد و صلاحدید خیابانی، تلگرامی ‌به مجلس سنا و شورای ملی فرانسه مخابره کردند و موضوع جاری را به اطلاع آن کشور رساندند. در این تلگرام هوشیارانه خاطر نشان شده بود: «در این برهه از تاریخ ایران که مجلس شورای ملی، توسط شاه بسته شده است، بدون اجازه مجلس، هر نوع وام از دولت های بیگانه گرفته شود، ملت ایران پرداخت آن را به عهده نخواهد گرفت!» این اعتراض، نقشه محمدعلی شاه خائن را نقش بر آب کرد و در خنثی کردن آن دسیسه، موثر افتاد.<ref> همان، ص ۷-۱۹۶.</ref>
  
−
شیخ به سبب اقامتش در محله «خیابان» تبریز معروف به «خیابانی» شد.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، مصطفی قلیزاده، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1372، ص 42.</ref> در مسجد كریم‌خان، واقع در محله خیابان، [[نماز جماعت]] می‌خواند و مردم مسلمان را ارشاد می‌كرد و آنان پس از اقامه [[نماز]]، مشتاقانه پای صحبت و موعظه حكیمانه و بیدارگر او می‌نشستند. (این مسجد هنوز هم به همان نام در چهار راه منصور تبریز موجود است.)
+
'''مدیریت روزنامه تجدد:'''
  
−
یكی از علمای بزرگ تبریز در آن روزگار، مرحوم آیت الله سید حسین خامنه‌ای، مشهور به سید حسین پیشنماز<ref> پدربزرگ مقام معظم رهبری حضرت آیت الله سید علی خامنه‌ای.</ref> بود كه در مسجد جامع تبریز اقامه نماز می‌كرد. خیابانی هم به سبب همشهری بودن با وی و هم این كه او اندیشه‌های روشن و انقلابی و اجتماعی داشت، با ایشان زود آشنا شد و همین آشنایی زمینه را برای [[ازدواج]] او با دختر آن فقیه بزرگ، یعنی «خیرالنساء» فراهم كرد.<ref> شیخ محمد خیابانی، خروش حماسه‌ها، ص 42.</ref> از آن پس خیابانی گاهی در مسجد جامع تبریز به جای پدر زنش، حاج سید حسین خامنه‌ای، نماز جماعت اقامه می‌كرد و از همانجا نیز مشهورتر گردید. می‌گویند معمولاً هزار نفر در نمازش شركت می‌كردند.<ref> همان، ص 24.</ref>
+
خیابانی از نعمت آزادی استفاده کرد و دوستان آزادیخواه و مبارزش را - که اغلب «دموکرات» نامیده می‌شدند - گردآورد و کمیته‌‌ای تشکیل داد. سپس همه نمایندگان دموکرات و آزادیخواه را از سراسر آذربایجان به تبریز دعوت کرد و کنفرانسی برگزار کردند. در این کنفرانس استانی، چهارصد و هشتاد نفر شرکت داشتند. تشکیلات فرقه دموکرات، که پنج سال پیش تعطیل شده بود، دوباره تاسیس شد. در همان کنفرانس، انتشار روزنامه «تجدد»، ارگان تشکیلات دموکرات، مورد تصویب قرار گرفت و خیابانی مدیر مسئول و صاحب امتیاز روزنامه شد.<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.</ref> نخستین شماره تجدد در بیستم فروردین ماه ۱۲۹۶ (۸ [[رجب]] ۱۳۳۵) انتشار یافت.<ref> تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج ۲، ص ۶۷۸.</ref> شیخ در اولین شماره تجدد، مقاله‌ای تحت عنوان «نور حقیقت خواهد تابید» نوشت و لزوم اجرای قوانین مشروطیت و احیای آن را بیان کرد.
 +
[[پرونده:Tajaddod.jpg|thumb|left|روزنامه تجدد - چاپ تبریز]]
  
−
بدین ترتیب، شیخ از دوران جوانی، از طریق محراب و منبر با عموم مردم در ارتباط بود و مسائل دینی و علمی ‌و فرهنگی و اجتماعی را خود برای آنان بیان می‌كرد.
+
در همان سال خیابانی به رهبری فرقه دموکرات آذربایجان برگزیده شد و فرقه دموکرات را توسعه داد و اصلاحات اساسی در آن ایجاد کرد<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.</ref> و همگام با انتشار روزنامه تجدد و سرپرستی آن و درج مقالات، دست به کارهای سازنده دیگری در جهت پیشبرد اهداف و تامین آسایش مردم و تعیین والی برای آذربایجان زد تا مردم را برای حرکت عظیم و همگانی آماده سازد. در آن سال، خشکسالی بود و با رسیدن زمستان، مردم دچار قحطی و فقر شدند. خیابانی با تشکیل کمیسیون آذوقه، اعانه، دارالمساکین و... توانست مشکلات مردم را از پیش پا بردارد و مردم را نجات دهد. او با گرانفروشی و [[احتکار|احتکار]] فرصت طلبان مبارزه کرد.
  
−
==از مشروطه تا مجلس==
+
'''حضور در مجلس:'''
  
−
زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطیت در سال 1324 ق (1285 ش) با تاسیس «انجمن ایالتی آذربایجان» در تبریز وارد مرحله تازه‌ای گردید. شیخ محمد خیابانی از اعضای برجسته انجمن بود و از اركان فكری و رهبری آن محسوب می‌شد و بی‌گمان در هدایت آن نهاد انقلابی و مردمی ‌نقشی مهم داشت. او با لباس روحانی و تفنگ بر دوش در سنگرها به دفاع از شهر و ناموس و حیثیت مردم مسلمان در مقابل سپاه متجاوز عین الدوله می‌پرداخت و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها می‌خوابید و به آنان دلگرمی ‌می‌داد و بر مقاومتشان می‌افزود و راه آینده را روشن می‌كرد: «یاران من! ما بر ضد حكومت ارتجاعی و استبداد قیام كرده‌ایم... هرگز نباید به خستگی و یاس تن در دهیم؛ بخصوص وقتی كه بار سنگین زندگی ملتی از مویی باریك آویزان شده باشد... طوری رفتار كنید كه شرافت تاریخی ما حاصل شود و قاطبه ملت ایران با امتنان و تشكر بگویند كه تبریز، ایران را نجات داد!<ref> دو قهرمان جنبش مشروطه، رحیم رئیس نیا و عبدالحسن ناهیدی، ص 196.</ref>
+
پس از خلع محمدعلی شاه از حکومت، انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی آغاز شد. خیابانی سابقه درخشانی داشت. چهار-پنج سال امامت [[نماز جماعت]]، تبلیغ [[احکام]] الهی، ارشاد مردم، تدریس در حوزه علمیه، عضویت انجمن ایالتی آذربایجان و ایفای نقش رهبری و راهنمای فکری، پیکار صادقانه و دوش به دوش دیگر مجاهدان در سنگر [[جهاد]] و دفاع، موقعیت ممتاز و محبوبیت پاک و بی شائبه را برای او در دل مردم تبریز و علما و رهبران مشروطه فراهم آورده بود. مردم نیز به پاس این نیکنامی ‌و صداقت و [[شجاعت]] و اندیشه‌های والا، خیابانی را در سی سالگی به نمایندگی خود در مجلس شورای ملی انتخاب کردند. خیابانی به همراه میرزا اسماعیل نوبری، نماینده دیگر مردم تبریز، راهی مجلس شورا شد. مجلس دوم در ۲۴ آبان ۱۲۸۸ (اول [[ذی الحجه]] ۱۳۲۷) گشایش یافت و در ۳۰ آبان به صورت رسمی ‌آغاز بکار کرد.<ref> تاریخ هجده ساله آذربایجان، احمد کسروی، ج ۱، ص ۷۵.</ref>  
  
−
جنگ ادامه داشت، مجاهدان آزادیخواه، به رهبری مردانی چون ستارخان و باقرخان و خیابانی، به حراست از حریم شهر می‌پرداختند. چندین بار نیروهای استبدادی از مشروطه خواهان شكست خوردند، تا این كه محمدعلی شاه سپاهی چهل هزار نفری ترتیب داد و از بهمن ماه سال 1287، جنگ شدت یافت، اما تبریز قهرمان همچنان مقاومت می‌كرد. از طرفی محمدعلی شاه خیره‌سر و عین‌الدوله خونخوار می‌دیدند كه چهل هزار نفر جنگجو و با امكانات بی شمار، هزینه كلان می‌خواهد و كم‌كم مخارج جنگی كاهش می‌یابد و ادامه جنگ تا فتح تبریز، با امكانات موجود، ممكن نیست؛ اگر این بار هم از قهرمانان تبریزی شكست بخورند، بدترین ننگها نصیبشان خواهد شد! پس به این نتیجه رسیدند كه از كشورهای بیگانه وام بگیرند و جنگ با آزادیخواهان ملت خود، یعنی مجاهدان تبریز را ادامه دهند!
+
خیابانی از آن پس، در سنگر قانونگذاری، خود را وارث هزاران شهید انقلاب می‌دانست و با موضع ‌گیری های آگاهانه و ضداستبدادی و استعماری، در کنار نمایندگان متعهد و ارجمندی همچون [[شهید سید حسن مدرس|شهید مدرس]] و میرزا اسماعیل نوبری و... به دفاع از حق مسلم مردم ستمدیده ایران پرداخت. از کارهای درخشان خیابانی در مجلس دوم، اعتراض شجاعانه و کارساز او علیه اولتیماتوم استعمارگرانه دولت تزار روس بود. در متن اولتیماتوم مزبور آمده بود.
  
−
در این موقع، انجمن ایالتی به این تصمیم شاه حماقت پیشه ایران، مبنی بر استقراض خارجی برای سركوبی ملت، به شدت اعتراض كرد و با پیشنهاد و صلاحدید خیابانی، تلگرامی ‌به مجلس سنا و شورای ملی فرانسه مخابره كردند و موضوع جاری را به اطلاع آن كشور رساندند. در این تلگرام هوشیارانه خاطر نشان شده بود: «در این برهه از تاریخ ایران كه مجلس شورای ملی، توسط شاه بسته شده است بدون اجازه مجلس، هر نوع وام از دولت های بیگانه گرفته شود، ملت ایران پرداخت آن را به عهده نخواهد گرفت!» این اعتراض، نقشه محمدعلی شاه خائن را نقش بر آب كرد و در خنثی كردن آن دسیسه، موثر افتاد.<ref> همان، ص 7-196.</ref>
+
*دولت ایران، مستر شوستر، خزانه‌دار و مستر لکوفر را از کارها برکنار نماید.
 +
*دولت ایران، متعهد شود که از این پس بدون اطلاع و رضایت روسیه و انگلیس، مستشار از کشورهای خارج استخدام نکند!
 +
*مخارجی را که دولت روس برای لشکرکشی به خاک ایران (رشت و انزلی) تحمل کرده، باید توسط ایران پرداخت شود!
  
−
پس از خلع محمدعلی شاه از حكومت، انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی آغاز شد. خیابانی سابقه درخشانی داشت. چهار-پنج سال امامت [[نماز جماعت]]، تبلیغ [[احكام]] الهی، ارشاد مردم، تدریس در حوزه علمیه، عضویت انجمن ایالتی آذربایجان و ایفای نقش رهبری و راهنمای فكری، پیكار صادقانه و دوش به دوش دیگر مجاهدان در سنگر جهاد و دفاع، موقعیت ممتاز و محبوبیت پاك و بی شائبه را برای او در دل مردم تبریز و علما و رهبران مشروطه فراهم آورده بود.  
+
دولت روس و انگلیس برای دریافت جواب فقط ۴۸ ساعت مهلت می‌دهند و در صورتی که دولت ایران متن اولتیماتوم را قبول نکند و تسلیم نشود، سالدات ها و قزاق های روس، به سوی قزوین پیشروی خواهند کرد و ایران را به اشغال خود در خواهند آورد! و در صورت پرداخت نکردن مخارج، مبلغ آن دو برابر خواهد شد!<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.</ref>
  
−
مردم نیز به پاس این نیكنامی ‌و صداقت و شجاعت و اندیشه‌های والا، خیابانی را در سی سالگی به نمایندگی خود در مجلس شورای ملی انتخاب كردند. خیابانی به همراه میرزا اسماعیل نوبری، نماینده دیگر مردم تبریز، راهی مجلس شورا شد. مجلس دوم در 24 آبان 1288 (اول [[ذی الحجه]] 1327) گشایش یافت و در 30 آبان به صورت رسمی ‌آغاز بكار كرد.<ref> تاریخ هجده ساله آذربایجان، احمد كسروی، ج 1، ص 75.</ref>
+
این اولتیماتوم ننگین - که در واقع درخواست باج سبیل از ایران مظلوم بود - روز چهارشنبه ۷ آذرماه ۱۲۹۰ (۷ [[ذی الحجه]] ۱۳۲۹) به دولت ایران رسید. فردای آن روز در شهرهای [[تهران]] و [[تبریز]] و رشت، امواج خروشان مردمی ‌به حرکت درآمد. بازارها تعطیل شد، دوایر دولتی و تجارتخانه‌ها به حالت نیمه تعطیل درآمد و همه اعتراض می‌کردند. حتی زنان ایرانی نیز در کنار مردان، اعتراض خویش را بر اولتیماتوم مزبور اعلام کردند. این حرکت دسته جمعی و مردمی ‌نخستین نمایش عمومی ‌ایرانیان بود که زنان نیز در آن شرکت کرده بود.<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، دکتر ملک زاده، ج ۷، ص ۸۷.</ref>  
  
−
خیابانی از آن پس، در سنگر قانونگذاری، خود را وارث هزاران شهید انقلاب می‌دانست و با موضع ‌گیری های آگاهانه و ضداستبدادی و استعماری، در كنار نمایندگان متعهد و ارجمندی همچون شهید مدرس و میرزا اسماعیل نوبری و... به دفاع از حق مسلم مردم ستمدیده ایران پرداخت. از كارهای درخشان خیابانی در مجلس دوم، اعتراض شجاعانه و كارساز او علیه اولتیماتوم استعمارگرانه دولت تزار روس بود. در متن اولتیماتوم مزبور آمده بود.
+
شیخ خیابانی، در میان اجتماع تظاهرکنندگان تهرانی، به ایراد سخنرانی پرشور و تحریک احساسات مذهبی و ملی مردم پرداخت و با صدای رسایی گفت: «...استقلال هر ملتی، شرافت اوست. اگر نتوانیم کشور خود را نجات دهیم و شرافتمندانه زندگی کنیم لااقل در راه وطن جان خواهیم داد! زیرا در چنین مواقع خطرناک و حساس، زنده ماندن محو شدن است.»
  
