|
|
| (۸ نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است) |
| سطر ۱: |
سطر ۱: |
| − | ==ولادت== | + | '''«ابوالفضل محمد بن عمید»''' معروف به '''«ابن عمید»''' (۳۶۰-۳۰۰ ق)، ادیب، حکیم، شاعر و وزیر نامدار [[شیعه]] در دربار [[آل بویه|آل بویه]] بود. ابن عمید علاوه بر وزارت و سیاست، در علوم و فنون گوناگون مانند [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[تفسیر قرآن|تفسیر]]، [[فقه]]، [[شعر]]، [[ریاضی|ریاضى]]، نجوم، هندسه، [[فیزیک و مکانیک|فیزیک]]، موسیقى، [[منطق]] و [[فلسفه]] تبحر داشت. [[صاحب بن عباد]]، از برجسته‌ترین شاگردان اوست. |
| | + | {{شناسنامه عالم |
| | + | ||نام کامل = ابوالفضل محمد بن عمید |
| | + | ||تصویر= |
| | + | ||زادروز = ۳۰۰ قمری |
| | + | |زادگاه = |
| | + | |وفات = ۳۶۰ قمری |
| | + | |مدفن = همدان |
| | + | |اساتید = [[احمد بن محمد بن خالد برقى]]، [[احمد بن اسماعیل قمی|احمد بن اسماعیل بن سمکة]]، ابوجعفر خازن، ابن ابى الثیات،... |
| | + | |شاگردان = [[صاحب بن عباد]]، عضدالدوله دیلمی،... |
| | + | |آثار = دیوان الرسائل، المذهب فى البلاغات، کتاب الخَلق و الخُلق، رسالة المسائل الطبیعیة، رسالة فی الحمرة الحادثة فی الجوّ، کتاب فی بناء المدن،... |
| | + | }} |
| | + | ==زندگی‌نامه== |
| | | | |
| − | از آنجا كه عمران بن عميد را در هنگام وفات كمى بيش از 60 سال ثبت كرده است<ref>الكامل فى التاريخ، ج 9، ص 606.</ref> و سال وفات او را بسيارى اوايل 360 هـ يا 359 هـ گفته اند، بنابراين معلوم مى شود محمد در سال 299 يا 300 هـ.ق پا به عرصه جهان گذاشته است.
| + | «ابوالفضل محمد بن عمید» حدودا در سال ۲۹۹ یا ۳۰۰ هـ.ق پا به عرصه جهان گذاشته است، زیرا عمر او را در هنگام وفات کمى بیش از ۶۰ سال ثبت کرده اند<ref>الکامل فى التاریخ، ج ۹، ص ۶۰۶.</ref> و سال وفات او را بسیارى اوایل ۳۶۰ هـ یا ۳۵۹ هـ گفته اند. در مورد محل تولد او مدرکى در دست نیست، اما پیرامون محل زندگى وى باید گفت: ظاهراً در [[قم]] خانه اى داشت و ایام زندگى خود را (چه قبل از دست دادن پدر و چه بعد از آن) در دهستان‌هاى فارس، جبل و شهر رى سپرى کرده است و گویا زمانى را نیز در شهر [[اصفهان]] اقامت داشته است.<ref>یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۶۱.</ref> |
| | | | |
| − | روزگار كودكى و نوجوانى و حتى جوانى را در شهر رى منطقه جبال و فارس پشت سر گذاشت و مدارج علم و دانش را طى نمود و هر روز بر فضل و دانشش افزود<ref> يتيمة الدهر، ج 3، ص 160.</ref> تا اين كه در زمره دانشمندان عصر خويش قرار گرفت.
| + | خاندان عمید اصلاً از [[شیعه|شیعیان]] قم و از مروّجان این مذهب بوده اند.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج ۱، ص ۳۵۲.</ref> پدرش «ابوعبدالله حسین بن محمد» (۳۳۶-۲۷۵ ق) ملقب به «عمید»، جزو کاتبان به شمار مى آمد و موقعیت علمى بالایی داشت، چنان که ثعالبى مى گوید: ابن عمید فن کتابت را از غریبه نیاموخته؛ بلکه آن را از پدر خود «ابوعبدالله حسین» فراگرفته است. ابوعبدالله در مرتبه بزرگى از فن کتابت قرار داشت و رساله هاى او در [[خراسان]] (ایوان) مدون گشته بود. |
| | | | |
| − | ==نياكان محمدابن عميد==
| + | قرائن بسیارى وجود دارد که ابن عمید وزیر و عالم [[شیعه|شیعى]] مذهب بود. از جمله قمى بودن وى یکى از این قراین است و قمى بودن وى از لابه‌لاى مطالب تاریخى بدست مى آید. از آنجا که قم همیشه مهد تشیع امامى بوده است مى توان گفت که او نه تنها شیعه بلکه شیعه دوازده امامى بوده است. از دیگر شواهد تشیع او این که در مجلسى که او حضور داشت گویندگان گرد مى آمدند و پیرامون «دوستى [[امام علی علیه السلام|على]] علیه‌السلام» گفتگو مى کردند.<ref> اعیان الشیعه، ج ۳۳۲، پاورقى ۳.</ref> |
| | | | |
| − | نام پدر وى را بيشتر، «حسين» دانسته اند و برخى چون ابن داود حلى، نامش را «حسن» پنداشته اند كه به نظر مى رسد صحيح نباشد. كنيه وى (عميد) ابوعبدالله و لقب او كله بوده است.<ref> همان، ص 159.</ref> از اين لقب برمى آيد احتمالاً وى داراى قدى كوتاه بوده است. در اين كه آيا كلمه «عميد» لقب او يا نام پدرش بوده است، در منابع تاريخى ترديد ديده مى شود. آنچه صحيح به نظر مى رسد اين است كه عميد لقب حسين بوده است كه اهل خراسان (ايران) آن را براى احترام و تكريم اكابر بكار مى بردند. شايد هم نزد ايشان فقط لقب كاتبان و منشيان بوده است.<ref> ريحانةالادب، ج 8.</ref>
| + | ابن عمید در قرن چهارم هجرى مى زیسته و این قرن از جهانى با قرون دیگر متمایز است. از جمله اوجگیرى فن کتابت (ترسّل) و گسترش [[شیعه|تشیع]] در آن عهد توسط [[آل بویه|آل بویه]] از ویژگی‌هاى آن روزگار است. ابن عمید وزارت برخى از حاکمان آل بویه را به عهده داشت و او را ستون سلطنت آل بویه نامیده اند.<ref> یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۵۸.</ref> |
| | | | |
| − | پدر ابن عميد در سال 275 هـ.ق متولد شد.<ref>دائرةالمعارف تشيع، ج 1، ص 352.</ref> اصالتاً اهل قم بود<ref>يتيمة الدهر، ج 3، ص 160؛ اخلاق الوزيرين، ص 325.</ref> و در دوران زندگى به تحصيل علم پرداخت. وى جز كاتبان به شمار مى آمد چنان كه ثعالبى مى گويد: ابن عميد فن كتابت را از غريبه نياموخته؛ بلكه آن را از پدر خود «ابوعبدالله حسين بن محمد» فراگرفته است. ابوعبدالله در مرتبه بزرگى از فن كتابت قرار داشت و رساله هاى او در خراسان (ايوان) مدون گشته بود.
| + | بعد از آن که ابوعلى قمى وزیر رکن الدوله بویهی از دنیا رفت، ابن عمید در سال ۳۲۸ یا ۳۳۶ هـ.ق به جاى او نشست و کرسى وزارت آل بویه را اشغال کرد.<ref>الوافى بالوفیات، ج ۲، ص ۳۸۱.</ref> او در آن زمان مردى ۳۶ ساله بود و در دوران وزارت [[عدالت]] را در جامعه گسترش داد.<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۸۱.</ref> [[عزالدین ابن اثیر|ابن اثیر]] در تاریخ خود مدت وزارت ابن عمید را ۲۴ سال ذکر نموده است.<ref>الکامل فى التاریخ، ج ۹، ص ۶۰۶.</ref> |
| | | | |
| − | ابواسحاق صابى در كتاب خود «تاجى» پا را فراگذاشته و مهارت پدر ابن عميد را با ابن عميد مقايسه نموده و مى گويد: رسائل ابن عبدالله در بلاغت كمتر از رسائل پسرش ابوالفضل نيست. اگر چه ثعالبى اين سخن صابى را نمى پذيرد و آن را ستمى بزرگ در حق ابن عميد مى شمارد<ref>همان، ص 159.</ref>اما نفس بيان اين مطلب از شخصيتى چون صابى كه برخى او را از كاتبان چهارگانه جهان شمرده اند، نشانگر مقام و موقعيت علمى پدر ابن عميد است و همين علم و فضل بود كه يكبار در زمانى كه لشكر «ماكان بن كاكى» شكست خورد و او در بين لشكريان بود و اسير شد، از بند اسارت نجاتش داد و علاوه بر آن سبب منزلت يافتن او نزد سلطان فاتح شد.
| + | ابن عمید به رغم اینکه در دورۀ تصدی وزارت اشتغالات سیاسی بسیار داشته، توانسته بود محیطی ایجاد کند که عالمانی از هر رشته را به کار راغب سازد. به عنوان نمونه ابویوسف رازی بخشی از کتاب هندسۀ اقلیدس را برای ابن عمید به عربی برگرداند.<ref>فهرست ابن ندیم، ۳۲۶.</ref> همچنین باید گفت به تشویق ابن عمید بود که حسن بن محمد قمی بر آن شد تا «تاریخ قم» و دیوان شعر ابوجعفر عطار را گردآورد. فراتر از این، ابن عمید در ری رصدخانه‌ای ساخت که ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن در آن به رصد پرداختند. وی همچنین نوشته‌های کهن یونانی را که در سور اصفهان یافته شده بود، برای استفادۀ اهل آن به بغداد فرستاد و بعضی از نویسندگان را به استنساخ کتب پیشین گمارد تا آنها را از تلف شدن باز دارد. او کتابخانه‌ای وسیع داشت که [[ابن مسکویه|ابوعلی مسکویه رازی]] کتابدار آن بود. |
| | | | |
| − | بعد از جريان ديوان رسائل نوح بن نصر را به عهده گرفت و ملقب به لقب شيخ گرديد.<ref>همان مدرك، ص 159.</ref> برخى از كتب، چون دائرة المعارف تشيع و تمدن اسلامى در قرن چهارم وى را صاحب منصب وزارت نيز شمرده اند و برخى ديگر وى را «قوّاد» يعنى سردار سپاه ناميده اند.<ref> دائرةالمعارف تشيع، ج 1 و تمدن اسلامى در قرن چهارم، ج 1.
| + | علماء و دانشمندان متعددى با ابن عمید مجالست داشتند از جمله: [[ابن فارس|ابى الحسین بن فارس]]، ابوالعلاء السروى، ابى الحسن العلوى العباسى، [[احمد بن اسماعیل قمی|ابن سمکه قمى]] و ابى محمد بن هندو، که در حضر همنشین او بودند و در سفر با او مکاتبه داشتند.<ref> یتیمةالدهر، ج ۳، ص ۱۶۴.</ref> |
| − | </ref> پدر ابن عميد در سال 336 هـ.ق<ref>همان، ص 352.</ref> در سن 61 سالگى بدرود حيات گفت.
| |
| | | | |
| − | ==روزگار ابن عميد==
| + | ابن عمید داراى دو فرزند پسر بود، یکى به نام على و با [[کنیه]] ابوالفتح و ملقب به «ذوالکفایتین» و دیگرى ابوالقاسم که قبل از تولد ابوالفتح وفات یافت.<ref> اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.</ref> ابوالفتح در خدمت علما و استادانى که در اطراف پدرش گرد آمده بودند، به تحصیل علوم پرداخت و مانند پدر در کتابت استادى داشت و شاعرى خوش قریحه بود. |
| | | | |
| − | وى در قرن چهارم هجرى مى زيسته و اين قرن از جهانى با قرون ديگر متمايز است. از جمله: گسترش تشيع در آن عهد و اوجگيرى فن كتابت و به عبارت ديگر «ترسل» از ويژگي‌هاى آن روزگار است.
