افق

«اُفُق» اصطلاحی در نجوم، به معنای کناره و اطراف آسمان، یا مرز میان زمین و آسمان است که از دید فرد، آسمان و زمین در آنجا به هم می‌رسند. در کتب فقهی، از «افق» در باب‌‌هاى صلاة و صوم سخن رفته است.

تعریف افق

«افق» در اصطلاح نجوم دائره‌ای است میان قسمت مرئی و نامرئی آسمان؛ چنان که هر چه زیر افق باشد غروب کرده و هر چه بالای افق باشد طالع است، «وَلَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» (سوره تکویر، آیه ۲۳)؛ یعنی فرشته خدا را در کناره آسمان دید.

جمع افق، «آفاق» است و گاه مراد از آن همه موجودات است که هر یک زیر افقی یعنی قسمتی از اقسام فلک جای دارند؛ چنانکه در قرآن کریم می فرماید: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فِی الْآفَاقِ وَفِی أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ یتَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ...» (سوره فصلت، آیه ۵۳)؛ زود است که آیات قدرت خود را در همه جا و در خود مردم به آنها بنمائیم. این آیه دلالت بر آن دارد که تتبع در علوم طبیعی و نجوم و تشریع، مطلوب خداست، به شرط آن که با نظر اعتبار و برای پی بردن به آثار قدرت پروردگار بخوانند.

افق در معنای رایجِ میان عموم مردم، که به مرز میان زمین و آسمان اطلاق می‌شود، بر سه نوع است:

۱. افق محلی:

خطی بسته (معمولاً دایره) در دوردست است که از دید فرد، آسمان و زمین در آنجا به هم می‌رسند و لبۀ زیرین آسمانِ مرئی و لبۀ بالایی زمین به‌شمار می‌آید. عوارضی چون کوه، درخت یا ساختمان موجب می‌شود که افق محلی دایرۀ واقعی (هندسی) نباشد. درنتیجه، افق محلی بر‌خلاف دیگر افقها، در یک صفحۀ راست جای نمی‌گیرد و نمی‌توان از عمودبودن آن بر راستای شاقول محل سخن گفت.

۲. افق جغرافیایی:

گاه بدان افق ظاهری یا افق حقیقی و افق مرئی نیز می‌گویند. دایره‌ای است در دوردست که از دید فرد ـ به فرض نبود پستی یا بلندی ـ آسمان و زمین آنجا به هم خواهند رسید. درواقع، اگر فرد ناظر جایی باشد که هیچ ناهمواری‌ای تا دوردستها جلو دید او را نگیرد، افق جغرافیایی و افق محلی بر هم منطبق خواهند شد. اگر مخروطی به رأس نقطۀ قرارگرفتن چشم فرد ترسیم گردد که بر زمین (با فرض کرۀ ایدئال بودن) مماس باشد، نقاط تماس این مخروط و زمین، همان دایرۀ موسوم به افق جغرافیایی خواهد بود.

۳. افق سطح دریا:

گاه بدان افق ایدئال، افق حسی، افق دریایی، افق ظاهری یا افق مرئی نیز می‌گویند. دایره‌ای است در دوردست که از دید فرد ـ به فرض نبود پستی یا بلندی ـ آسمان به سطح آبهای آزاد می‌رسد. درواقع، اگر ناظری در ساحل اقیانوس ایستاده باشد، افق سطح دریا و افق جغرافیایی او یکی می‌شود و بخشی از افق محلی نیز (در سوی اقیانوس) بر این دو دایره منطبق خواهد بود. افق سطح دریا مبنای اندازه‌گیری هنگام طلوع و غروب خورشید در هر ناحیه به‌شمار می‌آید.

افق در احکام

افق، به اختلاف بلاد، مختلف است و در هر یک از نمازها باید دخول وقت احراز شود.

ملاک غروب شرعی از نظر کسانى که آن را پنهان شدن قرص خورشید مى‌دانند، پنهان شدن خورشید در افق است به شرط آن که چیزى همچون ابر، کوه، تاریکى و... مانع دیده شدن خورشید نباشد.

دید[۱]ن هلال در یکى از دو شهر هم افق، براى مردم شهر دیگر نیز کفایت مى‌کند.

دید[۲]ن هلال در افق مکان‌هاى شرقى، براى مکان‌هاى غربى کفایت مى‌کند، اما به قول مشهور، دیدن آن در افق مکان‌هاى غربى، براى مکان‌هاى شرقى کفایت نمى‌کند.

وقت[۳] نماز صبح، طلوع فجر صادق است و علامت آن، پراکنده شدن سفیدى صبح در پهناى افق است.

منابع

• نثر طوبی، میرزا ابوالحسن شعرانی، واژه "افق".
• "افق"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، ج‌۱، ص۶۲۷.