−
* دولت ایران، مستر شوستر، خزانه‌دار و مسترلكوفر را از كارها بركنار نماید.
+
این سخنان آتشین چنان شوری در دل مردم برپا کرد که فریاد «پاینده باد ایران»، «زنده‌باد خیابانی»... تا لحظاتی پس از پایان سخنرانی او در هوا طنین می‌انداخت.<ref> دو قهرمان جنبش مشروطه، ص ۲۰۹.</ref>
−
* دولت ایران، متعهد شود كه از این پس بدون اطلاع و رضایت روسیه و انگلیس، مستشار از كشورهای خارج استخدام نكند!
 
−
* مخارجی را كه دولت روس برای لشكركشی به خاك ایران (رشت و انزلی) تحمل كرده، باید توسط ایران پرداخت شود!
 
  
−
دولت روس و انگلیس برای دریافت جواب فقط 48 ساعت مهلت می‌دهند و در صورتی كه دولت ایران متن اولتیماتوم را قبول نكند و تسلیم نشود. سالدات ها و قزاق های روس، به سوی قزوین پیشروی خواهند كرد و ایران را به اشغال خود در خواهند آورد! و در صورت پرداخت نكردن مخارج، مبلغ آن دو برابر خواهد شد!<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص 28.</ref>
+
روز جمعه ۹ آذر ماه قبل از ظهر جلسه علنی مجلس برپا شد. حسن وثوق (وثوق‌الدوله) وزیر امور خارجه و تنی چند از همکارانش در مجلس حاضر بودند. وثوق‌الدوله در برابر نمایندگان مجلس و مردم شرکت کننده قرار گرفت و متن اولتیماتوم را خواند و در پایان با زبونی گفت: «هیات وزیران به اتفاق چنین رای داده‌اند که این خواهش روس قبول بشود! تا نظر نمایندگان محترم چه باشد».<ref> قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، علی آذری، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۶۲، ص ۲۹.</ref>
  
−
این اولتیماتوم ننگین - كه در واقع درخواست باج سبیل از ایران مظلوم بود - روز چهارشنبه 7 آذرماه 1290 (7 [[ذی الحجه]] 1329) به دولت ایران رسید. فردای آن روز در شهرهای تهران و تبریز و رشت، امواج خروشان مردمی ‌به حركت درآمد. بازارها تعطیل شد، دوایر دولتی و تجارتخانه‌ها به حالت نیمه تعطیل درآمد و همه اعتراض می‌كردند. حتی زنان ایرانی نیز در كنار مردان، اعتراض خویش را بر اولتیماتوم مزبور اعلام كردند. این حركت دسته جمعی و مردمی ‌نخستین نمایش عمومی ‌ایرانیان بود كه زنان نیز در آن شركت كرده بود.<ref> تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، دكتر ملك زاده، ج 7، ص 87.</ref>  
+
لحظاتی با سکوت و بلاتکلیفی گذشت. نمایندگان به روی همدیگر نگاه می‌کردند و گاه به وثوق‌الدوله خیره می‌شدند که می‌خواست شرافت و حیثیت ملت را مفت تقدیم بیگانگان گردن‌کلفت نماید. یکی دو نماینده فرومایه و ترسو برخاسته، از مجلس بیرون رفتند و خود را کنار کشیدند... باز هم سکوت بود و تماشاگران با چشمانی باز، منتظر نتیجه نهایی بودند... ناگهان شیخ محمد خیابانی از جای خود برخاست و با هیبتی شکوهمند و قدم‌های محکم و سنگین به جلو آمد و رو به نمایندگان ایستاد و با صدای رسا و بلند، سکوت مرگبار مجلس را شکست: «هیچ کس و هیچ دولتی حق ندارد که اختیار، آزادی و استقلال کسی یا دولتی را از آن ها سلب کند، مگر این که به شیوه کهن بربریت و وحشیت برگردد!... بنده از طرف ملت، که حق آزادی و استقلال را از چندین هزار سال پیش تاکنون برای خودشان ثابت می‌دانند، عرض می‌کنم که ما تا امروز مستقل بوده‌ایم، در حفظ حقوق و ترقی مملکت خودمان صاحب اختیار بوده‌ایم... من با کمال جسارت و گشاده‌رویی به دولت روسیه می‌گویم که ممکن نیست این ملت، امور کشور و اختیار و استقلال خود را به دیگران واگذار کند... این اولتیماتوم به استقلال ایران لطمه می‌زند و شکی نیست که فقط با موافقت دولت ایران، این اولتیماتوم مورد قبول واقع نمی‌شود!... امیدوارم این اولتیماتوم ظالمانه را پس بگیرند و ملت ایران را از خودشان آزرده نکنند».<ref> همان، ص ۳۱-۲۹.</ref>
  
−
شیخ خیابانی، در میان اجتماع تظاهركنندگان تهرانی، به ایراد سخنرانی پرشور و تحریك احساسات مذهبی و ملی مردم پرداخت و با صدای رسایی گفت: «...استقلال هر ملتی، شرافت اوست اگر نتوانیم كشور خود را نجات دهیم و شرافتمندانه زندگی كنیم لااقل در راه وطن جان خواهیم داد! زیرا در چنین مواقع خطرناك و حساس، زنده ماندن محو شدن است.» این سخنان آتشین چنان شوری در دل مردم برپا كرد كه فریاد «پاینده باد ایران»، «زنده‌باد خیابانی»... تا لحظاتی پس از پایان سخنرانی او در هوا طنین می‌انداخت.<ref> دو قهرمان جنبش مشروطه، ص 209.</ref>
+
خیابانی با این سخنان هم اولتیماتوم را رد و محکوم کرد و هم ترس و لرز احتمالی نمایندگان دیگر را ریخت! پس از او بود که دیگر نمایندگان نیز در رد و محکوم کردن این اولتیماتوم سخنانی اظهار کردند. بدین گونه، حرکت مردانه و هوشیارانه خیابانی، موجب شد که مجلس شورا با سرافرازی تمام، اولتیماتوم روسیه را رد کند. از آن روز نام و آوازه [[شجاعت]] و هوشیاری و [[غیرت]] خیابانی در تمام شهرهای ایران بر سر زبان‌ها افتاد و ملت او را خوب شناختند، حتی دشمنان ایران نیز بیش از پیش به عظمت و نفوذ کلام این روحانی آزاده پی بردند.
  
−
روز جمعه 9 آذر ماه قبل از ظهر جلسه علنی مجلس برپا شد. حسن وثوق (وثوق‌الدوله) وزیر امور خارجه و تنی چند از همكارانش در مجلس حاضر بودند. وثوق‌الدوله در برابر نمایندگان مجلس و مردم شركت كننده قرار گرفت و متن اولتیماتوم را خواند و در پایان با زبونی گفت: «هیات وزیران به اتفاق چنین رای داده‌اند كه این خواهش روس قبول بشود! تا نظر نمایندگان محترم چه باشد».<ref> قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، علی آذری، چاپ چهارم، تهران، 1362، ص 29.</ref>
+
پانزده روز پس از این تاریخ، در ۲۴ آذر ماه ۱۲۹۰ سفارت روس دوباره با دولت ایران (ناصرالملک) تماس گرفت و خبر داد که سپاه روس در قزوین گرد آمده است، اگر تا شش روز دیگر، همه خواسته‌های ما پذیرفته نشود، آهنگ تهران خواهند کرد! در ۲۹ آذر ماه مجلس تشکیل جلسه داد. باز هم خیابانی و دیگر نمایندگان سخنرانی کردند و به رد اولتیماتوم رای دادند.
  
−
لحظاتی باسكوت و بلاتكلیفی گذشت. نمایندگان به روی همدیگر نگاه می‌كردند و گاه به وثوق‌الدوله خیره می‌شدند كه می‌خواست شرافت و حیثیت ملت را مفت تقدیم بیگانگان گردن‌كلفت نماید. یكی دو نماینده فرومایه و ترسو برخاسته، از مجلس بیرون رفتند و خود را كنار كشیدند... باز هم سكوت بود و تماشاگران با چشمانی باز، منتظر نتیجه نهایی بودند... ناگهان شیخ محمد خیابانی از جای خود برخاست و با هیبتی شكوهمند و قدم‌های محكم و سنگین به جلو آمد و رو به نمایندگان ایستاد و با صدای رسا و بلند، سكوت مرگبار مجلس را شكست: «هیچ كس و هیچ دولتی حق ندارد كه اختیار، آزادی و استقلال كسی یا دولتی را از آن ها سلب كند، مگر این كه به شیوه كهن بربریت و وحشیت برگردد!...».
+
دولت موقت ناصرالملک در روز دوم دی ماه، جلسه‌ای با حضور هیات وزیران و نمایندگان سازشکار و سرد مزاج مجلس تشکیل داد. وثوق‌الدوله، بستن در مجلس را پیشنهاد کرد. ناصرالملک بی‌درنگ این درخواست را قبول نمود و دستور انحلال مجلس را داد و اجرای فرمان به عهده یپرم خان ارمنی - رئیس شهربانی تهران و قاتل [[شیخ فضل الله نوری|شیخ فضل الله نوری]] - واگذار شد!... بدین ترتیب از همان روز مجلس دوم بسته شد و نمایندگان پراکنده گشتند... و بساط انقلاب و مشروطه‌خواهی و استقلال طلبی در ایران برچیده شد!
  
−
خیابانی با این كنایه، اولتیماتوم و دولت روس را مورد هدف قرار داد و چون حاضران بیش از پیش متوجه شدند و نفس‌ها در سینه‌ها حبس شد تا ببینند حرف آخر او چیست، خیابانی با صراحت تمام، تیر آخر را رها كرد: «...بنده از طرف ملت، كه حق آزادی و استقلال را از چندین هزار سال پیش تاكنون برای خودشان ثابت می‌دانند، عرض می‌كنم كه ما تا امروز مستقل بوده‌ایم، در حفظ حقوق و ترقی مملكت خودمان صاحب اختیار بوده‌ایم... من با كمال جسارت و گشاده‌رویی به دولت روسیه می‌گویم كه ممكن نیست این ملت، امور كشور و اختیار و استقلال خود را به دیگران واگذار كند... این اولتیماتوم به استقلال ایران لطمه می‌زند و شكی نیست كه فقط با موافقت دولت ایران، این اولتیماتوم مورد قبول واقع نمی‌شود!... امیدوارم این اولتیماتوم ظالمانه را پس بگیرند و ملت ایران را از خودشان آزرده نكنند».<ref> همان، ص 31-29.</ref>
+
خیابانی تنها ماند. اما هنوز خون غیرت در رگهایش در جریان بود. یک روز در سبزه میدان تهران، در اجتماع اعتراض آمیز مردم، بالای سکو رفت و با سخنرانی آتشین، از انقلاب و آزادیخواهان دفاع نمود و عمل زشت دولت در بستن مجلس و پراکنده ساختن نمایندگان مردم را محکوم کرد و در میان کف زدن ها و فریادهای «زنده‌باد ایران»، «زنده‌باد مشروطه»، «زنده‌باد خیابانی» و... از سکوی سخنرانی پایین آمد.
  
−
خیابانی با این سخنان هم اولتیماتوم را رد و محكوم كرد و هم ترس و لرز احتمالی نمایندگان دیگر را ریخت! پس از او بود كه دیگر نمایندگان نیز در رد و محكوم كردن این اولتیماتوم سخنانی اظهار كردند. بدین گونه، حركت مردانه و هوشیارانه خیابانی، موجب شد كه مجلس شورا با سرافرازی تمام، اولتیماتوم روسیه را رد كند. از آن روز نام و آوازه شجاعت و هوشیاری و غیرت خیابانی در تمام شهرهای ایران بر سر زبان‌ها افتاد و ملت او را خوب شناختند حتی دشمنان ایران نیز بیش از پیش به عظمت و نفوذ كلام این روحانی آزاده پی بردند.
+
دو ماه پس از بسته شدن مجلس و شروع دوره فترت، خیابانی همراه خانواده‌اش به [[مشهد]] مقدس رفت و پس از [[زیارت]] مرقد [[امام رضا علیه السلام|امام هشتم]] علیه السلام و دیدار با اقوامش در خاک رضوی، از آن جا عازم روسیه، جمهوری ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و داغستان شد تا در فرصتی که پیش آمده، از ممالک همسایه دیدار کند<ref> همان، ص ۳۷.</ref> و هم از این طریق به تبریز برگردد. چون که پس از بسته شدن مجلس، صمدخان شجاع‌الدوله از طرف روسها، حاکم تبریز شده و محل انجمن ایالتی را ویران و بسیاری از آزادیخواهان را قتل عام کرده بود و لابد منتظر خیابانی و همکاران و همفکرانش نیز بود. اگر خیابانی از [[تهران]] یا مشهد، به تبریز برمی‌گشت، بی شک به دست جلادان صمدخان گرفتار و کشته می‌شد.
  