| + | محمد بن عمید در تمامى عمر خود مبتلا به بیماری قولنج و نِقرِس بود<ref> ریحانةالادب، ج ۸، ص ۶۰۶-۶۰۵.</ref> و به علت نقرس شدید قادر به سوارى کردن نبود و به همین علت بر عمارى (تخت روان) مى نشست.<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۱۳۱.</ref> در [[ماه محرم|محرم]] سال ۳۵۹ یا ۳۶۰ هـ.ق رکن الدوله وزیر خود ابن العمید را با لشکرى انبوه و مجهز به سوى سرزمین یکى از شورشیان کرد به نام حسنویة بن حسین فرستاد تا او را که ایجاد اغتشاش نموده بود، سرکوب نماید. اما در بین راه بیمارى ابن عمید شدت یافت و زمانى که به همدان رسید در حدود ۶۰ سالگی چشم از جهان فروبست. برخى از نویسندگان نیز، رى یا [[بغداد]] را به عنوان محل وفات ابن عمید نام برده اند.<ref>ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.</ref> |
| | | | |
| − | «رسائل (نام و مكتوبات) قرن چهرم هجرى دقيق ترين نمونه شكوفايى [[هنر اسلامى]] است كه روى نفيس ترين ماده هنرى يعنى كلمه پياده شده است به طوري كه حتى اگر كارهاى دستى ظريف ديگرى از قبيل مصنوعات شيشه اى و معدنى كه از آن قرن به جا مانده است، وجود نداشت باز هم مى توانستيم از روى همين رسائل - كه نشانه تسلط به فن بيان به سبك دشوار و بازى با الفاظ است - هنرمندى و هنرشناسى لطافت ذوق مسلمين قرن چهارم را ملاحظه كنيم. تصادفى نيست كه بسيارى از وزراى آن زمان اساتيد سرشناس ادب و قلم و داراى رسائل ارزشمند بوده اند كه به صورت كتاب براى عموم گردآورى شده است. از آن جمله اند، ابن العميد و صاحب بن عباد».<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم، ج 1، ص 273.</ref>
| + | ==جایگاه علمی== |
| | | | |
| − | گسترش تشيع در قرن چهارم، معلول عوامل متعددى بود. از آن جمله تشكيل چهار دولت شيعى كه در [[مصر]] توسط فاطميان در [[عراق]] و ايران توسط آل بويه، در سوريه توسط دولت حمدانيان شيعى و در يمن توسط زيدي‌ها تأسيس شد و اگر قرمطى را نيز شيعه غالى بدانيم، بايد اين رقم را به پنج افزايش دهيم.<ref> تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 361.</ref>
| + | ابن عمید قطع نظر از جهات سیاسی، از جهت وسعت دانش نیز زبانزد بود. در کتب تاریخى، ابن عمید را صاحب دانش‌هاى متعددى دانسته اند به طورى که در بیش از بیست رشته علمى مانند: نجوم، [[تاریخ|تاریخ]]، ادب، [[ریاضی|ریاضى]]، [[شعر]]، ترسل و کتابت، هندسه، فیزیک، [[علم بدیع]] و [[علم لغت]]، [[علم عروض|عروض]]، [[تفسیر قرآن|تفسیر قرآن]]، [[فقه]]، موسیقى، [[منطق]] و [[فلسفه]] تبحر داشت. |
| | | | |
| − | با توجه به نقش سلسله آل بويه در ترويج تشيع و اين كه ابن عميد وزارت برخى از ايشان را به عهده داشته است سزاوار است با اين سلسله آشنايى بيشترى پيدا كنيم. | + | او در فن ترسل که همان کتابت است مهارت تمام داشت، به گونه اى که معروف است: فن انشاء و کتابت با عبدالحمید افتتاح شد و با ابن عمید به پایان رسید.<ref>ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.</ref> وى از کاتبان چهارگانه جهان<ref> همان، ج ۸، ص ۱۲۶.</ref> و بزرگترین نویسنده دیوانى بود<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۲۷۰.</ref> که نوشتارهاى او را گواه بر این ادعا مى دانند و گفته اند بهترین رساله او «اخوانیات» و نامه اى که به ابوالعلاء نوشته، مى باشد.<ref> یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۶۴.</ref> |
| | | | |
| − | ==آل بويه==
| + | [[ابن مسکویه|ابن مسکویه]] مورخ شهیر که در اثر ۷ سال همنشینى شبانه‌روزى،<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۶.</ref> بسیارى از سجایا و خصوصیات ابن عمید را در کتاب خود درج نموده است، مى گوید: در باب [[منطق]] و [[فلسفه]] خصوصا الهیات، کسى از معاصران جرأت نداشت در محضرش سخن گوید مگر به عنوان پرسش و آموختن، نه مباحثه. زمانى ابوالحسن عامردى (متوفى ۳۸۱ ق) که آهنگ [[بغداد]] داشت، از [[خراسان]] حرکت نموده وارد (رى) شد، چون شنید ابن عمید فیلسوف کاملى است و کتاب ارسطاطالیس را شرح نموده و داراى استعداد درخشانى مى باشد، همان جا اقامت گزید و نزد استاد زانوى تلمذ زد تا آن که بسیارى از مشکلات فلسفى برایش حل گردید.<ref> همان، ج ۲، ص ۲۷۷.</ref> |
| | | | |
| − | سرزمين اصلى آل بويه «ديلم و مازندران» بود.<ref>همان، ج 1، ص 361.</ref> آغاز حكومتشان از سال 321 در شيراز و پايان آن سال (447 كمى بيش از يك قرن) است. اولين پادشاه اين سلسله سه برادر بودند:
| + | ابن مسکویه مى نویسد: ابن عمید در [[تأویل]] قرآن و حفظ مشکلات و [[متشابهات]] قرآن و همچنین آشنایى به اختلاف آراء و نظرات فقهاء در رفیع‌ترین درجه و بالاترین مرتبه قرار داشت.<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷.</ref> در عین حال نویسنده [[اعیان الشیعه (کتاب)|اعیان الشیعه]] وى را در علوم دینى متمکن و صاحب قدرت نمى داند.<ref>اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲.</ref> |
| | | | |
| − | * 1. عمادالدوله (على بن بويه متوفى 338)؛
| + | همچنین ابن عمید خود مى گفت: موسیقى با مرگ من مى میرد و با ناپدید شدنم ناپدید مى گردد.<ref>الخلاق الوزیرین، ص ۳۲۸. |
| | + | </ref> از جمله آثار علمى او تعیین عرض جغرافیاى شهر رى است که با نتیجه اى که بعدها با وسائل علمى دقیق گرفته شده است، اختلاف زیادى ندارد.<ref>وزیران ایرانى از بزرگمهر تا امیرکبیر، ص ۱۲۵.</ref> از خدمات ابن عمید آن بوده که مشکلات علمى که پیشینیان از حل آن عاجز مانده بودند را حل نمود.<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | * 2. معزالدوله (احمد بن بويه متوفى 356)؛
| + | ابن عمید در فنون متعدد نیز چیره‌دست بود. از آن جمله: اسلحه سازى، تاکتیک هاى جنگى، مملکت دارى و سیاست، نقاشى و غزل‌سرائى. آلات عجیبى براى قلعه‌گشایى اختراع کرد و نیز سلاح شگفت‌انگیزى ساخت که به مسافت بسیار دور تیر مى انداخت و تأثیر فراوانى در وضع جنگ داشت. همچنین آینه هاى (مقعرى) ساخت که از راه بسیار دور آتش مى افروخت.<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | * 3. ركن الدوله (حسن بن بويه متوفى 366).
| + | در مملکت‌دارى نوشته‌هایش بهترین شاهد چیره‌دستى اوست. مخصوصاً رساله اى که در پریشانى اوضاع [[ایران]] و سوء تدبیر سلف خود و این که چه باید کرد تا وضع بهتر شود، خطاب به ابى محمد هندو نگاشته است که از آن رساله درس وزارت مى آموزند.<ref> همان، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | و آخرين پادشاه ايشان «ملك الرحيم» نام داشت. اگر چه سلطنت ايشان از شيراز آغاز شد، اما به تدريج در ايوان و [[عراق]] و ملكه شهرهاى بنى عباس نفوذ كردند.<ref> تاريخ الشيعه، ص 207-206.</ref> در سال 334 معزالدوله وارد [[بغداد]] شد و بر خليفه، مستولى گشت. قدرت او در بغداد به اندازه اى بود كه موفق گرديد خليفه وقت «المستكى بالله» را عزل و به جاى او «المطيع لله» را نصب كند.<ref> تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 360.</ref>
| + | در سرودن [[شعر]] زبردست و ماهر بود که حتى مخالف سرسخت او، ابوحیان توحیدى بدان اعتراف نموده است و مى نویسد: «این مرد در سخن بالبداهه و شعر نیکو بود».<ref>اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.</ref> و نیز از دیگرى نقل مى کند که «ابن عمید در [[غزل]] سرایى و سرودن معاتبه، شعرى شایسته داشت».<ref> همان، ص ۳۴۳.</ref> او شعر طنز نیز مى سروده است.<ref>تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷.</ref> |
| | | | |
| − | در تشيع آل بويه ترديدى نيست و اين منابع تاريخى نشان مى دهد. اما در دو مسأله ترديد هست. يكى آن كه تا چه اندازه مذهب در تصميم گيري‌هاى سياسى ايشان مؤثر بود. دوم آن كه تشيع آنها از چه نوعى بوده است؟ | + | ابن مسکویه مى نویسد: در نقاشى خصوصاً کار با ناخن مهارت عجیبى داشت، چنان که خود دیدم در مجلسى که فقط خاصان و افراد مورد اطمینان او حضور داشتند، سیب یا چیزى شبیه بدان را در دست مى گرفت و ساعاتى با آن ور مى رفت و سپس روى زمین مى غلتاند، او با ناخن روى آن اشکالى را نقاشى کرده بود.<ref>همان، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | درباره مسأله نخست بايد گفت: اصولاً آنها در برابر اكثريت سنى تحت سلطه خود نمى توانستند موضع (خصمانه) صريحى داشته باشند، بسيار محتاط عمل مى كردند و نتيجه اين برخورد علاوه بر حفظ حكومتشان، گسترش انديشه هاى شيعى در عراق و ايران.<ref> همان، ج 1، ص 362؛ با اندكى تلخيص.</ref> درباره مسأله دوم بايد گفت: گرچه خاستگاه تشيع آنان صبرستان بود كه به طور اصولى در اختيار علويان زيدى قرار داشت، بسيارى از مورخين، ايشان را شيعه امامى دانسته اند. همچون: عبدالجليل رازى، مستوفى و از محققان جديد آرى بدى و فراى، مونتگرى و امت، اشيولر و دكتر كامل شيبى.<ref> همان، ج 1، ص 263-262 با تلخيص.</ref>
| + | ==استادان و شاگردان== |
| | | | |