−
پانزده روز پس از این تاریخ، در 24 آذر ماه 1290 سفارت روس دوباره با دولت ایران (ناصرالملك) تماس گرفت و خبر داد كه سپاه روس در قزوین گرد آمده است، اگر تا شش روز دیگر، همه خواسته‌های ما پذیرفته نشود، آهنگ تهران خواهند كرد! در 29 آذر ماه مجلس تشكیل جلسه داد. باز هم خیابانی و دیگر نمایندگان سخنرانی كردند و به رد اولتیماتوم رای دادند.
+
او در کشورهای خارجی، خیلی چیزها دید و شناخت. در آذربایجان کارگران ایرانی را دید که به سبب نبودن کار مناسب در کشور خودشان، سرگردان در خاک بیگانه می‌گشتند و در مقابل دستمزدی ناچیز متحمل سنگین‌ترین کارها می‌شدند.  
  
−
دولت موقت ناصرالملك در روز دوم دی ماه، جلسه‌ای با حضور هیات وزیران و نمایندگان سازشكار و سرد مزاج مجلس تشكیل داد. وثوق‌الدوله، بستن در مجلس را پیشنهاد كرد. ناصرالملك بی‌درنگ این درخواست را قبول نمود و دستور انحلال مجلس را داد و اجرای فرمان به عهده یفرم خان ارمنی - رئیس شهربانی تهران و قاتل شیخ فضل الله نوری - واگذار شد!... بدین ترتیب از همان روز مجلس دوم بسته شد و نمایندگان پراكنده گشتند... و بساط انقلاب و مشروطه‌خواهی و استقلال طلبی در ایران برچیده شد!
+
خیابانی از داغستان با یکی از بستگانش در تبریز تماس گرفت و او را به جلفا خواست. در آن جا خانواده‌اش را به وی سپرد تا به تبریز برساند و خود باز هم به پتروفسکی بازگشت. مدتی در آن جا ماند و ناگهان یک روز عازم تبریز شد. تبریز در آتش بیداد روس‌ها و صمدخان شجاع‌الدوله می‌سوخت. خیابان‌ها بوی خون می‌داد. خوف و وحشت از همه جا سر می‌کشید.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۰۶.</ref>
  
−
خیابانی تنها ماند. اما هنوز خون غیرت در رگهایش در جریان بود. یك روز در سبزه میدان تهران، در اجتماع اعتراض آمیز مردم، بالای سكو رفت و با سخنرانی آتشین، از انقلاب و آزادیخواهان دفاع و عمل زشت دولت در بستن مجلس و پراكنده ساختن نمایندگان مردم را محكوم كرد و در میان كف زدن ها و فریادهای «زنده‌باد ایران»، «زنده‌باد مشروطه»، «زنده‌باد خیابانی» و... از سكوی سخنرانی پایین آمد.
+
در مهر ماه سال ۱۲۹۳ صمدخان، از سوی روس‌ها کنار گذاشته و فضای آزادی نسبی در تبریز ایجاد شد. اما بدتر از صمدخان، خود روس‌ها بودند که هنوز حضور نامیمون خود را حفظ می‌کردند. ولی از آن سو در بهار سال ۱۲۶۹ ق (۱۳۳۵ هجری) با ظهور انقلاب اکتبر روسیه، امپراتوری سیصد ساله تزاری در آن سرزمین پهناور برای همیشه برچیده و دفترش بسته شد. از آن پس، نیروهای آدمکش و خبیث و وحشی روسی، ایران را ترک کردند. با پاک شدن خاک تبریز از لوث روس‌ها، نسیم آزادی در خطه آذربایجان و شمال ایران وزیدن گرفت.
  
−
دو ماه پس از بسته شدن مجلس و شروع دوره فترت، خیابانی همراه خانواده‌اش به [[مشهد]] مقدس رفت و پس از [[زیارت]] مرقد امام هشتم علیه السلام و دیدار با اقوامش در خاك رضوی، از آن جا عازم روسیه، جمهوری تركمنستان، آذربایجان، گرجستان و داغستان شد تا در فرصتی كه پیش آمده، از ممالك همسایه دیدار كند<ref> همان، ص 37.</ref> و هم از این طریق به تبریز برگردد. چون كه پس از بسته شدن مجلس، صمدخان شجاع‌الدوله از طرف روسها، حاكم تبریز شده و محل انجمن ایالتی را ویران و بسیاری از آزادیخواهان را قتل عام كرده بود و لابد منتظر خیابانی و همكاران و همفكرانش نیز بود.
+
'''مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹:'''
  
−
اگر خیابانی از [[تهران]] یا مشهد، به تبریز برمی‌گشت، بی شك به دست جلادان صمدخان گرفتار و كشته می‌شد. او در كشورهای خارجی، خیلی چیزها دید و شناخت. در آذربایجان كارگران ایرانی را دید كه به سبب نبودن كار مناسب در كشور خودشان، ویلان و سرگردان در خاك بیگانه می‌گشتند و در مقابل دستمزدی ناچیز متحمل سنگین‌ترین كارها می‌شدند.
+
در مرداد ۱۲۹۸ انتخابات مجلس چهارم شروع شد. خیابانی با داشتن نه هزار رای، حایز اکثریت آراء بود. در اثنای انتخابات، متن قرارداد ۱۹۱۹ بین دولت ایران و انگلیس امضا و در ایران منتشر شد. این پیمان ننگین را وثوق‌الدوله، نخست وزیر ایران، با نمایندگان انگلیس منعقد کرده بود. وثوق‌الدوله، سال ها پیش با قبول اولتیماتوم روس، ضربه مهلکی به پیکر مشروطیت زده بود و اینک با امضای قرارداد استعماری دیگر درصد بود که اختیار کامل امور مالی، گمرکی و نظامی ‌ایران را به دست مستشاران انگلیسی بدهد و کشور را تحت الحمایه بریتانیا گرداند.
  
−
خیابانی از داغستان با یكی از بستگانش در تبریز تماس گرفت و او را به جلفا خواست. در آن جا خانواده‌اش را به وی سپرد تا به تبریز برساند و خود باز هم به پتروفسكی بازگشت. مدتی در آن جا ماند و ناگهان یك روز عازم تبریز شد. تبریز در آتش بیداد روس‌ها و صمدخان شجاع‌الدوله می‌سوخت. خیابان‌ها بوی خون می‌داد. خوف و وحشت از همه جا سر می‌كشید.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص 106.</ref>
+
در پی انتشار متن قرارداد، موجی از اعتراض و ناخشنودی در ایران پدید آمد. فرقه دموکرات در تبریز به رهبری خیابانی علیه قرارداد ۱۹۱۹ وارد عمل شد و روزنامه تجدد نوشت: «تا زمانی که قرارداد به تصویب مجلس نرسیده، ورق پاره‌ای بیش نیست و اعتباری ندارد!».<ref> همان، ص ۳۲.</ref>
  
−
'''نسیم آزادی'''
+
از طرفی وثوق‌الدوله با آگاهی از واکنش خیابانی و پیروانش در تبریز، به فکر چاره افتاد. چون می‌دانست که اگر پای خیابانی و همفکرانش به مجلس چهارم باز شود، نخواهند گذاشت که این قرارداد استعماری تصویب گردد؛ همچنان که هشت سال پیش نگذاشتند اولتیماتوم روس، تصویب و قبول شود. به دنبال اعتراضات و کشمکش های سیاسی، وثوق‌الدوله با اعزام دو نفر خارجی به همراه چند مزدور از تهران به تبریز، بسیاری از کارمندان و مسئولان ادارات را به دلیل این که نتوانسته بودند در انتخابات خواسته‌های او را برآورند، اخراج و افراد مزدور و خودفروخته‌ای را جایگزین آنان کرد و در واقع انتخابات آذربایجان را به هم زد.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۳۷.</ref> این بود که در دوره چهارم مجلس، نمایندگان آذربایجان به مجلس راه نیافتند.
  
−
در مهر ماه سال 1293 صمدخان، از سوی روس‌ها كنار گذاشته و فضای آزادی نسبی در تبریز ایجاد شد. اما بدتر از صمدخان، خود روس‌ها بودند كه هنوز حضور نامیمون خود را حفظ می‌كردند. ولی از آن سو در بهار سال 1269 ق (1335 هجری) با ظهور انقلاب اكتبر روسیه، امپراتوری سیصد ساله تزاری در آن سرزمین پهناور برای همیشه برچیده و دفترش بسته شد. از آن پس، نیروهای آدمكش و خبیث و وحشی روسی، ایران را ترك كردند. با پاك شدن خاك تبریز از لوث روس‌ها، نسیم آزادی در خطه آذربایجان و شمال ایران وزیدن گرفت.
+
خیابانی در آن روزهای حساس، سفری به تهران کرد تا اوضاع سیاسی را از نزدیک بررسی کند. او سعی بر این داشت که با بعضی از رجال مشهور سیاسی گفتگو کند و زمینه مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ را مساعد گرداند. اما کسی جواب مناسب نداد. در همان روزها شصت هزار تومان از طرف وثوق‌الدوله به خیابانی پیشنهاد شد تا بگیرد و ساکت شود! خیابانی تازه متوجه شد که در پایتخت چه خبر است و این که از بسیاری از رجال سیاسی، صدایی برنمی‌آید، از آن روست که حق سکوت گرفته‌اند! او با رد این پیشنهاد، به تبریز برگشت و پی برد که نمی‌توان به رجال تهران امیدوار بود.  
  
−
'''تجدد'''
+
او در تبریز با دعوت آزادیخواهان و دموکرات‌ها، در روز ۲۲ اسفند ۱۲۹۸ «مجلس محلی تبریز» را تشکیل داد و خود به ریاست آن انتخاب شد. کار مجلس محلی تبریز این بود که در مسائل سیاسی و اجتماعی تبریز و آذربایجان، تصمیم گیری کند؛ چون نمایندگان آذربایجان را از رفتن به مجلس شورای ملی محروم کرده بودند. مذاکرات و تصمیم های مجلس محلی هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد و به اطلاع مردم می‌رسید.
  
−
خیابانی از نعمت آزادی استفاده كرد و دوستان آزادیخواه و مبارزش را - كه اغلب «دموكرات» نامیده می‌شدند - گردآورد و كمیته‌‌ای تشكیل داد. سپس همه نمایندگان دموكرات و آزادیخواه را از سراسر آذربایجان به تبریز دعوت كرد و كنفرانسی برگزار كردند. در این كنفرانس استانی، چهارصد و هشتاد نفر شركت داشتند. تشكیلات فرقه دموكرات، كه پنج سال پیش تعطیل شده بود، دوباره تاسیس شد. در همان كنفرانس، انتشار روزنامه «تجدد»، ارگان تشكیلات دموكرات، مورد تصویب قرار گرفت و خیابانی مدیر مسئول و صاحب امتیاز روزنامه شد.<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص 28.</ref> نخستین شماره تجدد در بیستم فروردین ماه 1296 (8 [[رجب]] 1335) انتشار یافت.<ref> تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج 2، ص 678.</ref> شیخ در اولین شماره تجدد، مقاله‌ای تحت عنوان «نور حقیقت خواهد تابید» نوشت و لزوم اجرای قوانین مشروطیت و احیای آن را بیان كرد.
+
در هشتم فروردین سال ۱۲۹۹، بیانیه‌ای از طرف کمیته مجلس محلی تبریز، خطاب به آزادیخواهان و هموطنان صادر شد. در بیانیه مزبور، اتحاد، اتفاق و نظم دموکرات ها و همکاری و یاری همه آزادیخواهان میهن دوست ایرانی، به مثابه یگانه تکیه‌گاه کمیته معرفی شده و مورد تاکید قرار گرفته بود.<ref> قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، ص ۶-۲۴۵.</ref>
  
−
در همان سال خیابانی به رهبری فرقه دموكرات آذربایجان برگزیده شد و فرقه دموكرات را توسعه داد و اصلاحات اساسی در آن ایجاد كرد<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص 28.</ref> و همگام با انتشار روزنامه تجدد و سرپرستی آن و درج مقالات، دست به كارهای سازنده دیگری در جهت پیشبرد اهداف و تامین آسایش مردم و تعیین والی برای آذربایجان زد تا مردم را برای حركت عظیم و همگانی آماده سازد. در آن سال، خشكسالی بود و با رسیدن زمستان، مردم دچار قحطی و فقر شدند. خیابانی با تشكیل كمیسیون آذوقه، اعانه، دارالمساكین و... توانست مشكلات مردم را از پیش پا بردارد و مردم را نجات دهد. او با گرانفروشی و احتكار فرصت طلبان مبارزه كرد.
+
'''قیام شهید خیابانی:'''
  
−
'''قرارداد 1919'''
+
بعد از ظهر روز سه‌شنبه ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ (۱۶ [[رجب]] ۱۳۳۸) در حیاط عمارت تجدد، جنب و جوشی پدیدار بود. آزادیخواهان پیرو خیابانی که همه مسلح بودند، گروه گروه در آن جمع می‌شدند. آتش و خشم در درونشان شعله می‌کشید و در خروش و هیجان بودند. ساعتی گذشت که ناگهان فرمان رهبر آزادی و تجدد، شیخ محمد خیابانی مبنی بر آزاد کردن و نجات دادن «میرزا باقر» از زندان کلانتری محله نوبر صادر شد. میرزا باقر به سبب مخالفت با «ماژور بیورلینگ» - رئیس شهربانی تبریز که فردی خارجی بود و از طرف وثوق الدوله منصوب شده بود - زندانی گشته بود.
  