| − | در كتاب تاريخ الشيعه مى خوانيم: ايام آل بويه، همه اش روزگار تلاش و ترويج مذهب [[اهل بيت]] علیهم‌السلام بود و هر راهى را براى نصرت اين مذهب و اعلاء مقام و مرتبت عترت پيامبر صلی الله علیه و آله مى پيمودند.<ref> تاريخ الشيعه، ص 207.</ref> بويهيان روز غدير را آشكارا تقديس مى كردند و چنان عيد مى گرفتند كه در هيچ عيد ديگرى چنين نمى كردند<ref>همان، ص 208.</ref> و [[روز عاشورا]] را روز حزن و ماتم قرار مى دادند.<ref>همان، ص 211.</ref> تا جايى كه در سال 352 از طرف معزالدوله شيعيان در [[بغداد]] چنان مراسم عزادارى برگزار نمودند كه به علت فراوانى جمعيت [[شيعه]] در آن دوره و شركت آنان در اين مراسم اهل سنت نتوانست در برابر آن بايستند.<ref>تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 364.</ref>
| + | ابن عمید، علوم و فنون خود را نزد اساتید متعددى از جمله: [[احمد بن محمد بن خالد برقى|احمد بن ابى عبدالله برقى]] و [[احمد بن اسماعیل قمی|احمد بن اسماعیل بن سمکة قمی]] فراگرفت. ابن سمکة اهل فضل و ادب بود و کتابى تاریخى پیرامون خلفاء عباسى و دولت [[عباسیان]] تألیف نمود.<ref> رجال علامه، ص ۱۶.</ref> علاوه بر این دو تن، شاید ابى جعفر خازن<ref>اخلاق الوزیرین، ص ۳۶۴.</ref> و ابن ابى الثیات<ref>همان، ص ۳۴۷.</ref> نیز در زمره اساتید او باشند. |
| | | | |
| − | «عضدالدوله بويهى با لشكريان در مشهد علوى ([[نجف]]) يك سال اقامت گزيد و بارگاهى باعظمت براى آن قبر مطهر بنا نهاد. ايشان براى ضرايع كريمه، ابنيه استوار و گنبدهاى رفيع برپا داشته اند. آل بويه تا زنده بودند پيوسته به [[زيارت]] مشاهد مشرفه مى شتافتند و پس از مرگ، پيكرهايشان را به آن جا منتقل مى كردند. ايشان شيعيان را در مشاهد مشرفه اسكان دادند و مستمرى ها و عطايايى برايشان قرار دادند».<ref> تاريخ الشيعه، ص 212.</ref> كتيبه اى كه از سال 363 از وى بر تخت جمشيد مانده، مشتمل برنامه دوازده امام علیهم‌السلام است.<ref> تاريخ تشيع در ايران، ج 1، ص 365.</ref>
| + | همچنین گروهى از دانش پژوهان که طالب انواع گوناگون علوم بودند، در محضر ابن عمید گرد آمدند و احدى از ایشان از این که استاد را در علمى که از او مى آموزد، بزرگ بشمارد خوددارى نمى کرد و از آن که بگوید مانند او را ندیده، امتناع نمى ورزید.<ref>تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> اما گویا تاریخ نام شاگردان وى را ثبت نکرده است، مگر دو تن از ایشان را، یکى [[صاحب بن عباد]]، که برجسته ترین شاگردان ابن عمید مى باشد. او با آن همه جلالتی که داشت از اتباع ابن عمید بوده بلکه به عقیده بعضى، این که او را «صاحب» نامیده اند به جهت مصاحبت او با ابن عمید بوده است. او استاد خویش را بسیار تعظیم مى نمود.<ref> ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.</ref> |
| | | | |
| − | آورده اند: مرجع تقليد ركن الدوله ابن جنيد از فقهاى اماميه بوده است.<ref>همان، ج 1، ص 363.</ref> وجود علماى بزرگى چون [[شيخ صدوق]] (م 381)، [[شيخ مفيد]] (413-338)، [[سيد مرتضى]] (436-355)، [[شيخ طوسى]] (460-385) و شريف رضى (406-359) كه از ستون‌هاى عالم تشيع بودند. در اين قرن، خود گواه گسترش فوق‌العاده تشيع امامى در عهد آل بويه است. البته وجود اين افتخارات به معناى عدالت كامل ايشان در حكمرانى نيست. اكنون به شرح حال ابن عميد كه او را ستون سلطنت آل بويه ناميده اند، مى پردازيم.<ref> يتيمة الدهر، ج 3، ص 158.</ref>
| + | و دیگرى عضدالدوله که بزرگترین فرمانروای دیلمی در قرن چهارم است.<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۱۵۲. |
| | + | </ref> زمانى که ابن عمید به فارس رفت انواع سیاست هاى استوار و فن جهاندارى را به او آموخت و عضدالدوله نیز به تعلیم او دل سپرد و بارها گفت: ابوالفضل بن عمید استاد من است و همیشه او را استاد یا «استاذ الرئیس» خطاب مى کرد.<ref>تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | ==مذهب محمدابن عميد== | + | ==آثار و تألیفات== |
| | | | |
| − | همان گونه كه گفتيم نام وى محمد و نام پدرش حسين و نام نياى او همچون خودش «محمد» مى باشد. كنيه وى ابوالفضل بود<ref>ريحانة الادب، ج 8، ص 126.</ref> و از آنجا كه پدرش ملقب به عميد بوده است. او را چه در عصر خود چه در كتب تاريخى به نام ابن عميد مى شناسيم. او به القاب ديگرى نيز ملقب بوده است مانند: جاحظ ثانى، جاجظ اخير و از همه مهم‌تر استاد و رئيس<ref>همان، ج 8، ص 126 و منابع ديگر.
| + | آثار به جا مانده از محمد بن عمید را چنین گفته اند: |
| − | </ref> كه لقب استاد آن زمان در مشرق زمين به وزراء اطلاق مى شد.<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 29.
| |
| − | </ref>
| |
| | | | |
| − | اولين سؤالى كه در اين مقاله جاى طرح و پاسخ دارد پرسش از مذهب ابن عميد مى باشد. آيا وى از اهل تسنن بود كه اكثريت جامعه آن روز را تشكيل مى دادند يا از شيعيان؟ قرائن بسيارى وجود دارد كه ابن عميد وزير و عالم شيعى مذهب بود. از جمله قمى بودن وى يكى از اين قراين است. از آنجا كه قم هميشه مهد تشيع امامى بوده است مى توان گفت كه او نه تنها شيعه بلكه شيعه دوازده امامى بوده است. قمى بودن وى از لابه‌لاى مطالب تاريخى بدست مى آيد به عنوان مثال: ابى حيان توحيدى كه از مخالفين ابن عميد مى باشد، در كتاب خود آن‌گاه كه در صدد نكوهش ابن عميد برمى آيد، از ابوطالب جراحى كاتب، نامه اى را نقل مى كند كه در آن خطاب به ابن عميد مى نويسد: «گويا گمان كرده اى ما از حال خانه تو در [[قم]] پرسش نكرده ايم و به آن واقف نيستيم»؟!<ref> اخلاق الوزيرين، ص 325.</ref> و در جاى ديگر از جرجانى نقل مى كند كه او مى گفت: «ابن عميد مردى را كه به شهرش قم دشنام داده بود، مجازات نمود»<ref> همان، ص 341.</ref> كه اگر اين مخالف سرسخت ابن عميد خبر مجازات را هم غيرواقعى نقل كرده باشد، باز قمى بودن ابن عميد از اين داستان آشكار مى شود و از اين‌ها گذشته همچنان كه در آغاز گفتيم ثعالبى تصريح مى كند، پدر ابن عميد اصالتاً قمى است و دائرة المعارف تشيع مى نويسد: خاندان عميد اصلاً از شيعيان قم و از مروّجان اين مذهب بوده اند.<ref>دائرةالمعارف تشيع، ج 1، ص 352.</ref>
| + | *تاریخ. |
| | + | *دیوان الرسائل. |
| | + | *المذهب فى البلاغات.<ref> وزیران ایرانى از بزرگمهر تا امیرکبیر، ص ۱۲۵.</ref> |
| | + | *کتاب الخَلق و الخُلق (یا الخلق و المخلق)، که هنوز در چرک‌نویس بوده که مرگ مؤلف فرا رسید.<ref>اخلاق الوزیرین، ص ۳۲۸.</ref> |
| | + | *رسالة المسائل الطبیعیة، [[نسخه خطی|نسخۀ خطی]] در کتابخانۀ موزۀ بغداد. |
| | + | *رسالة فی الحمرة الحادثة فی الجوّ، در باب هواشناسی، نسخۀ خطی لیدن. |
| | + | *کتاب فی بناء المدن، در زمین‌شناسی. |
| | | | |
| − | از ديگر شواهد تشيع او اين كه در مجلسى كه او حضور داشت گويندگان گرد مى آمدند و پيرامون «دوستى على علیه‌السلام» گفتگو مى كردند.<ref> [[اعيان الشيعه]]، ج 332، پاورقى 3.</ref> گذشته از اين موارد چند مطلب ديگر تشيع وى را تأييد مى كند. يكى آن كه صاحب [[اعيان الشيعه]] نام وى را در كتاب شريف خود ذكر نموده و اگر چه شرح حالى براى او غير از آن چه در ضمن شرح حال صاحب بن عباد آورده است ذكر نكرده لكن ظاهر همين ذكر نام نشانگر آن است كه وى را از اعيان شيعه شمرده است و دوم آن كه نام خود او، پدر و جدش از نام‌هايى است كه مى تواند معرف شيعه بودن شخص باشد.
| + | ==ویژگی‌های اخلاقی== |
| | | | |
| − | ==محل زندگى ابن عميد==
| + | محمد بن عمید سجایا و صفات پسندیده اى داشت که سرآمد اهل زمان خویش بود، چنان که حتى دشمن به آن اذعان داشت. |
| | | | |
| − | در مورد محل تولد او مدركى در دست نيست اما پيرامون محل زندگى وى بايد گفت: ظاهراً در [[قم]] خانه اى داشت و ايام زندگى خود را (چه قبل از دست دادن پدر و چه بعد از آن) در دهستان‌هاى فارس، جبل و شهر رى سپرى كرده است يتيمة الدهر، ج 3، ص 160. و گويا زمانى را نيز در شهر اصفهان اقامت داشته است.همان، ج 3، ص 161.
| + | '''تواضع:''' |
| | | | |
| − | ==شغل محمد ابن عمید==
| + | در عین حالى که ابن عمید به تناسب منصب وزارتى که داشت کاخ نشین بود،<ref>یتیمةالدهر، ج ۳، ص ۱۶۳.</ref> اما از این که خود را در علم بزرگ بشمارد، کراهت داشت و از رفتار متکبرانه بر حذر بود.<ref>اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲.</ref> |
| | | | |
| − | بعد از آن كه ابى على قمى وزير ركن الدوله از دنيا رفت، ابن عميد در سال 328 هـ.ق به جاى او نشست و كرسى وزارت آل بويه را اشغال كرد.<ref>الوافى بالوفيات، ج 2، ص 381.</ref> اما از آن جا كه ابن اثير در تاريخ خود مدت وزارت ابن عميد را 24 سال ذكر نموده است<ref>الكامل فى التاريخ، ج 9، ص 606.</ref> و [[مرگ]] وى در سال 359 يا 360 هـ.ق واقع شده، نتيجه مى گيريم كه ابن عميد در سال 335 يا 336 هـ.ق به وزارت رسيده است. در آن زمان مردى 36 ساله بود و در دوران وزارت عدالت را در جامعه گسترش داد.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 281.</ref>
| + | '''رفتار با عالمان:''' |
| | | | |
| − | تكيه‌گاه ابن عميد در انجام كارهايى كه بر عهده داشت «ابى على بيع» بود.<ref>اخلاق الوزيرين، ص 323.</ref> كاتب او را در اين دوران «ابوالفضل على ابن ثابت همدانى»،<ref> همان، ص 326.</ref> خادمش را شخصى به نام منصور نوشته اند كه ظاهراً قمى و از همشهريان خود او بود<ref> همان، ص 327.</ref> و صاحب (مدير تشريفات) دستگاه وزارتش مردى شجاع و زيرك بنام روين (يا روبين) بود.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 224.</ref> با توجه به قمى بودن ابن عميد، وزير قبل از او خادم او وزارت پدر و فرزند او مى توان به نفوذ اهل قم در دستگاه حكومت پى برد.