−
در مرداد 1298 انتخابات مجلس چهارم شروع شد. خیابانی با داشتن نه هزار رای، حایز اكثریت آراء بود. در اثنای انتخابات، متن قرارداد 1919 بین دولت ایران و انگلیس امضا و در ایران منتشر شد. این پیمان ننگین را وثوق‌الدوله، نخست وزیر ایران، با نمایندگان انگلیس منعقد كرده بود. وثوق‌الدوله، سال ها پیش با قبول اولتیماتوم روس، ضربه مهلكی به پیكر مشروطیت زده بود و اینك با امضای قرارداد استعماری دیگر درصد بود كه اختیار كامل امور مالی، گمركی و نظامی ‌ایران را به دست مستشاران انگلیسی بدهد و كشور را تحت الحمایه بریتانیا گرداند.
+
به صدور فرمان شیخ، بیش از پنجاه مجاهد مسلح، به کلانتری نوبر حمله کرده، میرزا باقر را آزاد کردند و به عمارت تجدد آوردند. ماموران کلانتری گرچه آزادیخواهان را تعقیب کردند، به هیچ کاری موفق نشدند. بدین گونه نخستین گام قیام با موفقیت و پیروزی برداشته شد. همان شب بسیاری از گروه های آزادیخواهی به پیروان خیابانی در عمارت تجدد پیوستند.
  
−
در پی انتشار متن قرارداد، موجی از اعتراض و ناخشنودی در ایران پدید آمد. فرقه دموكرات در تبریز به رهبری خیابانی علیه قرارداد 1919 وارد عمل شد و روزنامه تجدد نوشت: «تا زمانی كه قرارداد به تصویب مجلس نرسیده، ورق پاره‌ای بیش نیست و اعتباری ندارد!».<ref> همان، ص 32.</ref>
+
صبح ۱۸ فروردین ۱۲۹۹ در تبریز، صبح آزادی و صحنه یکی از پرشکوه‌ترین قهرمانی های تاریخ ایران بود. بازار تعطیل شد. دانش آموزان مدارس، به حالت راهپیمایی در ساختمان و اطراف عمارت تجدد گرد آمدند. شعارهای ضد دولت وثوق‌الدوله و مزدورانش، در فضای شهر طنین افکنده بود. مردم آزادیخواه، مسلمان و قهرمان تبریز، به اشاره پیشوای خود خیابانی، به شهربانی ریخته، آزادیخواهان دربند را از سیاهچالها نجات دادند. اداره شهر همه به دست آزادیخواهان افتاد. شیخ به مزدوران وثوق‌الدوله در تبریز اخطار کرد که هر چه زودتر شهر را ترک گویند و آنان چهارشنبه شب، تبریز را به قصد تهران ترک کردند. بدین سان در روز دوم قیام، تبریز از لوث حضور خائنان و بیگانگان مزدور پاک شد<ref> همان، ص ۲۶۳، تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج ۲، ص ۷۶۷.</ref> و رشته امور شهر به دست خیابانی و پیروانش افتاد و خورشید آزادی از افق آذربایجان درخشید.
  
−
از طرفی وثوق‌الدوله با آگاهی از واكنش خیابانی و پیروانش در تبریز، به فكر چاره افتاد. چون می‌دانست كه اگر پای خیابانی و همفكرانش به مجلس چهارم باز شود، نخواهند گذاشت كه این قرارداد استعماری تصویب گردد؛ همچنان كه هشت سال پیش نگذاشتند اولتیماتوم روس، تصویب و قبول شود. به دنبال اعتراضات و كشمكش های سیاسی، وثوق‌الدوله با اعزام دو نفر خارجی به همراه چند مزدور از تهران به تبریز، بسیاری از كارمندان و مسئولان ادارات را به دلیل این كه نتوانسته بودند در انتخابات خواسته‌های او را برآورند، اخراج و افراد مزدور و خودفروخته‌ای را جایگزین آنان كرد و در واقع انتخابات آذربایجان را به هم زد.<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص 137.</ref> این بود كه در دوره چهارم مجلس، نمایندگان آذربایجان به مجلس راه نیافتند.
+
در روز پنجشنبه خیابانی هیات مدیره‌ای را برای اداره اجتماع مردم و تصمیم‌گیری های لازم، انتخاب کرد. این هیات، در همان روز بیانیه‌ای به زبان فارسی و فرانسه نوشته، به دیوارهای شهر نصب کردند: «آزادی خواهان شهر تبریز در مقابل تمایلات ارتجاعی برخی افراد ضدمشروطیت که در حکومت های محلی و در مرکز ایالت آذربایجان ظهور کرده بود، به هیجان آمده و دست به اعتراض و قیام زدند. آزادیخواهان تبریز اعلام می‌کنند که برنامه آنان عبارت است از تحصیل اطمینان کامل در احترام به قانون اساسی و اجرای صادقانه آن. آزادیخواهان موقعیت فوق‌العاده حساس فعلی را در نظر گرفته و مصمم هستند که نظم و آسایش را به هر وسیله که باشد، برقرار دارند. برنامه آزادیخواهان در دو عبارت خلاصه می‌شود: برقرار داشتن آسایش عمومی‌ و از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت».<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۴۷.</ref>
  
−
خیابانی در آن روزهای حساس، سفری به تهران كرد تا اوضاع سیاسی را از نزدیك بررسی كند. او سعی بر این داشت كه با بعضی از رجال مشهور سیاسی گفتگو كند و زمینه مخالفت با قرارداد 1919 را مساعد گرداند. اما كسی جواب مناسب نداد. در همان روزها شصت هزار تومان از طرف وثوق‌الدوله به خیابانی پیشنهاد شد تا بگیرد و ساكت شود! خیابانی تازه متوجه شد كه در پایتخت چه خبر است و این كه از بسیاری از رجال سیاسی، صدایی برنمی‌آید، از آن روست كه حق سكوت گرفته‌اند! او با رد این پیشنهاد، به تبریز برگشت و پی برد كه نمی‌توان به رجال تهران امیدوار بود.  
+
قیام پیروزمندانه مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت. شیخ در حیاط ساختمان تجدد، به ایراد نطق‌هایی می‌پرداخت و مردم با اشتیاق تمام پای صحبتش می‌نشستند. این سخنان به زبان آذری بود و ترجمه فارسی‌اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد. در این پنج ماه خیابانی و جنبش با خطرهای فراوانی مواجه بودند، اما بر همه پیروز شدند و آتش توطئه‌ها را خاموش کردند... .
  
−
او در تبریز با دعوت آزادیخواهان و دموكرات‌ها، در روز 22 اسفند 1298 «مجلس محلی تبریز» را تشكیل داد و خود به ریاست آن انتخاب شد. كار مجلس محلی تبریز این بود كه در مسائل سیاسی و اجتماعی تبریز و آذربایجان، تصمیم گیری كند؛ چون نمایندگان آذربایجان را از رفتن به مجلس شورای ملی محروم كرده بودند. مذاكرات و تصمیم های مجلس محلی هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد و به اطلاع مردم می‌رسید.
+
خیابانی در این پنج ماه، بیش از آن که ژست رهبر و فرمانده قیام مسلحانه به خود بگیرد، هیبت یک رهبر فکری و ایدئولوگ و متفکر انقلابی را داشت و هر روز با نطق های پرشور در مسائل اجتماعی و سیاسی و فکری، سعی در برپایی انقلاب فرهنگی و خودآگاهی سیاسی و اجتماعی در اندیشه‌های مردم داشت.<ref> تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، ج ۱، ص ۳۵ و ۳۶.</ref>
  
−
نوروز سال 1299 گذشت. در هشتم فروردین سال نو، بیانیه‌ای از طرف كمیته مجلس محلی تبریز، خطاب به آزادیخواهان و هموطنان صادر شد. در بیانیه مزبور، اتحاد، اتفاق و نظم دموكرات ها و همكاری و یاری همه آزادیخواهان میهن دوست ایرانی، به مثابه یگانه تكیه‌گاه كمیته معرفی شده و مورد تاكید قرار گرفته بود.<ref> قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، ص 6-245.</ref>
+
از طرفی دشمنان او، به ویژه از ناحیه حکومت مرکزی، هر لحظه در صدد سرکوبی او و قیامش بودند. در این مدت وثوق الدوله از نخست وزیری احمدشاه عزل و مشیرالدوله به جای او منصوب شد. مشیرالدوله برای شکست قیام خیابانی، مهدی قلی خان هدایت، معروف به مخبرالسلطنه، را برگزید. او چهره‌ای موجه و ملی داشت و به همین سبب بدون سرباز و محافظ وارد تبریز شد و کسی با او کاری نداشت. مدت ها سعی کرد از طریق صحبت با دوستان خیابانی، او را از ادامه نهضت بازدارد، ولی خیابانی اعتنایی نکرد و از طرفی گمان نمی‌کرد که مخبرالسلطنه قصد خیانت داشته باشد. مخبرالسلطنه چون از راه تزویر و فریب و مذاکره نتوانست خیابانی را از راهی که در پیش گرفته منصرف سازد، با رئیس قزاقخانه تبریز - که یک کلنل روسی بود - گفتگو و تبانی و نقشه سرنگونی قیام تبریز را طرح ریزی کرد.  
  
−
==قیام شهید خیابانی==
+
'''شهادت خیابانی:'''
  
−
بعد از ظهر روز سه‌شنبه 17 فروردین 1299 (16 [[رجب]] 1338) در حیاط عمارت تجدد، جنب و جوشی پدیدار بود. آزادیخواهان پیرو خیابانی كه همه مسلح بودند، گروه گروه در آن جمع می‌شدند. آتش و خشم در درونشان شعله می‌كشید و در خروش و هیجان بودند. ساعتی گذشت كه ناگهان فرمان رهبر آزادی و تجدد، شیخ محمد خیابانی مبنی بر آزاد كردن و نجات دادن «میرزا باقر» از زندان كلانتری محله نوبر صادر شد. میرزا باقر به سبب مخالفت با «ماژور بیورلینگ» - رئیس شهربانی تبریز كه فردی خارجی بود و از طرف وثوق الدوله منصوب شده بود - زندانی گشته بود.
+
سرانجام در سپیده دم یکشنبه ۲۱ شهریور ۱۲۹۹، که بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای بر چیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفته بودند و نیروی اندکی در شهر و اطراف عالی قاپور (مقر حکومت خیابانی و مرکز قیام) مانده بود، قزاق های مسلح به دستور کلنل روسی و مخبرالسلطنه، به شهر ریختند و تمام نیروهای قیام ‌را یا کشتند یا خلع سلاح کردند و همه مراکز آزادیخواهان و ادارات را به تصرف خود درآوردند و عالی قاپو را در اختیار خود گرفتند.<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۳۷.</ref>
  
−
به صدور فرمان شیخ، بیش از پنجاه مجاهد مسلح، به كلانتری نوبر حمله كرده، میرزا باقر را آزاد كردند و به عمارت تجدد آوردند. ماموران كلانتری گرچه آزادیخواهان را تعقیب كردند، به هیچ كاری موفق نشدند. بدین گونه نخستین گام قیام با موفقیت و پیروزی برداشته شد. خورشید هفده فروردین غروب كرد و شب شد. شب آبستن حوادثی دیگر بود. همان شب بسیاری از گروه های آزادیخواهی به پیروان خیابانی در عمارت تجدد پیوستند.
+
قزاق ها به فرمان مخبرالسلطنه به خانه خیابانی ریختند، ولی قبل از این که به او دست بیابند، خیابانی از راه پشت بام به خانه همسایه‌اش، شیخ حسنعلی میانجی، پناهنده شده بود. شیخ حسنعلی اصرار کرد که پیش مخبرالسلطنه برود و وساطت کند، ولی خیابانی نپذیرفت. تا این که بعدازظهر ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ شمسی ([[ذی الحجه]] ۱۳۳۸)، مخفی گاه شیخ پیدا شد و با شلیک چند تیر بدست اسماعیل قزاق، در زیرزمین خانه شیخ حسنعلی میانجی به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید. پیکرش را که به طور موقت در گورستان امامزاده حمزه تبریز دفن شده بود، به تهران منتقل کرده و در صحن [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|حضرت عبدالعظیم حسنی]] به خاک سپردند.
  
−
صبح 18 فروردین 1299 در تبریز، صبح آزادی و صحنه یكی از پرشكوه‌ترین قهرمانی های تاریخ ایران بود. بازار تعطیل شد. دانش آموزان مدارس، به حالت راهپیمایی در ساختمان و اطراف عمارت تجدد گرد آمدند. شعارهای ضددولت وثوق‌الدوله و مزدورانش، در فضای شهر طنین افكنده بود. مردم آزادیخواه، مسلمان و قهرمان تبریز، به اشاره پیشوای خود خیابانی، به شهربانی ریخته، آزادیخواهان دربند را از سیاهچالها نجات دادند. ادارت شهر همه به دست آزادیخواهان افتاد. شیخ به مزدوران وثوق‌الدوله در تبریز اخطار كرد كه هر چه زودتر شهر را ترك گویند و آنان چهارشنبه شب، تبریز را به قصد تهران ترك كردند.
+
'''اهداف قیام خیابانی:'''
  
−
بدین سان در روز دوم قیام، تبریز از لوث حضور خائنان و بیگانگان مزدور پاك شد<ref> همان، ص 263، تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج 2، ص 767.</ref> و رشته امور شهر به دست خیابانی و پیروانش افتاد و خورشید آزادی از افق آذربایجان درخشید. در روز پنجشنبه خیابانی هیات مدیره‌ای را برای اداره اجتماع مردم و تصمیم‌گیری های لازم، انتخاب كرد. این هیات، در همان روز بیانیه‌ای به زبان فارسی و فرانسه نوشته، به دیوارهای شهر نصب كردند: «آزادی خواهان شهر تبریز در مقابل تمایلات ارتجاعی برخی افراد ضدمشروطیت كه در حكومت های محلی و در مركز ایالت آذربایجان ظهور كرده بود، به هیجان آمده و دست به اعتراض و قیام زدند. آزادیخواهان تبریز اعلام می‌كنند كه برنامه آنان عبارت است از تحصیل اطمینان كامل در احترام به قانون اساسی و اجرای صادقانه آن. آزادیخواهان موقعیت فوق‌العاده حساس فعلی را در نظر گرفته و مصمم هستند كه نظم و آسایش را به هر وسیله كه باشد، برقرار دارند. برنامه آزادیخواهان در دو عبارت خلاصه می‌شود:
+
از مطالعه تاریخ قیام خیابانی و تأمل در آن می‌توان به اهداف این قیام پی‌برد:
  
−
* برقرار داشتن آسایش عمومی‌
+
#سر و سامان دادن به اوضاع آشفته آذربایجان
−
* از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت<ref> شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص 147.</ref>
+
#قطع دست اجانب از آن خطه و کل ایران
 +
#همکاری با نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان در راه پیشبرد و گسترش قیام در سرتاسر ایران و اصلاح اوضاع کشور و بیدارکردن مردم
 +
#حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران و تامین آزادی سیاسی، اقتصادی، نظامی ‌و فرهنگی کشور
 +
#احیا و اجرای قانون اساسی مشروطیت
 +
#ایجاد نوعی انقلاب فرهنگی و بازگشت به خویشتن خویش
  
−
قیام پیروزمندانه مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت. شیخ، در حیاط ساختمان تجدد به ایراد نطق‌هایی می‌پرداخت و مردم با اشتیاق تمام پای صحبتش می‌نشستند. این سخنان به زبان آذری بود و ترجمه فارسی‌اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد. در این پنج ماه خیابانی و جنبش با خطرهای فراوانی مواجه بودند، اما بر همه پیروز شدند و آتش توطئه‌ها را خاموش كردند... كه شرح و بسط آن در این مجال اندك نمی‌گنجد.
+
'''علل شکست قیام:'''
  
−
خیابانی در این پنج ماه، بیش از آن كه ژست رهبر و فرمانده قیام مسلحانه به خود بگیرد، هیبت یك رهبر فكری و ایدئولوگ و متفكر انقلابی را داشت و هر روز با نطق های پرشور در مسائل اجتماعی و سیاسی و فكری، سعی در برپایی انقلاب فرهنگی و خودآگاهی سیاسی و اجتماعی در اندیشه‌های مردم داشت.<ref> تاریخ بیست ساله ایران، حسین مكی، ج 1، ص 35 و 36.</ref>
+
شکست قیام تبریز پس از حدود شش ماه، علل و عوامل گوناگونی داشت، از جمله:
  
−
از طرفی دشمنان او، به ویژه از ناحیه حكومت مركزی، هر لحظه در صدد سركوبی او و قیامش بودند. در این مدت وثوق الدوله از نخست وزیری احمدشاه عزل و مشیرالدوله به جای او منصوب شد. مشیرالدوله برای شكست قیام خیابانی، مهدی قلی خان هدایت، معروف به مخبرالسلطنه، را برگزید. او چهره‌ای موجه و ملی داشت  و به همین سبب بدون سرباز و محافظ وارد تبریز شد و كسی با او كاری نداشت. مدت ها سعی كرد از طریق صحبت با دوستان خیابانی، او را از ادامه نهضت بازدارد، ولی خیابانی اعتنایی نكرد و از طرفی گمان نمی‌كرد كه مخبرالسلطنه قصد خیانت داشته باشد. مخبرالسلطنه چون از راه تزویر و فریب و مذاكره نتوانست خیابانی را از راهی كه در پیش گرفته منصرف سازد، با رئیس قزاقخانه تبریز - كه یك كلنل روسی بود - گفتگو و تبانی و نقشه سرنگونی قیام تبریز را طرح ریزی كرد.  
+
#حضور قزاقخانه در کنار شهر تبریز و همکاری آن با حکومت مرکزی
 +
#کم بودن نیروهای مقاومت و مسلح قیامی ‌و نداشتن ارتش مقاومت دایم
 +
#اهتمام بیشتر شیخ محمد خیابانی به ایجاد و گسترش خودآگاهی مردم و نهضت فکری و بیداری سیاسی و بی‌توجهی به جذب نیروهای نظامی‌ و مسلح برای حراست از قیام
 +
#خیانت کسانی که قول همکاری به خیابانی داده بودند.
 +
#تنها ماندن خیابانی در نتیجه همکاری نکردن او با روس و انگلیس و نیروهای وابسته به آن دو، و دشمنی آن ها به ویژه حکومت مرکزی با وی و قیامش.
  
−
سرانجام در سپیده دم یكشنبه 21 شهریور 1299، كه بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای بر چیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفته بودند و نیروی اندكی در شهر و اطراف عالی قاپور (مقر حكومت خیابانی و مركز قیام) مانده بود، قزاق های مسلح به دستور كلنل روسی و مخبرالسلطنه، به شهر ریختند و تمام نیروهای قیامی ‌را یا كشتند یا خلع سلاح كردند و همه مراكز آزادیخواهان و ادارات را به تصرف خود درآوردند و عالی قاپو را در اختیار خود گرفتند.<ref> شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص 37.</ref>
+
==سخنان حکیمانه از خیابانی==
  
−
'''اهداف قیام خیابانی'''
+
#اولین لازمه شرافت یک ملت، استقلال است.
−
 
+
#استقلال ملت ها را فقط فضایل و [[اخلاق]] عالی می‌تواند محفوظ دارد.
−
از مطالعه تاریخ قیام خیابانی و تامل در آن می‌توان به اهداف آن پی‌برد. مجموع اهداف این قیام را می‌توانیم در این موارد خلاصه كنیم:
+
#حافظ و نگهبان استقلال هر ملتی، [[شجاعت]] و قهرمانی اوست.
−
 
+
#یک ملت نمی‌تواند بدون معارف، آزادی خود را محفوظ دارد.
−
# سر و سامان دادن به اوضاع آشفته آذربایجان
+
#در راه زندگی شرافتمندانه باید از جان و مال گذشت.
−
# قطع دست اجانب از آن خطه و كل ایران
+
#آزادی مستلزم برابری است، در مقابل قانون همه برابریم.
−
# همكاری با نهضت جنگل به رهبری میرزا كوچك خان در راه پیشبرد و گسترش قیام در سرتاسر ایران و اصلاح اوضاع كشور و بیداركردن مردم
+
#[[ایران]] را ایرانی باید آزاد کند.
−
# حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران و تامین آزادی سیاسی، اقتصادی، نظامی ‌و فرهنگی كشور
+
#در عین آزادی باید مقید باشی.
−
# احیا و اجرای قانون اساسی مشروطیت
+
#نخستین وسیله ترقی، داشتن روح تجدد است.
−
# ایجاد نوعی انقلاب فرهنگی و بازگشت به خویشتن خویش
+
#یک فرد بی‌علاقه به جامعه خود، کمتر از حیوان است.
−
 
+
#هیچ کار بزرگ بدون فکر انجام نمی‌گیرد.
−
'''علل شكست قیام'''
 
−
 
 
−
شكست قیام تبریز پس از حدود شش ماه علل و عوامل گوناگونی داشت، از جمله:
 
−
 
 
−
# حضور قزاقخانه در كنار شهر تبریز و همكاری آن با حكومت مركزی
 
−
# كم بودن نیروهای مقاومت و مسلح قیامی ‌و نداشتن ارتش مقاومت دایم
 
−
# اهتمام بیشتر شیخ محمد خیابانی به ایجاد و گسترش خودآگاهی مردم و نهضت فكری و بیداری سیاسی و بی‌توجهی به جذب نیروهای نظامی‌ و مسلح برای حراست از قیام
 
−
# خیانت كسانی كه قول همكاری به خیابانی داده بودند.
 
−
# تنها ماندن خیابانی در نتیجه همكاری نكردن او با روس و انگلیس و نیروهای وابسته به آن دو، و دشمنی آن ها به ویژه حكومت مركزی با وی و قیامش
 
−
 
 
−
'''سخنان حكیمانه از خیابانی'''
 
−
 
 
−
# اولین لازمه شرافت یك ملت، استقلال است.
 
−
# استقلال ملت ها را فقط فضایل و اخلاق عالی می‌تواند محفوظ دارد.
 
−
# حافظ و نگهبان استقلال هر ملتی، شجاعت و قهرمانی اوست.
 
−
# یك ملت نمی‌تواند بدون معارف، آزادی خود را محفوظ دارد.
 
−
# در راه زندگی شرافتمندانه باید از جان و مال گذشت.
 
−
# آزادی مستلزم برابری است، در مقابل قانون همه برابریم.
 
−
# ایران را ایرانی باید آزاد كند.
 
−
# در عین آزادی باید مقید باشی
 
−
# نخستین وسیله ترقی، داشتن روح تجدد است.
 
−
# یك فرد بی‌علاقه به جامعه خود، كمتر از حیوان است.
 
−
# هیچ كار بزرگ بدون فكر انجام نمی‌گیرد.
 
−
 
 
−
==شهادت==
 
−
 
 
−
قزاق ها به فرمان مخبرالسلطنه به خانه خیابانی ریختند، ولی قبل از این كه به او دست بیابند خیابانی از راه پشت بام به خانه همسایه‌اش، شیخ حسنعلی میانجی، پناهنده شده بود. شیخ حسنعلی اصرار كرد كه پیش مخبرالسلطنه برود و وساطت كند، ولی خیابانی نپذیرفت. تا این كه بعدازظهر 22 شهریور 1299/29 [[ذی الحجه]] 1338، مخفی گاه شیخ پیدا شد و با شلیك چند تیر بدست اسماعیل قزاق، در زیرزمین خانه شیخ حسنعلی میانجی به شهادت رسید. پیكرش را بیرون آوردند و در گورستان «سید حمزه» تبریز به خاك سپردند. بعدها آن گورستان به مدرسه تبدیل شد و پس از ویرانی، مقبره خیابانی مظلوم هم از بین رفت.<ref> قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، ص 492.</ref>
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
−
<references/>
+
<references />
−
 
 
 
==منابع==
 
==منابع==
−
*تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 1، زندگی نامه "شيخ محمد خياباني" از مصطفي قلي زاده.
 
−
 
−
*شرح حال شهید محمد خیابانی،[http://www.tahoorkotob.com/page.php?pid=11364، کتابخانه طهور]،بازیابی: 15 اسفند 1392.
 
  
−
== پیوندها ==
+
*[[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ محمد خیابانی" از مصطفی قلی زاده.
 +
*شرح حال شهید محمد خیابانی،[http://www.tahoorkotob.com/page.php?pid=11364، کتابخانه طهور]،بازیابی: ۱۵ اسفند ۱۳۹۲.
  
−
چهره‌ای ناشناخته از شیخ محمد خیابانی، فرامرز خیابانی اصل (نوه خیابانی).[http://seyfodini.blogsky.com/1389/07/02/post-7].
+
==پیوندها==
−
ما فدائیان اولاد خودمان هستیم. گفتگو با فرامرز خیابانی. مصاحبه در روزنامه شرق ۲۹ و ۳۰ فروردین ۱۳۸۹.
 
  
−
زندکی و مبارزات شیخ محمد خیابانی در راه آزادی و استقلال ایران.[http://www.ensani.ir/storage/Files/20101130195244-349.pdf پژؤوهشگاه علوم انسانی].
+
*چهره‌ای ناشناخته از شیخ محمد خیابانی، فرامرز خیابانی اصل (نوه خیابانی).[http://seyfodini.blogsky.com/1389/07/02/post-7].
 +
*ما فدائیان اولاد خودمان هستیم. گفتگو با فرامرز خیابانی. مصاحبه در روزنامه شرق ۲۹ و ۳۰ فروردین ۱۳۸۹.
 +
*زندگی و مبارزات شیخ محمد خیابانی در راه آزادی و استقلال ایران، [http://www.ensani.ir/storage/Files/20101130195244-349.pdf پژؤوهشگاه علوم انسانی].
  