| + | در خوش‌رویى و پاک‌خویى چنان بود که چون ادیب یا عالم صاحب فنى بر او وارد مى شد، گوش مى داد و چنان تحسین مى کرد که گویى آن مطلب را براى نخستین بار مى شنود. او در اوقات وزارت خود مرجع ادبا و علما و ارباب فضل و کمال بود.<ref>ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.</ref> |
| | | | |
| − | ==علوم ابن عميد==
| + | '''حب على علیه‌السلام:''' |
| | | | |
| − | در كتب تاريخى او را صاحب دانش‌هاى متعددى دانسته اند به طورى كه در بيش از بيست رشته علمى تبحر داشت. اين علوم عبارتند از: نجوم، هيئت، تاريخ، ادب، رياضى، حفظ اشعار عرب، ترسل و كتابت، مكانيك، هندسه، فيزيك، علم الحركات، جر اثقال، اشتقاق و استعارات (علم بديع، حفظ لغت و غريب علم لغت)، عروض، علوم اوائل، تفسير قرآن، فقه، موسيقى، منطق، فلسفه و خصوصاً الهيات آن. | + | در مجالس ابن عمید، [[شیعه|شیعیان]] و چه بسا عالمان و راویان شیعى گرد مى آمدند و پیرامون محبت [[امام على]] علیه‌السلام داد سخن مى دادند.<ref> اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲، پاورقى؛ اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.</ref> |
| − | او در فن ترسل كه همان كتابت است و مهارت تمام داشت به گونه اى كه فن انشاء و كتابت با عبدالحميد افتتاح شد و با ابن عميد به پايان رسيد.<ref>ريحانةالادب، ج 8، ص 126.</ref> وى از كاتبان چهارگانه جهان<ref> همان، ج 8، ص 126.</ref> و بزرگترين نويسنده ديوانى بود<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 270.</ref> و نوشتارهاى او را گواه بر اين ادعا مى دانند و گفته اند بهترين رساله او «اخوانيات» و نامه اى كه به ابوالعلاء نوشته، مى باشد.<ref> يتيمة الدهر، ج 3، ص 164.</ref>
| |
| | | | |
| − | ===فلسفه و منطق===
| + | '''کم حرفی:''' |
| | | | |
| − | ابن مسكويه مورخ شهير كه در اثر 7 سال همنشينى شبانه‌روزى<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 276.</ref> بسيارى از سجايا و خصوصيات ابن عميد را در حافظه خويش ثبت كرده و در كتاب خود درج نموده است، مى گويد: در باب منطق و فلسفه خصوصا الهيات كسى از معاصران جرأت نداشت در محضرش سخن گويد مگر به عنوان پرسش و آموختن؛ نه مباحثه... زمانى ابوالحسن عامردى رحمة اللّه متوفى 381 كه آهنگ بغداد داشت، از خراسان حركت نموده وارد (رى) شد، چون شنيد ابن عميد فيلسوف كاملى است و (كتاب) ارسطا طاليس را شرح نموده و داراى استعداد درخشانى مى باشد، همان جا اقامت گزيد و نزد استاد زانوى تلمذ زد تا آن كه بسيارى از مشكلات فلسفى برايش حل گرديد.<ref> همان، ج 2، ص 277.</ref>
| + | کم سخن و کوتاه گفتار بود مگر آن که از او مى پرسیدند و مستمعى فهیم مى یافت، در این هنگام بود که به نشاط مى آمد و بدون آن که در پاسخ درماند و درنگ نماید چنان با واژه هاى رسا و جملات پرصفا پاسخ مى داد که شنونده چنین پاسخى را نزد غیر او نمى یافت.<ref>تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷ و ۲۷۸.</ref> |
| | | | |
| − | ابن حيّان توحيدى از روى طعن و كنايه چنين مى نويسد: «ابن عميد گمان مى كرد اگر ارسطا طاليس او را ديده بود با بيان او از بسيارى از آراء و نظراتش بازمى گشت و با مشورت او بسيارى از كتب خود را تغيير مى داد!».<ref>اخلاق الوزيرين، ص 327.</ref>
| + | '''قدرت حافظه:''' |
| | | | |
| − | ===تفسير و فقه===
| + | در آن اعصار که قدرت حافظه پیش از زمان ما ارزشمند بود وى از این موهبت الهى در حد اعلی برخوردار بود. به این نکته ابوحیان توحیدى نیز اعتراف کرده است.<ref>اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.</ref> [[ابن مسکویه]] که سال‌ها کتابدار او بوده مى گوید: شعرى نزد او خوانده نشد مگر آن که دیوان صاحب آن شاعر را حفظ بود و اشعارى را که سزاوار حفظ کردن بود چه از شعراى قدیم و چه از شاعران جدید همه را از بر بود. بارى شنیدم اشعار گروهى از شاعران ناشناس را مى خواند از این امر شگفت زده شدم و پرسیدم: اى استاد چگونه وقت شما اجازه مى دهد چنین شعرى را حفظ کنید؟ در پاسخم گفت: گویا تو گمان مى کنى من به خاطر حفظ این اشعار خود را در سختى مى اندازم؟ یکبار که این اشعار به گوشم برخورد، آن را حفظ مى شوم.<ref> تجارب الامم، صفحات ۲۷۵ تا ۲۷۷.</ref> |
| | | | |
| − | ابن مسكويه مى نويسد: ابن عميد در تأويل [[قرآن]] و حفظ مشكلات و متشابهات قرآن و همچنين آشنايى به اختلاف آراء و نظرات فقهاء در رفيع‌ترين درجه و بالاترين مرتبه قرار داشت.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 277.</ref> در عين حال نويسنده [[اعيان الشيعه]] وى را در علوم دينى متمكن و صاحب قدرت نمى داند.<ref>اعيان الشيعه، ج 3، ص 332.</ref>
| + | '''شجاعت:''' |
| | | | |
| − | ===موسيقى و جغرافيا===
| + | آن گاه که [[عزالدین ابن اثیر|ابن اثیر]] در تاریخ خود اوصاف ابن عمید را برمى شمرد، از وى به عنوان دلیرى تمام عیار نام مى برد.<ref>الکامل فى التاریخ، ج ۸، ص ۶۰۶.</ref> وقتى در نبردها حاضر مى شد چون شیرى شجاع بود و کسى به گردش نمى رسید و پهلوانى را یارى مبارزه با او نبود. در عین حال قلبى آرام داشت و به هدف نظامى آگاه بود.<ref> تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۹.</ref> |
| | | | |
| − | ابن عميد مى گفت: موسيقى با [[مرگ]] من مى ميرد و با ناپديد شدنم ناپديد مى گردد.<ref>الخلاق الوزيرين، ص 328.
| + | '''سخنان حکیمانه:''' |
| − | </ref> از جمله آثار علمى او تعيين عرض جغرافياى شهر رى است كه با نتيجه اى كه بعدها با وسائل علمى دقيق گرفته شده است، اختلاف زيادى ندارد.<ref>وزيران ايرانى از بزرگمهر تا اميركبير، ص 125.</ref> از خدمات ابن عميد آن بوده كه مشكلات علمى كه پيشينيان از حل آن عاجز مانده بودند را حل نمود.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 278.</ref>
| |
| | | | |
| − | ==علاقه ابن عمید به کتاب و كتابخانه==
| + | ابن عمید سخنان حکمت آمیز را مکرر در مجالس بر زبان مى آورد که برخى از آن سخنان چنین است: |
| | | | |
| − | در سال 355 هـ.ق گروهى از جنگجويان (كه به عنوان دواطلبان جهاد عازم مرز و روم بودند) خانه ابن عميد را در رى غارت كردند. وقتى ابن عميد شب به خانه رفت چيزى كه بر آن بنشيند و كوزه اى كه آب بنوشد، نيافت. به نوشته ابن مسكويه كه در آن تاريخ كتابدار ابن عميد بود، از خانه ابوحمزه علوى، فرش و اثاث آوردند اما وزير، (با آن كه، از ناحيه ساعد مجروح شده بود)<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 2، ص 360.</ref> دل مشغول كتابخانه اش بود، هيچ چيز را به اندازه آن دوست نداشت. كتابخانه اى شامل كتاب‌هاى بسيار در انواع دانش و [[حكمت]] و ادب كه معادل صد بار (شتر) مى شد.
| + | *«دانش پژوهان فروتن علم و حکمت، بیشترین بهره ها را از این دو مى برند، همان گونه که زمین پست بیشترین آب را مى نوشد». |
| | | | |
| − | كتابدار مى گويد: وقتى مرا ديد راجع به كتابخانه پرسيد، گفتم: از همه اموال اين يكى برجاست و دست نخورده است. شادمان گرديد و رويش شكفته شد و گفت: زهى خجسته روان و مبارك سخن! همانا خزانه هاى ديگر جانشين پذير است. اما كتاب، عوض ندارد و فرمود فردا صبح به فلان بياورشان، بردم و صحيح و سالم تحويل دادم.<ref> همان، ج 1، ص 204.</ref>
| + | *«همانا خداوند به هر آفریده اى ضدش را افزود، تا دلالت کند وحدت تنها از آن اوست». |
| | | | |
| − | ==فنون ابن عميد'==
| + | *«بزرگوارى خدا از حکمتش نمى کاهد، و از این رو هر دعایى را اجابت نمى کند».<ref>همان، ص ۳۸۸.</ref> |
| | | | |
| − | او در فنون متعددى چيره‌دست بود. از آن جمله: اسلحه سازى، تاكتيك هاى جنگى، مملكت دارى و سياست، نقاشى و غزل‌سرائى.
| + | *«چگونه از دوستت که داراى طبایع چهارگانه است، توقع یک نوع رفتار را دارى».<ref> همان، ص ۳۹۰.</ref> |
| − | | |
| − | '''ابزار جنگى'''
| |
| − | | |
| − | آلات عجيبى براى قلعه‌گشايى اختراع كرد و نيز سلاح شگفت‌انگيزى ساخت كه به مسافت بسيار دور تير مى انداخت و تأثير فراوانى در وضع جنگ داشت. همچنين آينه هاى (مقعرى) ساخت كه از راه بسيار دور آتش مى افروخت.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 278.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''مملكت‌دارى و سياست'''
| |
| − | | |
| − | در مملكت‌دارى نوشته‌هايش بهترين شاهد چيره‌دستى اوست. مخصوصاً رساله اى كه در پريشانى اوضاع ايران و سوء تدبير سلف خود و اين كه چه بايد كرد تا وضع بهتر شود، خطاب به ابى محمد هندو نگاشته است كه از آن رساله درس وزارت مى آموزند.<ref> همان، ج 2، ص 278.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''شعر'''
| |
| − | | |
| − | در سرودن شعر زبردست و ماهر بود كه حتى مخالف سرسخت او، ابى حيان توحيدى بدان اعتراف نموده است و مى نويسد: «اين مرد در سخن بالبداهه و شعر نيكو بود»<ref>اخلاق الوزيرين، ص 387.</ref> و نيز از ديگرى نقل مى كند كه «ابن عميد در غزل‌سرايى و سرودن معاتبه شعرى شايسته داشت»<ref> همان، ص 343.</ref> او شعر طنز نيز مى سروده است.<ref>تجارب الامم، ج 2، ص 277.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''نقاشى'''
| |
| − | | |
| − | و باز ابن مسكويه مى نويسد: در نقاشى خصوصاً كار با ناخن مهارت عجيبى داشت، چنان كه خود ديدم در مجلسى كه فقط خاصان و افراد مورد اطمينان او حضور داشتند، سيب يا چيزى شبيه بدان را در دست مى گرفت و ساعاتى با آن ور مى رفت (بازى مى كرد) و سپس روى زمين مى غلتاند، او با ناخن روى آن اشكالى را نقاشى كرده بود كه اگر با ابزار، چندين روز كار كنند به آن زيبايى نمى شود.<ref>همان، ج 2، ص 278.</ref>
| |
| − | | |
| − | ==ويژگي‌های محمد ابن عمید==
| |
| − | | |
| − | ابن عميد سجايا و صفات پسنديده اى داشت كه سرآمد اهل زمان خويش بود چنان كه حتى دشمن به آن اذعان داشت و حسودان تسليم آن بودند و در آنچه داشت بى‌رقيب بود و همچون خورشيد بر احدى مخفى نبود<ref>همان، ج 2، ص 275.</ref> برخى از آن صفات را مى آوريم:
| |
| − | | |
| − | '''<I>تواضع:</I>'''
| |
| − | | |
| − | در عين حالى كه ابن عميد به تناسب منصب وزارتى كه داشت كاخ نشين بود،<ref>يتيمةالدهر، ج 3، ص 163.</ref> اما از اين كه خود را در علم بزرگ بشمارد، كراهت داشت و از رفتار متكبرانه بر حذر بود. [[اعيان الشيعه]]، ج 3، ص 332، پاورقى.
| |
| − | | |
| − | | |
| − | '''<I>رفتار با عالمان:</I>'''
| |
| − | | |
| − | در خوش‌رويى و پاك‌خويى چنان بود كه چون اديب يا عالم صاحب فنى بر او وارد مى شد، گوش مى داد و چنان تحسين و آفرين مى كرد كه گويى آن مطلب را براى نخستين بار مى شنود. ماه‌ها و سال‌ها مى گذشت تا به مناسبتى چيزى از او مى پرسيدند، در آن حال بود كه درياى دانش به تلاطم درمى آمد و چشمه خاطرش جوشيدن مى گرفت، به طورى كه صاحب فن مبهوت مى شد و چه بسيار كسانى كه از خويشتن مطمئن بودند و در مقابل او از خود خجل مى شدند.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 278.</ref> كوتاه سخن آن كه در او قامت وزارت خود مرجع و كعبه آمال ادبا و علما و ارباب فضل و كمال بود.<ref>ريحانةالادب، ج 8، ص 126.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>حب على علیه‌السلام:</I>'''
| |
| − | | |
| − | در مجلس ابن عميد شيعيان و چه بسا عالمان و راويان شيعى گرد مى آمدند و پيرامون محبت حضرت [[امام على]] علیه‌السلام داد سخن مى دادند تا جايى كه يكى از مخالفان مذهب تشيع نامه اى از برخى از (مخالفان) و معاصران مخالف حضرت امير علیه‌السلام خطاب به آن حضرت جعل نمود و هنگامى كه همان رساله را براى يكى از شاگردانش تدريس مى كرد، گفت: سبب آن كه اين رساله را بر عليه شيعيان نوشتم، آن بود كه ايشان در مجلس ابن عميد وزير، حاضر مى شدند و در محبت على علیه‌السلام زياده روى مى كردند.<ref> اعيان الشيعه، ج 3، ص 332، پاورقى؛ اخلاق الوزيرين، ص 387.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>كم حرف:</I>'''
| |
| − | | |
| − | كم سخن و كوتاه گفتار بود مگر آن كه از او مى پرسيدند و مستمعى فهيم مى يافت، در اين هنگام بود كه به نشاط مى آمد و بدون آن كه در پاسخ درماند و درنگ نمايد چنان با واژه هاى رسا و جملات پرصفا پاسخ مى داد كه شنونده چنين پاسخى را نزد غير او نمى يافت.<ref>تجارب الامم، ج 2، ص 277 و 278.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>قدرت حافظه:</I>'''
| |
| − | | |
| − | در آن اعصار كه قدرت حافظه پيش از زمان ما ارزشمند بود وى از اين موهبت الهى در حد اعلی برخوردار بود. به اين نكته ابى حيّان توحيدى نيز اعتراف كرده است.<ref>اخلاق الوزيرين، ص 387.</ref> آنچه در ذيل پيرامون حافظه نيرومند ابن عميد مى خوانيد، گفتارى از [[ابن مسكويه]] است كه سال‌ها كتابدار او بوده است. او قهرمان خود را چنين مى ستايد:
| |
| − | | |
| − | شعرى نزد او خوانده نشد مگر آن كه ديوان صاحب آن شاعر را حفظ بود و اشعارى را كه سزاوار حفظ كردن بود چه از شعراى قديم و چه از شاعران جديد همه را از بر بود. بارى شنيدم اشعار گروهى از شاعران ناشناس را مى خواند از اين امر شگفت زده شدم و پرسيدم: اى استاد چگونه وقت شما اجازه مى دهد چنين شعرى را حفظ كنيد؟ در پاسخم گفت: گويا تو گمان مى كنى من به خاطر حفظ اين اشعار خود را در سختى مى اندازم؟ يكبار كه اين اشعار به گوشم برخورد، آن را حفظ مى شوم.
| |
| − | | |
| − | قريب به 30 الى 40 بيت شعر را براى خود مى خواندم، هنگامى كه اشعار به پايان رسيد، همه را تكرار نمود. اما وقتى از من خواست مقدارى از آن را بخوانم حتى نتوانستم سه بيت از آن را به طور صحيح بازخوانم. بارها براى من حكايت كرد كه در جوانى با رفقا و ادباى همنشين بر سر از بر كردن هزار بيت شعر در يك روز مسابقه مى گذاشته است و ابن عميد رحمة الله عليه با شخصيت تر از آن بود كه زياده‌گويى كند. وقتى سؤال كردم چگونه اين عمل را به انجام رسانيدى؟ در پاسخم گفت: شعر را بيست تا بيست تا يا سى تا سى تا حفظ مى كردم و يك بار باز مى خواندم و ديگر احتياجى به تكرار نداشتم.
| |
| − | | |
| − | شخصى مى گفت: پدرم نزد ابن عميد مى رفت و او از پدرم مى خواست تا اشعارى را كه حفظ نموده، برايش بخواند اما هر دفعه پدرم مرتكب اشتباهى مى شد و ابن عميد آن را گوشزد مى نمود و من از اين موضوع بسيار ناراحت بودم تا آن كه روزى ديوان كميت (شاعر معروف عرب) كه بسيار زياد بود به دستم رسيد. از ميان آن، سه قصيده غريبه كه گمان مى كردم هنوز به دست استاد نيفتاده است را انتخاب نمودم و همراه پدرم به نزد وزير رفتيم همين كه چشم استاد به ما افتاد، به پدرم گفت: مقدارى از اشعارت را بخوان. او نيز شروع به خواندن نمود اما همين كه قصيده اى از آن سه قصيده را خواند، گفت: بايست! چرا كه تعدادى از ابيات اين قصيده را نخواندى و سپس خود آنها را از بر خواند.<ref> تجارب الامم، صفحات 275 تا 277.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>شجاعت:</I>'''
| |
| − | | |
| − | آن گاه كه [[ابن اثير]] در تاريخ خود اوصاف ابن عميد را برمى شمرد، از وى به عنوان دليرى تمام عيار نام مى برد.<ref>الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 606.</ref> وقتى در نبردها حاضر مى شد چون شيرى شجاع بود و به آتش جنگ گرم نمى شد و كسى به گردش نمى رسيد و پهلوانى را يارى مبارزه با او نبود. در عين حال قلبى آرام داشت و به هدف نظامى آگاه بود.<ref> تجارب الامم، ج 2، ص 279.</ref> يك نمونه از شجاعت ابن عميد آن كه: در سال 344 هـ.ق «ابن ماكان» كه يكى از سرداران امير خراسان بود، وارد اصفهان شد. ابومنصور پسر ركن الدوله (كه ظاهرا اصفهان بود) شهر را ترك گفت و ابن ماكان خزائن شهر را به تاراج برد. در اين اوضاع و احوال ابن عميد، وزير ركن الدوله با همراهى قرامطه با ابن ماكان جنگيد او را زخمى نمود و با به اسارت گرفتن سردارانش در قلعه اى محبوس نمود و سپس وارد اصفهان شد. او به شدت جنگيد و شهر را بعد از پاكسازى به «ابومنصور بويه» تحويل داد.<ref>تاريخ اسلام، حوادث سال 331 تا 350، ص 219.
| |
| − | </ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>سخاوت:</I>'''
| |
| − | | |
| − | اگر چه ابى حيان توحيدى يك جلد كتاب كامل در نكوهش صاحب دين عباد و ابن عميد نگاشته است اما عمده آنچه را پيرامون ابن عميد نوشته، مى توان در دو چيز خلاصه كرد. يكى بخل او و ديگرى بى خبرى او از علوم. اما كتب فراوانى خلاف ادعاى او را لااقل پيرامون بهره او از علوم گوناگون ثابت مى كند و پيرامون سخاوت او همين بس كه وقتى متنى (اديب، حكيم و شاعر شهيد قرن چهارم هجرى) او را با قصيده اى كه سروده بود، مدح و ستايش نمود و ابن عميد سه هزار دينار به وى جايزه داد.<ref>الوافى بالوفيات، ج 2، ص 382.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>هيبت در دل لشكريان:</I>'''
| |
| − | | |
| − | اگر چه امير در دل لشكريان هيبتى نداشت و مجبور بود با ايشان مدارا كند و بسيارى از خطاها و اشتباهاتشان را ناديده بگيرد و ايشان نيز به اين روش عادت كرده بودند و هر روز خواسته هايشان افزايش مى يافت و از درآمد كشور فزونى مى گرفت، اما زمانى كه استاد رئيس ابن عميد رحمة الله عليه، وزارت ركن الدوله را پذيرفت ابتدا با لشكريان و دولتيان مدارايى اعجازگونه نمود و سپس امور را به درجه اعتدال رساند و از خود چنان هيبتى در دل سپاه و رعيت به جاى گذاشت كه كافى بود از روى نارضايتى گوشه چشمى برايشان بيندازد تا لرزه بر اندامشان بيفتد و بندبند بدنشان سست گردد و در نتيجه همين سياست مقتدرانه اوضاع به گونه اى آرام گرفت كه مى ديديم از ديوان خويش به سوى سراى سلطان مى رفت و جز منشيان ويژه كسى را (در بين راه) ملاقات نمى كرد و ساعتى نزد سلطان به حل و فصل امور مى پرداخت و اكثر روز را به دانش و اهل علم مشغول بود.<ref> تجارب الامم، ج 2، صفحات 279 تا 281.
| |
| − | </ref>
| |
| − | | |
| − | '''<I>مراسم ملّى:</I>'''
| |
| − | | |
| − | ابن عميد از آن جا كه يك ايرانى بود، دست كم در برخى از مراسم ملى و سنتى ايرانيان همچون جشن مهرگان كه در روز هفتم از هفتمين ماه هر سال شمسى برپا مى شد و برخلاف زمان حاضر، درگذشته بين اقوام ايرانى عموميت داشت، شركت مى جست. البته اين گمان از مديحه اى كه يكى از شاعران آن زمان براى وى در روز مهرگان سروده است<ref>يتيمة الدهر، ج 3، ص 163.</ref> حاصل حاضر مى شود.
| |
| − | | |
| − | '''<I>يكى از عادات او:</I>'''
| |
| − | | |
| − | از جمله عادات ابن عميد آن بود كه وقتى يكى از مدعيان علم و ادب بر او وارد مى شد وزير مى خواست فهمش را بيازمايد نخست چيزى راجع به [[بغداد]] و جاحظ از او مى پرسيد. خود ابن عميد را كه «بزرگترين نويسنده ديوانى» است را جاحظ متأخر لقب داده اند.<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 270.</ref>
| |
| − | | |
| − | ==استادان ابن عمید==
| |
| − | | |
| − | اين عالم سترگ، علوم و فنون خود را نزد اساتيد متعددى فراگرفت. من جمله: احمد بن ابى عبدالله برقى و احمد بن اسماعيل بن سمكة بن عبدالله كه وى را ابوعلى المجلى العربى از اهل [[قم]] مى نامند. ابن سمكة اهل فضل و ادب بود و كتابى تاريخى پيرامون خلفاء عباسى و دولت [[عباسيان]] تأليف نموده كه كتابى بى نظير است مشتمل بر ده هزار ورق. وى از راويان اخبار مى باشد و [[علامه حلى]] روايات او را به صورت مشروط مى پذيرد.<ref> رجال علامه، ص 16.</ref> علاوه بر اين دو تن شايد ابى جعفر خازن<ref>اخلاق الوزيرين، ص 364.</ref> و ابن ابى الثيات <ref>همان، ص 347.</ref> نيز در زمره اساتيد او باشند.
| |
| − | | |
| − | ==شاگردان وی ==
| |
| − | | |
| − | گروهى از دانش پژوهان كه طالب انواع گوناگون علوم بودند، در محضرش گرد آمدند و احدى از ايشان از اين كه استاد را در علمى كه از او مى آموزد، بزرگ بشمارد خوددارى نمى كرد و از آن كه بگويد مانند او را نديده، امتناع نمى ورزيد. تجارب الامم، ج 2، ص 278.اما متأسفانه گويا تاريخ نام شاگردان وى را ثبت نكرده است مگر دو تن از ايشان را، يكى صاحب بن عباد و ديگرى عضدالدوله. عضدالدوله بزگترين فرمانروان قرن چهارم است :<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 152.
| |
| − | </ref> زمانى كه ابن عميد به فارس رفت انواع سياست هاى استوار و فن جهاندارى كه والاترين فنون است به او آموخت و عضدالدوله نيز به تعليم و القاء او گوش فراداد و دل سپرد و بارها گفت: ابوالفضل بن عميد استاد من است و هميشه او را استاد يا «استاذ الرئيس» خطاب مى كرد.<ref>تجارب الامم، ج 2، ص 278.</ref>
| |
| − | | |
| − | برجسته ترين شاگردان ابن عميد، صاحب بن عباد مى باشد. او با آن همه جلالت آفاقى كه داشت از اتباع ابن عميد بوده بلكه موافق عقيده بعضى، اين كه او را «صاحب» ناميده اند به جهت مصاحبت او با ابن عميد بوده است. او استاد خويش را بسيار تعظيم مى نمود تا جايى كه وقتى از شهر [[بغداد]] كه گويا در آن زمان از زيباترين شهرهاى جهان به شمار مى رفت، بازگشت در پاسخ استاد خويش كه پرسيد: بغداد را چگونه يافتى؟ گفت: بغداد در ميان بلاد مانند «استاد است در ميان عباد».<ref> ريحانةالادب، ج 8، ص 126.</ref>
| |
| − | | |
| − | با توجه به اين كه صاحب بن عباد از مشاهير [[شيعه]] مى باشد و خدماتى را به عالم تشيع ارائه نموده است به پاس خدماتش مختصرى از شرح حال و زندگينامه او را مى آوريم: نامش اسماعيل، كنيه اش ابوالقاسم، ملقب به «صاحب» و «كافى القاة». در سال 324يا 326 هـ.ق در اصطخر فارس يا ياطاقان از توابع طالقانِ قزوين متولد گرديد. وى علوم خود را نزد ابى‌الحسين بن فارس و ابى الفضل بن عميد فراگرفت و به مرتبه اى از علوم و ادبيات رسيد كه او را يكى از كاتبان چهارگانه جهان برشمرده اند.
| |
| − | | |
| − | صاحب بن عباد مى خواست در علوم از استاد خويش ابن عميد پيروى كند او در برخى از علوم همچون علوم دينى توانست به خواست خود جامه عمل بپوشاند. اما در علوم فلسفى موفق نگرديد و نيز همانند استاد خويش داراى تأليفات فراوانى بود.<ref>اعيان الشيعه، ج 3، از صفحات 329 تا 332.</ref> او با تمام توان ابن عميد را ستايش مى كرد.<ref> يتيمةالدهر، ج 3، ص 161.</ref>
| |
| − | | |
| − | صاحب بن عباد ابتدا از كاتبان كم‌اهميت و خادم ابوالفضل بن عميد بود. اما به واسطه علاقه اى كه ابن عميد به صاحب يكديگر داشتند كم‌كم كار صاحب بالا گرفت تا اين كه ابن عميد او در سن 21 سالگى منشى و مبرى مؤيدالدوله پسر امير خود يعنى ركن الدوله قرار داد.<ref> [[اعيان الشيعه]]، ج 3، ص 339.</ref> بعد از [[مرگ]] ابن عميد و وزارت تقريباً 6 ساله پسر او در حوالى سال‌هاى 366 مؤيدالدوله صاحب بن عباد را به وزارت برگزيد.<ref> همان، برداشت از ص 341 و 342.</ref> صاحب با تمام علاقه اى كه به خاندان عميد داشت، بعد از وفات ابن عميد و وقايعى كه بين او و پسر ابن عميد رخ داد، اين علاقه و دوستى از بين رفت تا جايى كه از هر سخنى كه مربوط به آل عميد مى شد، طفره مى رفت.<ref>همان، ص 341.</ref>
| |
| − | | |
| − | آورده اند كه نوح بن نصر سامانى از صاحب بن عباد درخواست كرد او ارتش را بپذيرد. از عذرهايى كه صاحب آورد آن بود كه حمل دارائيش بسيار دشوار است. از جمله كتابخانه اى بيش از صد شتر بار، فهرست كتابخانه صاحب ده مجلد بود.<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 204.
| |
| − | </ref>
| |
| − | | |
| − | از عادات صاحب، مسجع سخن گفتن بود كه البته بايد اعتراف نمود كه در اين وادى سخت چيره دست بود. ابى حيان توحيدى به نقل از ابن عميد چنين آورده است: «صاحب روزى از رى به اصفهان مى رفت، وسط روز در قصبه اى بزرگ كه بين راه بود، توقف نكرد تا به دهى مخروبه و با آبى شور رسيد؛ به نام نوبهار. آنجا توقف كرد، فقط براى آن كه بنويسد: مى نويسم نامه را از نوبهار روز شنبه موقع نصف النهار<ref>همان، ج 1، ص 273.</ref> اين اديب برجسته سردار لشكريان نيز بود.<ref>همان، ج 1، ص 113.</ref>
| |
| − | شأن صاحب بن عباد به جايى رسيد كه شريف رضى (متولد 359 متوفى) 406 در حياتش و در سوگش او را ستايش نمود.<ref> تاريخ الشيعه، ص 213.</ref> بالاخره صاحب در سال 385 در شهر رى ديده از جهان فروبست.<ref>اعيان الشيعه، ج 3، ص 329.</ref>
| |
| − | | |
| − | پس از مرگ صاحب، تشييعى باشكوه از او به عمل آمد، فخرالدوله و همه بزرگان مملكت با لباس عزا در كنار جنازه اش حاضر شدند و با خروج تابوت مردم يك صدا خروش بركشيدند و به خاك افتادند، شاه جلو جنازه حركت كرد و چند روز به عزا نشست.<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 360.</ref> دو كتابى كه از وى به جا مانده است به نام‌هاى «ابانه عم مذهب اهل العدل» و «فرق بين ظاد و ظاء» مشهور است.
| |
| − | | |
| − | ==همنشينان ابن عميد==
| |
| − | | |
| − | علماء و دانشمندان متعددى با ابن عميد همنشينى و مجالست داشتند من جمله: ابى العلاء السروى، ابى الحسن العلوى العباسى و ابن خلا و قاضى، ابن سمكه قمى، ابى الحسين بن فارس و ابى محمد بن هندو كه در حضر همنشين او بودند و در سفر با او مكاتبه داشتند.<ref> يتيمةالدهر، ج 3، ص 164.</ref>
| |
| − | | |
| − | ==فرزندان محمد ابن عمید==
| |
| − | | |
| − | تا آنجا كه نگارنده بدست آورده است ابن عميد دست كم داراى دو فرزند پسر بود يكى به نام على و با كنيه ابوالفتح و ملقب به «ذواكفايتين» و ديگرى ابوالقاسم كه قبل از تولد ابوالفتح وفات يافت.<ref> اخلاق الوزيرين، ص 387.</ref>
| |
| − | | |
| − | ابوالفتح سال 337 در شهر رى تولد يافت. او در خدمت علما و استادانى كه در اطراف پدرش گرد آمده بودند، به تحصيل علوم پرداخت و مانند پدر در كتابت استادى داشت و شاعرى خوش قريحه بود، در سال 359 هـ.ق كه ابوالفضل ابن عميد به دفع حَسَنويه كُرد مأمور شد، همراه پدر بود.<ref>دائرةالمعارف تشيع، ج 1، ص 353.</ref>
| |
| − | | |
| − | و پدر فرماندهى سپاه را به عهده گرفت تا آن كه با حسنويه بر سر مالى مصالحه كرد و به سوى رى براى خدمتگزارى ركن الدوله بازگشت.<ref>الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 606.</ref> ابوالفتح را كه در اين هنگام جوانى 21 ساله بود،<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 111.</ref> ركن الدوله به وزارت برگزيد و بر جاى پدر نشست.
| |
| − | | |
| − | ابوالفتح با اشراف ديلم رفت و آمد مى كرد و مى كوشيد با خلعت و هدايا نظرشان را جلب كند و به بازى و شكار و مهمانى صحرا دعوتشان مى كرد، البته ابن عميد با روش او مخالف بود.<ref>همان، ج 1، ص 131.</ref>
| |
| − | | |
| − | در آخرين سفر ابن عميد كه ابوالفتح پدر را همراهى مى كرد، او كه جوانى كه سن و سال و شاداب بود، به مقتضاى سن، اسباب امر و نهى او را به بدرفتارى كشاند و چيزهايى از او سر زد كه باعث خشم پدر شد، تا آنجا كه ابن عميد؛ پدر ابوالفتح هنگام [[مرگ]] گفت: چيزى جز فرزندم مرا نكشت و بر خاندان عميد از چيزى كه آن را نابود كند نمى ترسم مگر از اين فرزندم.<ref>الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 606.</ref>
| |
| − | | |
| − | در سال 366 هـ.ق كه مؤيدالدوله فرزند ركن الدوله به حكومت رسيد ابوالفتح را از وزارت عزل نمود، وى در همين سال در سن 29 سالگى در زير شكنجه يكى از فرمانروايان جان سپرد.<ref> تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 140.</ref> و با مرگ او خاندان عميد برافتاد.<ref>دائرةالمعارف تشيع، ج 1، ص 353.</ref>
| |
| − | | |
| − | ==بيمارى و وفات ابن عميد==
| |
| − | | |
| − | ابن عميد در تمامى عمر خود مبتلاى دو دشمن قوى داخلى قولنج و نِقرِس بود.<ref> ريحانةالادب، ج 8، ص 606-605.</ref> و به علت نقرس شديد قادر به سوارى كردن نبود و به همين علت بر عمارى (تخت روان) مى نشست.<ref>تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 131.</ref>
| |
| − | در [[محرم]] سال 359 هـ.ق ركن الدوله وزير خود ابوالفضل بن العميد را با لشكرى انبوه و مجهز به سوى سرزمين يكى از شورشيان كرد به نام حسنوية بن حسين فرستاد تا او را كه ايجاد اختشاش نموده بود، سركوب نمايد. اما در بين راه بيمارى ابن عميد (رفتارهاى ناشايست فرزندش) شدت يافت. زمانى كه به حمدان رسيدند (ظاهراً معرب همدان) شمع وجودش بى فروغ گشت و چشم از جهان فروبست.<ref>الكامل فى التاريخ، ج 8، ص 606-605.</ref> با مرگ اين عالِم در عالم فضل و دانش شكافى پديد آمد كه چيزى آن را نپوشاند. عمر «ابن عميد» در هنگام مرگ كمى از 60 سال بيشتر بود كه 24 سال از آن را به وزارت گذرانده بود.<ref> همان، ج 8، ص 606.</ref>
| |
| − | | |
| − | در مورد سال وفات وى سال 360 هـ.ق نيز مطرح كرده اند.<ref>[[اعيان الشيعه]]، ج 3، ص 140.</ref> همچنين پاره اى از نويسندگان، رى يا بغداد را به عنوان محل وفات ابن عميد نام برده اند.<ref>ريحانةالادب، ج 8، ص 126.</ref> اما با توجه به مدارك قابل اعتمادتر به نظر مى رسد كه وفات وى در همدان واقع شده است.
| |
| − | | |
| − | ==آثارمحمد ابن عمید==
| |
| − | | |
| − | آثار به جا مانده از ابن عميد را چنين گفته اند: تاريخ، ديوان الرسائل والمذهب فى البلاغات<ref> وزيران ايرانى از بزرگمهر تا اميركبير، ص 125.</ref> و كتاب الخلق والخلق (يا الخلق والمخلق) كه هنوز در مسؤدة و چرك‌نويس بوده كه مرگش فرا رسيد.<ref>اخلاق الوزيرين، ص 328.</ref>
| |
| − | | |
| − | '''مواعظ'''
| |
| − | | |
| − | وى سخنان حكمت آميز را مكرر در مجالس بر زبان مى آورد كه برخى از آنان به عنوان حسن ختام ذيلا آورده مى شود:
| |
| − | | |
| − | * «دانش پژوهان فروتن علم و حكمت بيشترين بهره ها را از اين دو مى برند، همان گونه كه زمين پست بيشترين آب را مى نوشد».
| |
| − | | |
| − | * «همانا خداوند به هر آفريده اى ضدش را افزود تا دلالت كند وحدت تنها از آن اوست».
| |
| − | | |
| − | * «بزرگوارى خدا از حكمتش نمى كاهد و از اين رو هر دعايى را اجابت نمى كند».<ref>همان، ص 388.</ref>
| |
| − | | |
| − | * «چگونه از دوستت كه داراى طبايع چهارگانه است، توقع يك نوع رفتار را دارى».<ref> همان، ص 390.</ref> | |
| | | | |
| | ==پانویس== | | ==پانویس== |
| − | <references/> | + | <references /> |
| − |
| |
| | ==منابع== | | ==منابع== |
| − | ستارگان حرم، جلد 3/ نویسنده: محمدمهدى حرزاده | + | |
| | + | *[[ستارگان حرم]]، جلد ۳، محمدمهدى حرزاده. |
| | + | *[https://www.cgie.org.ir/fa/article/223930/%D8%A7%D8%A8%D9%86-%D8%B9%D9%85%DB%8C%D8%AF "ابن عمید"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]. |
| | | | |
| | [[رده:علمای قرن چهارم]] | | [[رده:علمای قرن چهارم]] |
| | + | [[رده:علماء شیعه]] |
| | [[رده:دولتمردان]] | | [[رده:دولتمردان]] |
| − | [[رده:آل بویه]] | + | [[رده:ادیبان]] |
| | [[رده:فیلسوفان]] | | [[رده:فیلسوفان]] |
| | [[رده:ریاضیدانان]] | | [[رده:ریاضیدانان]] |
| | + | [[رده:منجمان]] |
| | + | [[رده:شعرا]] |
«ابوالفضل محمد بن عمید» معروف به «ابن عمید» (۳۶۰-۳۰۰ ق)، ادیب، حکیم، شاعر و وزیر نامدار شیعه در دربار آل بویه بود. ابن عمید علاوه بر وزارت و سیاست، در علوم و فنون گوناگون مانند ادبیات، تفسیر، فقه، شعر، ریاضى، نجوم، هندسه، فیزیک، موسیقى، منطق و فلسفه تبحر داشت. صاحب بن عباد، از برجسته‌ترین شاگردان اوست.
|
|
| نام کامل
|
ابوالفضل محمد بن عمید
|
| زادروز
|
۳۰۰ قمری
|
|
|
|
| وفات
|
۳۶۰ قمری
|
| مدفن
|
همدان
|
|
|
| اساتید
|
احمد بن محمد بن خالد برقى، احمد بن اسماعیل بن سمکة، ابوجعفر خازن، ابن ابى الثیات،...
|
| شاگردان
|
صاحب بن عباد، عضدالدوله دیلمی،...
|
| آثار
|
دیوان الرسائل، المذهب فى البلاغات، کتاب الخَلق و الخُلق، رسالة المسائل الطبیعیة، رسالة فی الحمرة الحادثة فی الجوّ، کتاب فی بناء المدن،...
|
|
|
|
زندگی‌نامه
«ابوالفضل محمد بن عمید» حدودا در سال ۲۹۹ یا ۳۰۰ هـ.ق پا به عرصه جهان گذاشته است، زیرا عمر او را در هنگام وفات کمى بیش از ۶۰ سال ثبت کرده اند[۱] و سال وفات او را بسیارى اوایل ۳۶۰ هـ یا ۳۵۹ هـ گفته اند. در مورد محل تولد او مدرکى در دست نیست، اما پیرامون محل زندگى وى باید گفت: ظاهراً در قم خانه اى داشت و ایام زندگى خود را (چه قبل از دست دادن پدر و چه بعد از آن) در دهستان‌هاى فارس، جبل و شهر رى سپرى کرده است و گویا زمانى را نیز در شهر اصفهان اقامت داشته است.[۲]
خاندان عمید اصلاً از شیعیان قم و از مروّجان این مذهب بوده اند.[۳] پدرش «ابوعبدالله حسین بن محمد» (۳۳۶-۲۷۵ ق) ملقب به «عمید»، جزو کاتبان به شمار مى آمد و موقعیت علمى بالایی داشت، چنان که ثعالبى مى گوید: ابن عمید فن کتابت را از غریبه نیاموخته؛ بلکه آن را از پدر خود «ابوعبدالله حسین» فراگرفته است. ابوعبدالله در مرتبه بزرگى از فن کتابت قرار داشت و رساله هاى او در خراسان (ایوان) مدون گشته بود.
قرائن بسیارى وجود دارد که ابن عمید وزیر و عالم شیعى مذهب بود. از جمله قمى بودن وى یکى از این قراین است و قمى بودن وى از لابه‌لاى مطالب تاریخى بدست مى آید. از آنجا که قم همیشه مهد تشیع امامى بوده است مى توان گفت که او نه تنها شیعه بلکه شیعه دوازده امامى بوده است. از دیگر شواهد تشیع او این که در مجلسى که او حضور داشت گویندگان گرد مى آمدند و پیرامون «دوستى على علیه‌السلام» گفتگو مى کردند.[۴]
ابن عمید در قرن چهارم هجرى مى زیسته و این قرن از جهانى با قرون دیگر متمایز است. از جمله اوجگیرى فن کتابت (ترسّل) و گسترش تشیع در آن عهد توسط آل بویه از ویژگی‌هاى آن روزگار است. ابن عمید وزارت برخى از حاکمان آل بویه را به عهده داشت و او را ستون سلطنت آل بویه نامیده اند.[۵]
بعد از آن که ابوعلى قمى وزیر رکن الدوله بویهی از دنیا رفت، ابن عمید در سال ۳۲۸ یا ۳۳۶ هـ.ق به جاى او نشست و کرسى وزارت آل بویه را اشغال کرد.[۶] او در آن زمان مردى ۳۶ ساله بود و در دوران وزارت عدالت را در جامعه گسترش داد.[۷] ابن اثیر در تاریخ خود مدت وزارت ابن عمید را ۲۴ سال ذکر نموده است.[۸]
ابن عمید به رغم اینکه در دورۀ تصدی وزارت اشتغالات سیاسی بسیار داشته، توانسته بود محیطی ایجاد کند که عالمانی از هر رشته را به کار راغب سازد. به عنوان نمونه ابویوسف رازی بخشی از کتاب هندسۀ اقلیدس را برای ابن عمید به عربی برگرداند.[۹] همچنین باید گفت به تشویق ابن عمید بود که حسن بن محمد قمی بر آن شد تا «تاریخ قم» و دیوان شعر ابوجعفر عطار را گردآورد. فراتر از این، ابن عمید در ری رصدخانه‌ای ساخت که ابوالفضل هروی و ابوجعفر خازن در آن به رصد پرداختند. وی همچنین نوشته‌های کهن یونانی را که در سور اصفهان یافته شده بود، برای استفادۀ اهل آن به بغداد فرستاد و بعضی از نویسندگان را به استنساخ کتب پیشین گمارد تا آنها را از تلف شدن باز دارد. او کتابخانه‌ای وسیع داشت که ابوعلی مسکویه رازی کتابدار آن بود.
علماء و دانشمندان متعددى با ابن عمید مجالست داشتند از جمله: ابى الحسین بن فارس، ابوالعلاء السروى، ابى الحسن العلوى العباسى، ابن سمکه قمى و ابى محمد بن هندو، که در حضر همنشین او بودند و در سفر با او مکاتبه داشتند.[۱۰]
ابن عمید داراى دو فرزند پسر بود، یکى به نام على و با کنیه ابوالفتح و ملقب به «ذوالکفایتین» و دیگرى ابوالقاسم که قبل از تولد ابوالفتح وفات یافت.[۱۱] ابوالفتح در خدمت علما و استادانى که در اطراف پدرش گرد آمده بودند، به تحصیل علوم پرداخت و مانند پدر در کتابت استادى داشت و شاعرى خوش قریحه بود.
محمد بن عمید در تمامى عمر خود مبتلا به بیماری قولنج و نِقرِس بود[۱۲] و به علت نقرس شدید قادر به سوارى کردن نبود و به همین علت بر عمارى (تخت روان) مى نشست.[۱۳] در محرم سال ۳۵۹ یا ۳۶۰ هـ.ق رکن الدوله وزیر خود ابن العمید را با لشکرى انبوه و مجهز به سوى سرزمین یکى از شورشیان کرد به نام حسنویة بن حسین فرستاد تا او را که ایجاد اغتشاش نموده بود، سرکوب نماید. اما در بین راه بیمارى ابن عمید شدت یافت و زمانى که به همدان رسید در حدود ۶۰ سالگی چشم از جهان فروبست. برخى از نویسندگان نیز، رى یا بغداد را به عنوان محل وفات ابن عمید نام برده اند.[۱۴]
جایگاه علمی
ابن عمید قطع نظر از جهات سیاسی، از جهت وسعت دانش نیز زبانزد بود. در کتب تاریخى، ابن عمید را صاحب دانش‌هاى متعددى دانسته اند به طورى که در بیش از بیست رشته علمى مانند: نجوم، تاریخ، ادب، ریاضى، شعر، ترسل و کتابت، هندسه، فیزیک، علم بدیع و علم لغت، عروض، تفسیر قرآن، فقه، موسیقى، منطق و فلسفه تبحر داشت.
او در فن ترسل که همان کتابت است مهارت تمام داشت، به گونه اى که معروف است: فن انشاء و کتابت با عبدالحمید افتتاح شد و با ابن عمید به پایان رسید.[۱۵] وى از کاتبان چهارگانه جهان[۱۶] و بزرگترین نویسنده دیوانى بود[۱۷] که نوشتارهاى او را گواه بر این ادعا مى دانند و گفته اند بهترین رساله او «اخوانیات» و نامه اى که به ابوالعلاء نوشته، مى باشد.[۱۸]
ابن مسکویه مورخ شهیر که در اثر ۷ سال همنشینى شبانه‌روزى،[۱۹] بسیارى از سجایا و خصوصیات ابن عمید را در کتاب خود درج نموده است، مى گوید: در باب منطق و فلسفه خصوصا الهیات، کسى از معاصران جرأت نداشت در محضرش سخن گوید مگر به عنوان پرسش و آموختن، نه مباحثه. زمانى ابوالحسن عامردى (متوفى ۳۸۱ ق) که آهنگ بغداد داشت، از خراسان حرکت نموده وارد (رى) شد، چون شنید ابن عمید فیلسوف کاملى است و کتاب ارسطاطالیس را شرح نموده و داراى استعداد درخشانى مى باشد، همان جا اقامت گزید و نزد استاد زانوى تلمذ زد تا آن که بسیارى از مشکلات فلسفى برایش حل گردید.[۲۰]
ابن مسکویه مى نویسد: ابن عمید در تأویل قرآن و حفظ مشکلات و متشابهات قرآن و همچنین آشنایى به اختلاف آراء و نظرات فقهاء در رفیع‌ترین درجه و بالاترین مرتبه قرار داشت.[۲۱] در عین حال نویسنده اعیان الشیعه وى را در علوم دینى متمکن و صاحب قدرت نمى داند.[۲۲]
همچنین ابن عمید خود مى گفت: موسیقى با مرگ من مى میرد و با ناپدید شدنم ناپدید مى گردد.[۲۳] از جمله آثار علمى او تعیین عرض جغرافیاى شهر رى است که با نتیجه اى که بعدها با وسائل علمى دقیق گرفته شده است، اختلاف زیادى ندارد.[۲۴] از خدمات ابن عمید آن بوده که مشکلات علمى که پیشینیان از حل آن عاجز مانده بودند را حل نمود.[۲۵]
ابن عمید در فنون متعدد نیز چیره‌دست بود. از آن جمله: اسلحه سازى، تاکتیک هاى جنگى، مملکت دارى و سیاست، نقاشى و غزل‌سرائى. آلات عجیبى براى قلعه‌گشایى اختراع کرد و نیز سلاح شگفت‌انگیزى ساخت که به مسافت بسیار دور تیر مى انداخت و تأثیر فراوانى در وضع جنگ داشت. همچنین آینه هاى (مقعرى) ساخت که از راه بسیار دور آتش مى افروخت.[۲۶]
در مملکت‌دارى نوشته‌هایش بهترین شاهد چیره‌دستى اوست. مخصوصاً رساله اى که در پریشانى اوضاع ایران و سوء تدبیر سلف خود و این که چه باید کرد تا وضع بهتر شود، خطاب به ابى محمد هندو نگاشته است که از آن رساله درس وزارت مى آموزند.[۲۷]
در سرودن شعر زبردست و ماهر بود که حتى مخالف سرسخت او، ابوحیان توحیدى بدان اعتراف نموده است و مى نویسد: «این مرد در سخن بالبداهه و شعر نیکو بود».[۲۸] و نیز از دیگرى نقل مى کند که «ابن عمید در غزل سرایى و سرودن معاتبه، شعرى شایسته داشت».[۲۹] او شعر طنز نیز مى سروده است.[۳۰]
ابن مسکویه مى نویسد: در نقاشى خصوصاً کار با ناخن مهارت عجیبى داشت، چنان که خود دیدم در مجلسى که فقط خاصان و افراد مورد اطمینان او حضور داشتند، سیب یا چیزى شبیه بدان را در دست مى گرفت و ساعاتى با آن ور مى رفت و سپس روى زمین مى غلتاند، او با ناخن روى آن اشکالى را نقاشى کرده بود.[۳۱]
استادان و شاگردان
ابن عمید، علوم و فنون خود را نزد اساتید متعددى از جمله: احمد بن ابى عبدالله برقى و احمد بن اسماعیل بن سمکة قمی فراگرفت. ابن سمکة اهل فضل و ادب بود و کتابى تاریخى پیرامون خلفاء عباسى و دولت عباسیان تألیف نمود.[۳۲] علاوه بر این دو تن، شاید ابى جعفر خازن[۳۳] و ابن ابى الثیات[۳۴] نیز در زمره اساتید او باشند.
همچنین گروهى از دانش پژوهان که طالب انواع گوناگون علوم بودند، در محضر ابن عمید گرد آمدند و احدى از ایشان از این که استاد را در علمى که از او مى آموزد، بزرگ بشمارد خوددارى نمى کرد و از آن که بگوید مانند او را ندیده، امتناع نمى ورزید.[۳۵] اما گویا تاریخ نام شاگردان وى را ثبت نکرده است، مگر دو تن از ایشان را، یکى صاحب بن عباد، که برجسته ترین شاگردان ابن عمید مى باشد. او با آن همه جلالتی که داشت از اتباع ابن عمید بوده بلکه به عقیده بعضى، این که او را «صاحب» نامیده اند به جهت مصاحبت او با ابن عمید بوده است. او استاد خویش را بسیار تعظیم مى نمود.[۳۶]
و دیگرى عضدالدوله که بزرگترین فرمانروای دیلمی در قرن چهارم است.[۳۷] زمانى که ابن عمید به فارس رفت انواع سیاست هاى استوار و فن جهاندارى را به او آموخت و عضدالدوله نیز به تعلیم او دل سپرد و بارها گفت: ابوالفضل بن عمید استاد من است و همیشه او را استاد یا «استاذ الرئیس» خطاب مى کرد.[۳۸]
آثار و تألیفات
آثار به جا مانده از محمد بن عمید را چنین گفته اند:
- تاریخ.
- دیوان الرسائل.
- المذهب فى البلاغات.[۳۹]
- کتاب الخَلق و الخُلق (یا الخلق و المخلق)، که هنوز در چرک‌نویس بوده که مرگ مؤلف فرا رسید.[۴۰]
- رسالة المسائل الطبیعیة، نسخۀ خطی در کتابخانۀ موزۀ بغداد.
- رسالة فی الحمرة الحادثة فی الجوّ، در باب هواشناسی، نسخۀ خطی لیدن.
- کتاب فی بناء المدن، در زمین‌شناسی.
ویژگی‌های اخلاقی
محمد بن عمید سجایا و صفات پسندیده اى داشت که سرآمد اهل زمان خویش بود، چنان که حتى دشمن به آن اذعان داشت.
تواضع:
در عین حالى که ابن عمید به تناسب منصب وزارتى که داشت کاخ نشین بود،[۴۱] اما از این که خود را در علم بزرگ بشمارد، کراهت داشت و از رفتار متکبرانه بر حذر بود.[۴۲]
رفتار با عالمان:
در خوش‌رویى و پاک‌خویى چنان بود که چون ادیب یا عالم صاحب فنى بر او وارد مى شد، گوش مى داد و چنان تحسین مى کرد که گویى آن مطلب را براى نخستین بار مى شنود. او در اوقات وزارت خود مرجع ادبا و علما و ارباب فضل و کمال بود.[۴۳]
حب على علیه‌السلام:
در مجالس ابن عمید، شیعیان و چه بسا عالمان و راویان شیعى گرد مى آمدند و پیرامون محبت امام على علیه‌السلام داد سخن مى دادند.[۴۴]
کم حرفی:
کم سخن و کوتاه گفتار بود مگر آن که از او مى پرسیدند و مستمعى فهیم مى یافت، در این هنگام بود که به نشاط مى آمد و بدون آن که در پاسخ درماند و درنگ نماید چنان با واژه هاى رسا و جملات پرصفا پاسخ مى داد که شنونده چنین پاسخى را نزد غیر او نمى یافت.[۴۵]
قدرت حافظه:
در آن اعصار که قدرت حافظه پیش از زمان ما ارزشمند بود وى از این موهبت الهى در حد اعلی برخوردار بود. به این نکته ابوحیان توحیدى نیز اعتراف کرده است.[۴۶] ابن مسکویه که سال‌ها کتابدار او بوده مى گوید: شعرى نزد او خوانده نشد مگر آن که دیوان صاحب آن شاعر را حفظ بود و اشعارى را که سزاوار حفظ کردن بود چه از شعراى قدیم و چه از شاعران جدید همه را از بر بود. بارى شنیدم اشعار گروهى از شاعران ناشناس را مى خواند از این امر شگفت زده شدم و پرسیدم: اى استاد چگونه وقت شما اجازه مى دهد چنین شعرى را حفظ کنید؟ در پاسخم گفت: گویا تو گمان مى کنى من به خاطر حفظ این اشعار خود را در سختى مى اندازم؟ یکبار که این اشعار به گوشم برخورد، آن را حفظ مى شوم.[۴۷]
شجاعت:
آن گاه که ابن اثیر در تاریخ خود اوصاف ابن عمید را برمى شمرد، از وى به عنوان دلیرى تمام عیار نام مى برد.[۴۸] وقتى در نبردها حاضر مى شد چون شیرى شجاع بود و کسى به گردش نمى رسید و پهلوانى را یارى مبارزه با او نبود. در عین حال قلبى آرام داشت و به هدف نظامى آگاه بود.[۴۹]
سخنان حکیمانه:
ابن عمید سخنان حکمت آمیز را مکرر در مجالس بر زبان مى آورد که برخى از آن سخنان چنین است:
- «دانش پژوهان فروتن علم و حکمت، بیشترین بهره ها را از این دو مى برند، همان گونه که زمین پست بیشترین آب را مى نوشد».
- «همانا خداوند به هر آفریده اى ضدش را افزود، تا دلالت کند وحدت تنها از آن اوست».
- «بزرگوارى خدا از حکمتش نمى کاهد، و از این رو هر دعایى را اجابت نمى کند».[۵۰]
- «چگونه از دوستت که داراى طبایع چهارگانه است، توقع یک نوع رفتار را دارى».[۵۱]
پانویس
- ↑ الکامل فى التاریخ، ج ۹، ص ۶۰۶.
- ↑ یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۶۱.
- ↑ دائرةالمعارف تشیع، ج ۱، ص ۳۵۲.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۳۳۲، پاورقى ۳.
- ↑ یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۵۸.
- ↑ الوافى بالوفیات، ج ۲، ص ۳۸۱.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۸۱.
- ↑ الکامل فى التاریخ، ج ۹، ص ۶۰۶.
- ↑ فهرست ابن ندیم، ۳۲۶.
- ↑ یتیمةالدهر، ج ۳، ص ۱۶۴.
- ↑ اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.
- ↑ ریحانةالادب، ج ۸، ص ۶۰۶-۶۰۵.
- ↑ تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۱۳۱.
- ↑ ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.
- ↑ ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.
- ↑ همان، ج ۸، ص ۱۲۶.
- ↑ تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۲۷۰.
- ↑ یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۶۴.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۶.
- ↑ همان، ج ۲، ص ۲۷۷.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲.
- ↑ الخلاق الوزیرین، ص ۳۲۸.
- ↑ وزیران ایرانى از بزرگمهر تا امیرکبیر، ص ۱۲۵.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ همان، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.
- ↑ همان، ص ۳۴۳.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷.
- ↑ همان، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ رجال علامه، ص ۱۶.
- ↑ اخلاق الوزیرین، ص ۳۶۴.
- ↑ همان، ص ۳۴۷.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.
- ↑ تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج ۱، ص ۱۵۲.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۸.
- ↑ وزیران ایرانى از بزرگمهر تا امیرکبیر، ص ۱۲۵.
- ↑ اخلاق الوزیرین، ص ۳۲۸.
- ↑ یتیمةالدهر، ج ۳، ص ۱۶۳.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲.
- ↑ ریحانةالادب، ج ۸، ص ۱۲۶.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۳۳۲، پاورقى؛ اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۷ و ۲۷۸.
- ↑ اخلاق الوزیرین، ص ۳۸۷.
- ↑ تجارب الامم، صفحات ۲۷۵ تا ۲۷۷.
- ↑ الکامل فى التاریخ، ج ۸، ص ۶۰۶.
- ↑ تجارب الامم، ج ۲، ص ۲۷۹.
- ↑ همان، ص ۳۸۸.
- ↑ همان، ص ۳۹۰.
منابع