 +
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:خیابانی (2).jpg|از راست علینقی گنجه ای، [[شیخ محمد خیابانی|شهید محمد خیابانی]] و محمدعلی بادامچی
 +
پرونده:خیابانی.jpg|شهید محمد خیابانی
 +
پرونده:خیابانی (5).jpg|شهید محمد خیابانی و تعدادی از مبارزین
 +
پرونده:خیابانی (1).jpg|منزل شهید محمد خیابانی
 +
پرونده:خیابانی (4).jpg|قبر شهید محمد خیابانی در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام در شهرری
 +
پرونده:خیابانی (3).jpg|تمبر یادبود شهید محمد خیابانی
 +
</gallery>
  
−
 
+
[[رده:علمای قرن چهاردهم|خیابانی،محمد]]
−
 
 
−
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
 
−
 
 
 
[[رده:علمای شهید]]
 
[[رده:علمای شهید]]
−
 
+
[[رده:شخصیت های سیاسی]]
−
[[رده:ائمه جمعه]]
+
[[رده:مدفونین در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۳۹

شهید محمد خیابانی (۱۳۳۸-۱۲۹۷ ق)، عالم و مبارز دوران مشروطیت و از نمایندگان مردم آذربایجان در مجلس آن دوره بود. او از دوران جوانی، از طریق محراب و منبر با عموم مردم در ارتباط بود و مسائل دینی و علمی ‌و فرهنگی و اجتماعی را خود برای آنان بیان می‌کرد. شهید خیابانی، سرانجام در راه مبارزه با استعمار، توسط مزدوران داخلی به شهادت رسید.

Khiyabani.jPG
نام کامل محمد خیابانی
زادروز ۱۲۹۷ قمری
زادگاه شبستر، آذربایجان شرقی
وفات ۱۳۳۸ قمری
مدفن شهرری، حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام

Line.png

اساتید

سید ابوالحسن انگجی، میرزا عبدالعلی،...



ولادت

محمد خیابانی، فرزند حاج عبدالحمید تاجر خامنه‌ای، در سال ۱۲۹۷ قمری در شهرک «خامنه» واقع در ده کیلومتری شهرستان شبستر دیده به جهان گشود[۱] و تحصیلات مقدمات و ادبی را در زادگاهش گذراند. او در نوجوانی همراه پدر در تجارتخانه او به کارهای تجاری و آموختن رمز و راز داد و ستد و آشنایی با شیوه‌های اقتصادی زمانه سپری کرد. اما گرایش روحی او به فراگیری علم بیش از هر چیزی بود.

تحصیل و تدریس

شیخ محمد خیابانی در پی کسب علم، کسب و کار تجاری را رها کرد و در تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت و به سلک روحانیت و علمای دین درآمد. شیخ در مدرسه «طالبیه» تبریز، ادبیات عرب، منطق، اصول، فقه، نجوم، ریاضی، تفسیر، حکمت، کلام، حدیث، تاریخ، رجال و علوم طبیعی را از اساتید فن آموخت. دوره عالی فقه و اصول را نزد مرحوم آیت الله العظمی ‌سید ابوالحسن انگجی و هیئت و نجوم را در محضر منجم معروف مرحوم میرزا عبدالعلی خواند.[۲]

شیخ با تکیه بر استعداد سرشار و پشتکار و جدیت خاص طلبگی، مراحل تحصیل را به سرعت پشت سر گذاشت و به مقام بلند علمی ‌رسید. از دوران طلبگی مسائل مشکل علم هیئت را خود استخراج می‌کرد و تقویم های رقومی ‌می‌نوشت.

علاوه بر آن، بنا به رسم دیرین حوزه های علمیه، از دوران تحصیل به تدریس فقه و اصول و نجوم و ریاضی و حکمت برای طلبه‌های جوانتر از خود نیز می‌پرداخت. به ویژه به تدریس نجوم و ریاضی که از مشکلترین رشته‌های علوم است، علاقه زیادی داشت و آن را در مدرسه طالبیه تبریز، با بیان شیوا و فصیح و به زبان مادری خود (ترکی) برای فضلا و طلاب سطوح عالی، تدریس می‌کرد و این مایه شگفتی اقران و حتی علمای بزرگ می‌شد. چرا که کمتر کسی از عالمان می‌تواند از عهده تبیین و تدریس این علم برآید و جوان بودن خیابانی هم از یک طرف آنان را شگفت زده می‌کرد؛ به طوری که کسانی چون احمد کسروی - که از مخالفان خیابانی بود - با تعجب فراوان به این عظمت شگفتی زای خیابانی اعتراف کرده‌اند.

فعالیتهای اجتماعی و سیاسی

شیخ خیابانی به سبب اقامتش در محله «خیابان» تبریز معروف به «خیابانی» شد.[۳] او در مسجد کریم‌خان، واقع در محله خیابان، نماز جماعت می‌خواند و مردم مسلمان را ارشاد می‌کرد و آنان پس از اقامه نماز، مشتاقانه پای صحبت و موعظه حکیمانه و بیدارگر او می‌نشستند.[۴] یکی از علمای بزرگ تبریز در آن روزگار، مرحوم آیت الله سید حسین خامنه‌ای[۵] مشهور به سید حسین پیشنماز، بود که در مسجد جامع تبریز اقامه نماز می‌کرد. خیابانی هم به سبب همشهری بودن با وی و هم این که او اندیشه‌های روشن و انقلابی و اجتماعی داشت، با ایشان زود آشنا شد و همین آشنایی زمینه را برای ازدواج او با دختر آن فقیه بزرگ، فراهم کرد.[۶] از آن پس خیابانی گاهی در مسجد جامع تبریز به جای پدر زنش، حاج سید حسین خامنه‌ای، نماز جماعت اقامه می‌کرد و از همانجا نیز مشهورتر گردید.[۷]

عضویت در انجمن ایالتی آذربایجان:

زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطیت در سال ۱۳۲۴ ق (۱۲۸۵ ش) با تاسیس «انجمن ایالتی آذربایجان» در تبریز، وارد مرحله تازه‌ای گردید. شیخ محمد خیابانی از اعضای برجسته انجمن بود و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد و بی‌گمان در هدایت آن نهاد انقلابی و مردمی ‌نقشی مهم داشت. او با لباس روحانی و تفنگ بر دوش در سنگرها به دفاع از شهر و ناموس و حیثیت مردم مسلمان در مقابل سپاه متجاوز عین الدوله می‌پرداخت و با مبارزان و مجاهدان در سنگرها می‌خوابید و به آنان دلگرمی ‌می‌داد و بر مقاومتشان می‌افزود و راه آینده را روشن می‌کرد: «یاران من! ما بر ضد حکومت ارتجاعی و استبداد قیام کرده‌ایم... هرگز نباید به خستگی و یأس تن در دهیم؛ بخصوص وقتی که بار سنگین زندگی ملتی از مویی باریک آویزان شده باشد... طوری رفتار کنید که شرافت تاریخی ما حاصل شود و قاطبه ملت ایران با امتنان و تشکر بگویند که تبریز، ایران را نجات داد!»[۸]

مجاهدان آزادیخواه، به رهبری مردانی چون ستارخان و باقرخان و خیابانی، به حراست از حریم شهر می‌پرداختند. چندین بار نیروهای استبدادی از مشروطه خواهان شکست خوردند، تا این که محمدعلی شاه سپاهی چهل هزار نفری ترتیب داد و از بهمن ماه سال ۱۲۸۷، جنگ شدت یافت، اما تبریز قهرمان همچنان مقاومت می‌کرد. از طرفی محمدعلی شاه خیره‌سر و عین‌الدوله خونخوار می‌دیدند که چهل هزار نفر جنگجو و با امکانات بی شمار، هزینه کلان می‌خواهد و کم‌کم مخارج جنگی کاهش می‌یابد و ادامه جنگ تا فتح تبریز، با امکانات موجود، ممکن نیست؛ اگر این بار هم از قهرمانان تبریزی شکست بخورند، بدترین ننگها نصیبشان خواهد شد! پس به این نتیجه رسیدند که از کشورهای بیگانه وام بگیرند و جنگ با آزادیخواهان ملت خود، یعنی مجاهدان تبریز را ادامه دهند!

در این موقع، انجمن ایالتی به این تصمیم شاه حماقت‌پیشه ایران، مبنی بر استقراض خارجی برای سرکوبی ملت خود، به شدت اعتراض کرد و با پیشنهاد و صلاحدید خیابانی، تلگرامی ‌به مجلس سنا و شورای ملی فرانسه مخابره کردند و موضوع جاری را به اطلاع آن کشور رساندند. در این تلگرام هوشیارانه خاطر نشان شده بود: «در این برهه از تاریخ ایران که مجلس شورای ملی، توسط شاه بسته شده است، بدون اجازه مجلس، هر نوع وام از دولت های بیگانه گرفته شود، ملت ایران پرداخت آن را به عهده نخواهد گرفت!» این اعتراض، نقشه محمدعلی شاه خائن را نقش بر آب کرد و در خنثی کردن آن دسیسه، موثر افتاد.[۹]

مدیریت روزنامه تجدد:

خیابانی از نعمت آزادی استفاده کرد و دوستان آزادیخواه و مبارزش را - که اغلب «دموکرات» نامیده می‌شدند - گردآورد و کمیته‌‌ای تشکیل داد. سپس همه نمایندگان دموکرات و آزادیخواه را از سراسر آذربایجان به تبریز دعوت کرد و کنفرانسی برگزار کردند. در این کنفرانس استانی، چهارصد و هشتاد نفر شرکت داشتند. تشکیلات فرقه دموکرات، که پنج سال پیش تعطیل شده بود، دوباره تاسیس شد. در همان کنفرانس، انتشار روزنامه «تجدد»، ارگان تشکیلات دموکرات، مورد تصویب قرار گرفت و خیابانی مدیر مسئول و صاحب امتیاز روزنامه شد.[۱۰] نخستین شماره تجدد در بیستم فروردین ماه ۱۲۹۶ (۸ رجب ۱۳۳۵) انتشار یافت.[۱۱] شیخ در اولین شماره تجدد، مقاله‌ای تحت عنوان «نور حقیقت خواهد تابید» نوشت و لزوم اجرای قوانین مشروطیت و احیای آن را بیان کرد.

روزنامه تجدد - چاپ تبریز

در همان سال خیابانی به رهبری فرقه دموکرات آذربایجان برگزیده شد و فرقه دموکرات را توسعه داد و اصلاحات اساسی در آن ایجاد کرد[۱۲] و همگام با انتشار روزنامه تجدد و سرپرستی آن و درج مقالات، دست به کارهای سازنده دیگری در جهت پیشبرد اهداف و تامین آسایش مردم و تعیین والی برای آذربایجان زد تا مردم را برای حرکت عظیم و همگانی آماده سازد. در آن سال، خشکسالی بود و با رسیدن زمستان، مردم دچار قحطی و فقر شدند. خیابانی با تشکیل کمیسیون آذوقه، اعانه، دارالمساکین و... توانست مشکلات مردم را از پیش پا بردارد و مردم را نجات دهد. او با گرانفروشی و احتکار فرصت طلبان مبارزه کرد.

حضور در مجلس:

پس از خلع محمدعلی شاه از حکومت، انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی آغاز شد. خیابانی سابقه درخشانی داشت. چهار-پنج سال امامت نماز جماعت، تبلیغ احکام الهی، ارشاد مردم، تدریس در حوزه علمیه، عضویت انجمن ایالتی آذربایجان و ایفای نقش رهبری و راهنمای فکری، پیکار صادقانه و دوش به دوش دیگر مجاهدان در سنگر جهاد و دفاع، موقعیت ممتاز و محبوبیت پاک و بی شائبه را برای او در دل مردم تبریز و علما و رهبران مشروطه فراهم آورده بود. مردم نیز به پاس این نیکنامی ‌و صداقت و شجاعت و اندیشه‌های والا، خیابانی را در سی سالگی به نمایندگی خود در مجلس شورای ملی انتخاب کردند. خیابانی به همراه میرزا اسماعیل نوبری، نماینده دیگر مردم تبریز، راهی مجلس شورا شد. مجلس دوم در ۲۴ آبان ۱۲۸۸ (اول ذی الحجه ۱۳۲۷) گشایش یافت و در ۳۰ آبان به صورت رسمی ‌آغاز بکار کرد.[۱۳]

خیابانی از آن پس، در سنگر قانونگذاری، خود را وارث هزاران شهید انقلاب می‌دانست و با موضع ‌گیری های آگاهانه و ضداستبدادی و استعماری، در کنار نمایندگان متعهد و ارجمندی همچون شهید مدرس و میرزا اسماعیل نوبری و... به دفاع از حق مسلم مردم ستمدیده ایران پرداخت. از کارهای درخشان خیابانی در مجلس دوم، اعتراض شجاعانه و کارساز او علیه اولتیماتوم استعمارگرانه دولت تزار روس بود. در متن اولتیماتوم مزبور آمده بود.

  • دولت ایران، مستر شوستر، خزانه‌دار و مستر لکوفر را از کارها برکنار نماید.
  • دولت ایران، متعهد شود که از این پس بدون اطلاع و رضایت روسیه و انگلیس، مستشار از کشورهای خارج استخدام نکند!
  • مخارجی را که دولت روس برای لشکرکشی به خاک ایران (رشت و انزلی) تحمل کرده، باید توسط ایران پرداخت شود!

دولت روس و انگلیس برای دریافت جواب فقط ۴۸ ساعت مهلت می‌دهند و در صورتی که دولت ایران متن اولتیماتوم را قبول نکند و تسلیم نشود، سالدات ها و قزاق های روس، به سوی قزوین پیشروی خواهند کرد و ایران را به اشغال خود در خواهند آورد! و در صورت پرداخت نکردن مخارج، مبلغ آن دو برابر خواهد شد![۱۴]

این اولتیماتوم ننگین - که در واقع درخواست باج سبیل از ایران مظلوم بود - روز چهارشنبه ۷ آذرماه ۱۲۹۰ (۷ ذی الحجه ۱۳۲۹) به دولت ایران رسید. فردای آن روز در شهرهای تهران و تبریز و رشت، امواج خروشان مردمی ‌به حرکت درآمد. بازارها تعطیل شد، دوایر دولتی و تجارتخانه‌ها به حالت نیمه تعطیل درآمد و همه اعتراض می‌کردند. حتی زنان ایرانی نیز در کنار مردان، اعتراض خویش را بر اولتیماتوم مزبور اعلام کردند. این حرکت دسته جمعی و مردمی ‌نخستین نمایش عمومی ‌ایرانیان بود که زنان نیز در آن شرکت کرده بود.[۱۵]

شیخ خیابانی، در میان اجتماع تظاهرکنندگان تهرانی، به ایراد سخنرانی پرشور و تحریک احساسات مذهبی و ملی مردم پرداخت و با صدای رسایی گفت: «...استقلال هر ملتی، شرافت اوست. اگر نتوانیم کشور خود را نجات دهیم و شرافتمندانه زندگی کنیم لااقل در راه وطن جان خواهیم داد! زیرا در چنین مواقع خطرناک و حساس، زنده ماندن محو شدن است.»

این سخنان آتشین چنان شوری در دل مردم برپا کرد که فریاد «پاینده باد ایران»، «زنده‌باد خیابانی»... تا لحظاتی پس از پایان سخنرانی او در هوا طنین می‌انداخت.[۱۶]

روز جمعه ۹ آذر ماه قبل از ظهر جلسه علنی مجلس برپا شد. حسن وثوق (وثوق‌الدوله) وزیر امور خارجه و تنی چند از همکارانش در مجلس حاضر بودند. وثوق‌الدوله در برابر نمایندگان مجلس و مردم شرکت کننده قرار گرفت و متن اولتیماتوم را خواند و در پایان با زبونی گفت: «هیات وزیران به اتفاق چنین رای داده‌اند که این خواهش روس قبول بشود! تا نظر نمایندگان محترم چه باشد».[۱۷]

لحظاتی با سکوت و بلاتکلیفی گذشت. نمایندگان به روی همدیگر نگاه می‌کردند و گاه به وثوق‌الدوله خیره می‌شدند که می‌خواست شرافت و حیثیت ملت را مفت تقدیم بیگانگان گردن‌کلفت نماید. یکی دو نماینده فرومایه و ترسو برخاسته، از مجلس بیرون رفتند و خود را کنار کشیدند... باز هم سکوت بود و تماشاگران با چشمانی باز، منتظر نتیجه نهایی بودند... ناگهان شیخ محمد خیابانی از جای خود برخاست و با هیبتی شکوهمند و قدم‌های محکم و سنگین به جلو آمد و رو به نمایندگان ایستاد و با صدای رسا و بلند، سکوت مرگبار مجلس را شکست: «هیچ کس و هیچ دولتی حق ندارد که اختیار، آزادی و استقلال کسی یا دولتی را از آن ها سلب کند، مگر این که به شیوه کهن بربریت و وحشیت برگردد!... بنده از طرف ملت، که حق آزادی و استقلال را از چندین هزار سال پیش تاکنون برای خودشان ثابت می‌دانند، عرض می‌کنم که ما تا امروز مستقل بوده‌ایم، در حفظ حقوق و ترقی مملکت خودمان صاحب اختیار بوده‌ایم... من با کمال جسارت و گشاده‌رویی به دولت روسیه می‌گویم که ممکن نیست این ملت، امور کشور و اختیار و استقلال خود را به دیگران واگذار کند... این اولتیماتوم به استقلال ایران لطمه می‌زند و شکی نیست که فقط با موافقت دولت ایران، این اولتیماتوم مورد قبول واقع نمی‌شود!... امیدوارم این اولتیماتوم ظالمانه را پس بگیرند و ملت ایران را از خودشان آزرده نکنند».[۱۸]

خیابانی با این سخنان هم اولتیماتوم را رد و محکوم کرد و هم ترس و لرز احتمالی نمایندگان دیگر را ریخت! پس از او بود که دیگر نمایندگان نیز در رد و محکوم کردن این اولتیماتوم سخنانی اظهار کردند. بدین گونه، حرکت مردانه و هوشیارانه خیابانی، موجب شد که مجلس شورا با سرافرازی تمام، اولتیماتوم روسیه را رد کند. از آن روز نام و آوازه شجاعت و هوشیاری و غیرت خیابانی در تمام شهرهای ایران بر سر زبان‌ها افتاد و ملت او را خوب شناختند، حتی دشمنان ایران نیز بیش از پیش به عظمت و نفوذ کلام این روحانی آزاده پی بردند.

پانزده روز پس از این تاریخ، در ۲۴ آذر ماه ۱۲۹۰ سفارت روس دوباره با دولت ایران (ناصرالملک) تماس گرفت و خبر داد که سپاه روس در قزوین گرد آمده است، اگر تا شش روز دیگر، همه خواسته‌های ما پذیرفته نشود، آهنگ تهران خواهند کرد! در ۲۹ آذر ماه مجلس تشکیل جلسه داد. باز هم خیابانی و دیگر نمایندگان سخنرانی کردند و به رد اولتیماتوم رای دادند.

دولت موقت ناصرالملک در روز دوم دی ماه، جلسه‌ای با حضور هیات وزیران و نمایندگان سازشکار و سرد مزاج مجلس تشکیل داد. وثوق‌الدوله، بستن در مجلس را پیشنهاد کرد. ناصرالملک بی‌درنگ این درخواست را قبول نمود و دستور انحلال مجلس را داد و اجرای فرمان به عهده یپرم خان ارمنی - رئیس شهربانی تهران و قاتل شیخ فضل الله نوری - واگذار شد!... بدین ترتیب از همان روز مجلس دوم بسته شد و نمایندگان پراکنده گشتند... و بساط انقلاب و مشروطه‌خواهی و استقلال طلبی در ایران برچیده شد!

خیابانی تنها ماند. اما هنوز خون غیرت در رگهایش در جریان بود. یک روز در سبزه میدان تهران، در اجتماع اعتراض آمیز مردم، بالای سکو رفت و با سخنرانی آتشین، از انقلاب و آزادیخواهان دفاع نمود و عمل زشت دولت در بستن مجلس و پراکنده ساختن نمایندگان مردم را محکوم کرد و در میان کف زدن ها و فریادهای «زنده‌باد ایران»، «زنده‌باد مشروطه»، «زنده‌باد خیابانی» و... از سکوی سخنرانی پایین آمد.

دو ماه پس از بسته شدن مجلس و شروع دوره فترت، خیابانی همراه خانواده‌اش به مشهد مقدس رفت و پس از زیارت مرقد امام هشتم علیه السلام و دیدار با اقوامش در خاک رضوی، از آن جا عازم روسیه، جمهوری ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و داغستان شد تا در فرصتی که پیش آمده، از ممالک همسایه دیدار کند[۱۹] و هم از این طریق به تبریز برگردد. چون که پس از بسته شدن مجلس، صمدخان شجاع‌الدوله از طرف روسها، حاکم تبریز شده و محل انجمن ایالتی را ویران و بسیاری از آزادیخواهان را قتل عام کرده بود و لابد منتظر خیابانی و همکاران و همفکرانش نیز بود. اگر خیابانی از تهران یا مشهد، به تبریز برمی‌گشت، بی شک به دست جلادان صمدخان گرفتار و کشته می‌شد.

او در کشورهای خارجی، خیلی چیزها دید و شناخت. در آذربایجان کارگران ایرانی را دید که به سبب نبودن کار مناسب در کشور خودشان، سرگردان در خاک بیگانه می‌گشتند و در مقابل دستمزدی ناچیز متحمل سنگین‌ترین کارها می‌شدند.

خیابانی از داغستان با یکی از بستگانش در تبریز تماس گرفت و او را به جلفا خواست. در آن جا خانواده‌اش را به وی سپرد تا به تبریز برساند و خود باز هم به پتروفسکی بازگشت. مدتی در آن جا ماند و ناگهان یک روز عازم تبریز شد. تبریز در آتش بیداد روس‌ها و صمدخان شجاع‌الدوله می‌سوخت. خیابان‌ها بوی خون می‌داد. خوف و وحشت از همه جا سر می‌کشید.[۲۰]

در مهر ماه سال ۱۲۹۳ صمدخان، از سوی روس‌ها کنار گذاشته و فضای آزادی نسبی در تبریز ایجاد شد. اما بدتر از صمدخان، خود روس‌ها بودند که هنوز حضور نامیمون خود را حفظ می‌کردند. ولی از آن سو در بهار سال ۱۲۶۹ ق (۱۳۳۵ هجری) با ظهور انقلاب اکتبر روسیه، امپراتوری سیصد ساله تزاری در آن سرزمین پهناور برای همیشه برچیده و دفترش بسته شد. از آن پس، نیروهای آدمکش و خبیث و وحشی روسی، ایران را ترک کردند. با پاک شدن خاک تبریز از لوث روس‌ها، نسیم آزادی در خطه آذربایجان و شمال ایران وزیدن گرفت.

مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹:

در مرداد ۱۲۹۸ انتخابات مجلس چهارم شروع شد. خیابانی با داشتن نه هزار رای، حایز اکثریت آراء بود. در اثنای انتخابات، متن قرارداد ۱۹۱۹ بین دولت ایران و انگلیس امضا و در ایران منتشر شد. این پیمان ننگین را وثوق‌الدوله، نخست وزیر ایران، با نمایندگان انگلیس منعقد کرده بود. وثوق‌الدوله، سال ها پیش با قبول اولتیماتوم روس، ضربه مهلکی به پیکر مشروطیت زده بود و اینک با امضای قرارداد استعماری دیگر درصد بود که اختیار کامل امور مالی، گمرکی و نظامی ‌ایران را به دست مستشاران انگلیسی بدهد و کشور را تحت الحمایه بریتانیا گرداند.

در پی انتشار متن قرارداد، موجی از اعتراض و ناخشنودی در ایران پدید آمد. فرقه دموکرات در تبریز به رهبری خیابانی علیه قرارداد ۱۹۱۹ وارد عمل شد و روزنامه تجدد نوشت: «تا زمانی که قرارداد به تصویب مجلس نرسیده، ورق پاره‌ای بیش نیست و اعتباری ندارد!».[۲۱]

از طرفی وثوق‌الدوله با آگاهی از واکنش خیابانی و پیروانش در تبریز، به فکر چاره افتاد. چون می‌دانست که اگر پای خیابانی و همفکرانش به مجلس چهارم باز شود، نخواهند گذاشت که این قرارداد استعماری تصویب گردد؛ همچنان که هشت سال پیش نگذاشتند اولتیماتوم روس، تصویب و قبول شود. به دنبال اعتراضات و کشمکش های سیاسی، وثوق‌الدوله با اعزام دو نفر خارجی به همراه چند مزدور از تهران به تبریز، بسیاری از کارمندان و مسئولان ادارات را به دلیل این که نتوانسته بودند در انتخابات خواسته‌های او را برآورند، اخراج و افراد مزدور و خودفروخته‌ای را جایگزین آنان کرد و در واقع انتخابات آذربایجان را به هم زد.[۲۲] این بود که در دوره چهارم مجلس، نمایندگان آذربایجان به مجلس راه نیافتند.

خیابانی در آن روزهای حساس، سفری به تهران کرد تا اوضاع سیاسی را از نزدیک بررسی کند. او سعی بر این داشت که با بعضی از رجال مشهور سیاسی گفتگو کند و زمینه مخالفت با قرارداد ۱۹۱۹ را مساعد گرداند. اما کسی جواب مناسب نداد. در همان روزها شصت هزار تومان از طرف وثوق‌الدوله به خیابانی پیشنهاد شد تا بگیرد و ساکت شود! خیابانی تازه متوجه شد که در پایتخت چه خبر است و این که از بسیاری از رجال سیاسی، صدایی برنمی‌آید، از آن روست که حق سکوت گرفته‌اند! او با رد این پیشنهاد، به تبریز برگشت و پی برد که نمی‌توان به رجال تهران امیدوار بود.

او در تبریز با دعوت آزادیخواهان و دموکرات‌ها، در روز ۲۲ اسفند ۱۲۹۸ «مجلس محلی تبریز» را تشکیل داد و خود به ریاست آن انتخاب شد. کار مجلس محلی تبریز این بود که در مسائل سیاسی و اجتماعی تبریز و آذربایجان، تصمیم گیری کند؛ چون نمایندگان آذربایجان را از رفتن به مجلس شورای ملی محروم کرده بودند. مذاکرات و تصمیم های مجلس محلی هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد و به اطلاع مردم می‌رسید.

در هشتم فروردین سال ۱۲۹۹، بیانیه‌ای از طرف کمیته مجلس محلی تبریز، خطاب به آزادیخواهان و هموطنان صادر شد. در بیانیه مزبور، اتحاد، اتفاق و نظم دموکرات ها و همکاری و یاری همه آزادیخواهان میهن دوست ایرانی، به مثابه یگانه تکیه‌گاه کمیته معرفی شده و مورد تاکید قرار گرفته بود.[۲۳]

قیام شهید خیابانی:

بعد از ظهر روز سه‌شنبه ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ (۱۶ رجب ۱۳۳۸) در حیاط عمارت تجدد، جنب و جوشی پدیدار بود. آزادیخواهان پیرو خیابانی که همه مسلح بودند، گروه گروه در آن جمع می‌شدند. آتش و خشم در درونشان شعله می‌کشید و در خروش و هیجان بودند. ساعتی گذشت که ناگهان فرمان رهبر آزادی و تجدد، شیخ محمد خیابانی مبنی بر آزاد کردن و نجات دادن «میرزا باقر» از زندان کلانتری محله نوبر صادر شد. میرزا باقر به سبب مخالفت با «ماژور بیورلینگ» - رئیس شهربانی تبریز که فردی خارجی بود و از طرف وثوق الدوله منصوب شده بود - زندانی گشته بود.

به صدور فرمان شیخ، بیش از پنجاه مجاهد مسلح، به کلانتری نوبر حمله کرده، میرزا باقر را آزاد کردند و به عمارت تجدد آوردند. ماموران کلانتری گرچه آزادیخواهان را تعقیب کردند، به هیچ کاری موفق نشدند. بدین گونه نخستین گام قیام با موفقیت و پیروزی برداشته شد. همان شب بسیاری از گروه های آزادیخواهی به پیروان خیابانی در عمارت تجدد پیوستند.

صبح ۱۸ فروردین ۱۲۹۹ در تبریز، صبح آزادی و صحنه یکی از پرشکوه‌ترین قهرمانی های تاریخ ایران بود. بازار تعطیل شد. دانش آموزان مدارس، به حالت راهپیمایی در ساختمان و اطراف عمارت تجدد گرد آمدند. شعارهای ضد دولت وثوق‌الدوله و مزدورانش، در فضای شهر طنین افکنده بود. مردم آزادیخواه، مسلمان و قهرمان تبریز، به اشاره پیشوای خود خیابانی، به شهربانی ریخته، آزادیخواهان دربند را از سیاهچالها نجات دادند. اداره شهر همه به دست آزادیخواهان افتاد. شیخ به مزدوران وثوق‌الدوله در تبریز اخطار کرد که هر چه زودتر شهر را ترک گویند و آنان چهارشنبه شب، تبریز را به قصد تهران ترک کردند. بدین سان در روز دوم قیام، تبریز از لوث حضور خائنان و بیگانگان مزدور پاک شد[۲۴] و رشته امور شهر به دست خیابانی و پیروانش افتاد و خورشید آزادی از افق آذربایجان درخشید.

در روز پنجشنبه خیابانی هیات مدیره‌ای را برای اداره اجتماع مردم و تصمیم‌گیری های لازم، انتخاب کرد. این هیات، در همان روز بیانیه‌ای به زبان فارسی و فرانسه نوشته، به دیوارهای شهر نصب کردند: «آزادی خواهان شهر تبریز در مقابل تمایلات ارتجاعی برخی افراد ضدمشروطیت که در حکومت های محلی و در مرکز ایالت آذربایجان ظهور کرده بود، به هیجان آمده و دست به اعتراض و قیام زدند. آزادیخواهان تبریز اعلام می‌کنند که برنامه آنان عبارت است از تحصیل اطمینان کامل در احترام به قانون اساسی و اجرای صادقانه آن. آزادیخواهان موقعیت فوق‌العاده حساس فعلی را در نظر گرفته و مصمم هستند که نظم و آسایش را به هر وسیله که باشد، برقرار دارند. برنامه آزادیخواهان در دو عبارت خلاصه می‌شود: برقرار داشتن آسایش عمومی‌ و از قوه به فعل آوردن رژیم مشروطیت».[۲۵]

قیام پیروزمندانه مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، بیش از پنج ماه ادامه داشت. شیخ در حیاط ساختمان تجدد، به ایراد نطق‌هایی می‌پرداخت و مردم با اشتیاق تمام پای صحبتش می‌نشستند. این سخنان به زبان آذری بود و ترجمه فارسی‌اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می‌شد. در این پنج ماه خیابانی و جنبش با خطرهای فراوانی مواجه بودند، اما بر همه پیروز شدند و آتش توطئه‌ها را خاموش کردند... .

خیابانی در این پنج ماه، بیش از آن که ژست رهبر و فرمانده قیام مسلحانه به خود بگیرد، هیبت یک رهبر فکری و ایدئولوگ و متفکر انقلابی را داشت و هر روز با نطق های پرشور در مسائل اجتماعی و سیاسی و فکری، سعی در برپایی انقلاب فرهنگی و خودآگاهی سیاسی و اجتماعی در اندیشه‌های مردم داشت.[۲۶]

از طرفی دشمنان او، به ویژه از ناحیه حکومت مرکزی، هر لحظه در صدد سرکوبی او و قیامش بودند. در این مدت وثوق الدوله از نخست وزیری احمدشاه عزل و مشیرالدوله به جای او منصوب شد. مشیرالدوله برای شکست قیام خیابانی، مهدی قلی خان هدایت، معروف به مخبرالسلطنه، را برگزید. او چهره‌ای موجه و ملی داشت و به همین سبب بدون سرباز و محافظ وارد تبریز شد و کسی با او کاری نداشت. مدت ها سعی کرد از طریق صحبت با دوستان خیابانی، او را از ادامه نهضت بازدارد، ولی خیابانی اعتنایی نکرد و از طرفی گمان نمی‌کرد که مخبرالسلطنه قصد خیانت داشته باشد. مخبرالسلطنه چون از راه تزویر و فریب و مذاکره نتوانست خیابانی را از راهی که در پیش گرفته منصرف سازد، با رئیس قزاقخانه تبریز - که یک کلنل روسی بود - گفتگو و تبانی و نقشه سرنگونی قیام تبریز را طرح ریزی کرد.

شهادت خیابانی:

سرانجام در سپیده دم یکشنبه ۲۱ شهریور ۱۲۹۹، که بسیاری از نیروهای مسلح خیابانی برای بر چیدن اشرار محلی به اطراف تبریز رفته بودند و نیروی اندکی در شهر و اطراف عالی قاپور (مقر حکومت خیابانی و مرکز قیام) مانده بود، قزاق های مسلح به دستور کلنل روسی و مخبرالسلطنه، به شهر ریختند و تمام نیروهای قیام ‌را یا کشتند یا خلع سلاح کردند و همه مراکز آزادیخواهان و ادارات را به تصرف خود درآوردند و عالی قاپو را در اختیار خود گرفتند.[۲۷]

قزاق ها به فرمان مخبرالسلطنه به خانه خیابانی ریختند، ولی قبل از این که به او دست بیابند، خیابانی از راه پشت بام به خانه همسایه‌اش، شیخ حسنعلی میانجی، پناهنده شده بود. شیخ حسنعلی اصرار کرد که پیش مخبرالسلطنه برود و وساطت کند، ولی خیابانی نپذیرفت. تا این که بعدازظهر ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ شمسی (ذی الحجه ۱۳۳۸)، مخفی گاه شیخ پیدا شد و با شلیک چند تیر بدست اسماعیل قزاق، در زیرزمین خانه شیخ حسنعلی میانجی به شهادت رسید. پیکرش را که به طور موقت در گورستان امامزاده حمزه تبریز دفن شده بود، به تهران منتقل کرده و در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپردند.

اهداف قیام خیابانی:

از مطالعه تاریخ قیام خیابانی و تأمل در آن می‌توان به اهداف این قیام پی‌برد:

  1. سر و سامان دادن به اوضاع آشفته آذربایجان
  2. قطع دست اجانب از آن خطه و کل ایران
  3. همکاری با نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان در راه پیشبرد و گسترش قیام در سرتاسر ایران و اصلاح اوضاع کشور و بیدارکردن مردم
  4. حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران و تامین آزادی سیاسی، اقتصادی، نظامی ‌و فرهنگی کشور
  5. احیا و اجرای قانون اساسی مشروطیت
  6. ایجاد نوعی انقلاب فرهنگی و بازگشت به خویشتن خویش

علل شکست قیام:

شکست قیام تبریز پس از حدود شش ماه، علل و عوامل گوناگونی داشت، از جمله:

  1. حضور قزاقخانه در کنار شهر تبریز و همکاری آن با حکومت مرکزی
  2. کم بودن نیروهای مقاومت و مسلح قیامی ‌و نداشتن ارتش مقاومت دایم
  3. اهتمام بیشتر شیخ محمد خیابانی به ایجاد و گسترش خودآگاهی مردم و نهضت فکری و بیداری سیاسی و بی‌توجهی به جذب نیروهای نظامی‌ و مسلح برای حراست از قیام
  4. خیانت کسانی که قول همکاری به خیابانی داده بودند.
  5. تنها ماندن خیابانی در نتیجه همکاری نکردن او با روس و انگلیس و نیروهای وابسته به آن دو، و دشمنی آن ها به ویژه حکومت مرکزی با وی و قیامش.

سخنان حکیمانه از خیابانی

  1. اولین لازمه شرافت یک ملت، استقلال است.
  2. استقلال ملت ها را فقط فضایل و اخلاق عالی می‌تواند محفوظ دارد.
  3. حافظ و نگهبان استقلال هر ملتی، شجاعت و قهرمانی اوست.
  4. یک ملت نمی‌تواند بدون معارف، آزادی خود را محفوظ دارد.
  5. در راه زندگی شرافتمندانه باید از جان و مال گذشت.
  6. آزادی مستلزم برابری است، در مقابل قانون همه برابریم.
  7. ایران را ایرانی باید آزاد کند.
  8. در عین آزادی باید مقید باشی.
  9. نخستین وسیله ترقی، داشتن روح تجدد است.
  10. یک فرد بی‌علاقه به جامعه خود، کمتر از حیوان است.
  11. هیچ کار بزرگ بدون فکر انجام نمی‌گیرد.

پانویس

  1. ↑ شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، حاج محمدعلی آقا بادامچی تبریزی، چاپ برلین، سال ۱۳۰۴ ش، ص ۲۳.
  2. ↑ همان.
  3. ↑ شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، مصطفی قلیزاده، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۷۲، ص ۴۲.
  4. ↑ این مسجد هنوز هم به همان نام در چهار راه منصور تبریز موجود است.
  5. ↑ پدربزرگ مقام معظم رهبری حضرت آیت الله سید علی خامنه‌ای.
  6. ↑ شیخ محمد خیابانی، خروش حماسه‌ها، ص ۴۲.
  7. ↑ همان، ص ۲۴.
  8. ↑ دو قهرمان جنبش مشروطه، رحیم رئیس نیا و عبدالحسن ناهیدی، ص ۱۹۶.
  9. ↑ همان، ص ۷-۱۹۶.
  10. ↑ شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.
  11. ↑ تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج ۲، ص ۶۷۸.
  12. ↑ شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.
  13. ↑ تاریخ هجده ساله آذربایجان، احمد کسروی، ج ۱، ص ۷۵.
  14. ↑ شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۲۸.
  15. ↑ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، دکتر ملک زاده، ج ۷، ص ۸۷.
  16. ↑ دو قهرمان جنبش مشروطه، ص ۲۰۹.
  17. ↑ قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، علی آذری، چاپ چهارم، تهران، ۱۳۶۲، ص ۲۹.
  18. ↑ همان، ص ۳۱-۲۹.
  19. ↑ همان، ص ۳۷.
  20. ↑ شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۰۶.
  21. ↑ همان، ص ۳۲.
  22. ↑ شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۳۷.
  23. ↑ قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، ص ۶-۲۴۵.
  24. ↑ همان، ص ۲۶۳، تاریخ هجده ساله آذربایجان، ج ۲، ص ۷۶۷.
  25. ↑ شیخ محمد خیابانی خروش حماسه‌ها، ص ۱۴۷.
  26. ↑ تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، ج ۱، ص ۳۵ و ۳۶.
  27. ↑ شرح حال و اقدامات شیخ محمد خیابانی، ص ۳۷.

منابع

  • گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ محمد خیابانی" از مصطفی قلی زاده.
  • شرح حال شهید محمد خیابانی،کتابخانه طهور،بازیابی: ۱۵ اسفند ۱۳۹۲.

پیوندها

  • چهره‌ای ناشناخته از شیخ محمد خیابانی، فرامرز خیابانی اصل (نوه خیابانی).[۱].
  • ما فدائیان اولاد خودمان هستیم. گفتگو با فرامرز خیابانی. مصاحبه در روزنامه شرق ۲۹ و ۳۰ فروردین ۱۳۸۹.
  • زندگی و مبارزات شیخ محمد خیابانی در راه آزادی و استقلال ایران، پژؤوهشگاه علوم انسانی.

آرشیو عکس و تصویر

  • از راست علینقی گنجه ای، شهید محمد خیابانی و محمدعلی بادامچی

  • شهید محمد خیابانی

  • شهید محمد خیابانی و تعدادی از مبارزین

  • منزل شهید محمد خیابانی

  • قبر شهید محمد خیابانی در حرم حضرت عبدالعظیم علیه السلام در شهرری

  • تمبر یادبود شهید محمد خیابانی

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=شیخ_محمد_خیابانی&oldid=149000»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا