منابع و پی نوشتهای متوسط
رعایت سطح مخاطب عام متوسط است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابن جبیر: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(وفات)
 
(۱۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 +
{{خوب}}
 +
 +
'''«محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر»''' (۵۴۰-۶۱۴ ق)، جهانگرد، ادیب و شاعر مسلمان [[اندلس|اندلسی]] در قرن ۷ قمری است. [[سفرنامه]] مشهور او به نام «رحلة» که شرح سفر او به برخی از سرزمین‌های اسلامی است، علاوه بر محتوا، از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است.
 
{{شناسنامه عالم
 
{{شناسنامه عالم
 
|نام شخصیت =  
 
|نام شخصیت =  
|نام کامل = ابوالحسين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ جبير
+
|نام کامل = محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر
|زادروز = 540 قمری
+
|تصویر= [[پرونده:Ibn-jubayr.jpg]]
|زادگاه = بلنسيه‌ واقع‌ در شرق‌ اندلس‌ در كشور اسپانيا
+
|زادروز = ۵۴۰ قمری
|وفات = 614 قمری  
+
|زادگاه = بلنسیه‌، [[اندلس|اندلس‌]]
|مدفن = محلى‌ ‌به‌ نام‌ «كوم‌ عمرو بن‌ العاص‌» واقع در اسكندريه‌ مصر
+
|وفات = ۶۱۴ قمری  
|اساتید =   
+
|مدفن = اسکندریه‌، [[مصر]]
 +
|اساتید =  ابوعبدالله‌ الاصیل‌، ابن‌ الحسن‌ بن‌ ابى‌‌العیش‌،...
 
|شاگردان =  
 
|شاگردان =  
|آثار = رحلة الكنانى‌، دیوان اشعار، نتيجة وَجِدْ الجوانح‌ فى‌ تأبين‌ القرين‌ الصالح‌
+
|آثار = رحلة الکنانى‌، دیوان اشعار، نتیجه وجد الجوانح‌ فى‌ تأبین‌ القرین‌ الصالح‌، نظم‌ الجُمان‌ فى‌ التشکى‌ من‌ اخوان‌ الزمان‌، ترسیل‌ بدیع‌ و حِکم‌ُ مُستجاده،...
 
}}
 
}}
 +
==زندگی‌نامه==
 +
ابوالحسین‌ محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر در سال ۵۴۰ قمری در بلنسیه‌ واقع‌ در شرق‌ [[اندلس|اندلس‌]] در کشور اسپانیا تولد یافت‌.
  
ابوالحسين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ جبير (540-614ق)، از  سفرنامه نویسان  و سیاحان معروف قرن هفتم هجری  که تحولی بزرگ در سفرنامه نویسی پدید آورد.
+
خانواده ابن‌ جبیر از قبیله کنانه‌ از قبایل‌ بزرگ‌ و کهن‌ عرب‌ بود. جد بزرگ‌ او عبدالسلام‌ بن‌ جبیر همراه‌ بلج‌ بن‌ بشر بن‌ عیاض‌ قشیری‌ به‌ سرزمین‌ اسپانیا گام‌ نهاد. بلج‌ بن‌ بشر از مردم‌ [[شام|شام‌]] و سردار سواران‌ آن‌ سرزمین‌ در سپاه‌ [[هشام بن عبدالملک|هشام‌ بن‌ عبدالملک‌]] خلیفه [[بنی امیه|اموی‌]] بود و در فتح‌ افریقا مشارکت‌ داشت‌. وی‌ همراه‌ گروهى‌ از بربرهای‌ شمال‌ افریقا به‌ اندلس‌ آمد.
 
+
عبدالسلام‌ بن‌ جبیر پس‌ از هلاکت‌ بلج‌ که‌ در اندلس‌ و نزدیکى‌ [[قرطبه|قرطبه‌]] روی‌ داد، همچنان‌ در اسپانیا باقى‌ ماند. چنین‌ به‌ نظر مى‌رسد که‌ خانواده ابن‌ جبیر در بلنسیه‌ اقامت‌ داشتند.
==ولادت==
 
اِبْن‌ِ جُبير، ابوالحسين‌ محمد بن‌ احمد بن‌ جبير در سال 540 قمری در بلنسيه‌ واقع‌ در شرق‌ اندلس‌ در كشور اسپانيا تولد يافت‌
 
 
 
==کودکی==
 
خانوادة ابن‌ جبير از قبيلة كنانه‌ از قبايل‌ بزرگ‌ و كهن‌ عرب‌ بود. جد بزرگ‌ او عبدالسلام‌ بن‌ جبير همراه‌ بلج‌ بن‌ بشر بن‌ عياض‌ قشيري‌ به‌ سرزمين‌ اسپانيا گام‌ نهاد . بلج‌ بن‌ بشر از مردم‌ شام‌ و سردار سواران‌ آن‌ سرزمين‌ در سپاه‌ هشام‌ بن‌ عبدالملك‌ خليفة اموي‌ بود و در فتح‌ افريقا مشاركت‌ داشت‌. وي‌ همراه‌ گروهى‌ از بربرهاي‌ شمال‌ افريقا به‌ اندلس‌ آمد.
 
عبدالسلام‌ بن‌ جبير پس‌ از هلاكت‌ بلج‌ كه‌ در اندلس‌ و نزديكى‌ قرطبه‌روي‌ داد، همچنان‌ در اسپانيا باقى‌ ماند. چنين‌ به‌ نظر مى‌رسد كه‌ خانوادة ابن‌ جبير در بلنسيه‌ اقامت‌ داشتند.
 
 
 
==تحصیلات==
 
  
ابن جبیر مدتى‌ در شاطبه‌ به‌ سر برد و نزد پدرش‌ و نيز در محضر ابوعبدالله‌ الاصيل‌ و ابن‌ الحسن‌ بن‌ ابى‌ العيش‌ به‌ فراگرفتن‌ دانش‌ و ادب‌ و مقدمات‌ علوم‌ دينى‌ پرداخت‌ و در ضمن‌ از پرورش‌ قريحة شاعرانة خود نيز غافل‌ نماند. وي‌ بعدها به‌ غرناطه‌ رفت‌ و در سايه استعداد خويش‌ در خدمت‌ ابوسعيد عثمان‌ بن‌ عبدالمؤمن‌ حاكم‌ غرناطه‌ كه‌ از موحدون‌ بود، سمت‌ دبيري‌ يافت‌ و همانند پدر در زمر كاتبان‌ و اديبان‌ او درآمد.تذكره‌نويسان‌ او را از اديبان‌ عصر و داراي‌ نظم‌ فايق‌ و نثر بديع‌ دانسته‌اند
+
ابن جبیر مدتى‌ در شاطبه‌ به‌ سر برد و نزد پدرش‌ و نیز در محضر ابوعبدالله‌ الاصیل‌ و ابن‌ الحسن‌ بن‌ ابى‌ العیش‌ به‌ فراگرفتن‌ دانش‌ و ادب‌ و مقدمات‌ علوم‌ دینى‌ پرداخت‌ و در ضمن‌ از پرورش‌ قریحه شاعرانه خود نیز غافل‌ نماند. وی‌ بعدها به‌ غرناطه‌ رفت‌ و در سایه استعداد خویش‌ در خدمت‌ ابوسعید عثمان‌ بن‌ عبدالمؤمن‌ حاکم‌ غرناطه‌ که‌ از موحدون‌ بود، سمت‌ دبیری‌ یافت‌ و همانند پدر در زمر کاتبان‌ و ادیبان‌ او درآمد. تذکره‌نویسان‌ او را از ادیبان‌ عصر و دارای‌ نظم‌ فایق‌ و نثر بدیع‌ دانسته‌اند.
  
==سفرنامه نویسی==
+
ابن‌جبیر سرانجام‌ در ۶۱۴ قمری در اسکندریه‌ [[مصر]] درگذشت‌ و در همان‌ شهر در محلى‌ که‌ به‌ نام‌ «کوم‌ عمرو بن‌ العاص‌» معروف‌ است‌، به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.
تا سدة پنجم هجری اكثر نوشته‌هاي‌ جغرافيايى‌ متعلق‌ به‌ جغرافى‌ نگارانى‌ است‌ كه‌ در منطقة شرقى‌ خلافت‌ عباسيان‌ مى‌زيستند و گسترش‌ اينگونه‌ آثار در سرزمينهاي‌ غربى‌ خلافت‌، از جمله‌ مغرب‌ و اسپانيا كندتر از شرق‌ بود. از سدة 5 ق‌ اينگونه‌ آثار در مناطق‌ غربى‌، به‌ تدريج‌ صورتى‌ گسترده‌تر از شرق‌ يافت‌. در اين‌ عصر جغرافى‌نگاران‌ شناخته‌ شده‌اي‌ از غرب‌ سر بر آورده‌اند كه‌ از ميان‌ آنان‌ ابن‌ عبدالبر (ه م‌)، ادريسى‌ (ه م‌) و ابن‌ دلائى‌ (ه م‌) را مى‌توان‌ نام‌ برد.
 
از اين‌ قرن‌ آثاري‌ در ادب‌ جغرافيايى‌ پديد آمد كه‌ در زبان‌ عربى‌ با نام‌ «الرحلة» و در فارسى‌ با عنوان‌ «سفرنامه‌» شهرت‌ يافت‌. الرحلة معمولاً بر روال‌ سفرنامة ناصرخسرو تدوين‌ مى‌يافت‌. بنا به‌ نوشتة كراچكوفسكى‌ اين‌ آثار نه‌ به‌ صورت‌ «المسالك‌»، بلكه‌ به‌ صورت‌ يادداشتهاي‌روزانه‌ تدوين‌ شده‌ و با سفرهايى‌ به‌قصد حج‌ مرتبط بوده‌اند، ولى‌ افزون‌ بر مراسم‌ حج‌، ديگر مراحل‌ سفر نيز بیان شده است.  
 
  
عمده‌ترين‌ اينگونه‌ آثار كه‌ در اسپانيا نوشته‌ شده‌، مرهون‌ سفرنامة ابن‌ جبير دانسته‌اند. آغازگر اينگونه‌ نوشته‌ها نيم‌ قرن‌ پيش‌ از ابن‌ جبير، رحله‌ نويس‌ ديگري‌ به‌ نام‌ ابوبكر محمد بن‌ العربى‌ (468-543ق‌) بود، ولى‌ ابن‌ جبير اينگونه‌ نوشته‌ها را به‌ مدارج‌ بالاتري‌ ارتقاء داد. وي‌ ماجراي‌ سفر خود را به‌ صورتى‌ دقيق‌ با ذكر تواريخ‌ هجري‌ قمري‌، مسيحى‌ و گاه‌ سريانى‌ نوشته‌ است‌.
+
==آثار و تألیفات==
  
==تالیفات==
+
عمده‌ترین‌ [[سفرنامه|سفرنامه‌]] هایی که‌ در اسپانیا نوشته‌ شده‌ را مرهون‌ سفرنامه ابن‌ جبیر دانسته‌اند. آغازگر اینگونه‌ نوشته‌ها نیم‌ قرن‌ پیش‌ از ابن‌ جبیر، رحله‌ نویس‌ دیگری‌ به‌ نام‌ ابوبکر محمد بن‌ العربى‌ (۴۶۸-۵۴۳ ق‌) بود، ولى‌ ابن‌ جبیر اینگونه‌ نوشته‌ها را به‌ مدارج‌ بالاتری‌ ارتقاء داد. وی‌ ماجرای‌ سفر خود را به‌ صورتى‌ دقیق‌ با ذکر تواریخ‌ هجری‌ [[سال قمری|قمری‌]]، [[مسیحیت|مسیحى‌]] و گاه‌ [[سریانى|سریانى‌]] نوشته‌ است‌.
  
ماجراي‌ نخستين‌ سفر ابن‌ جبير به‌ صورت‌ يادداشتهاي‌ روزانه‌ نوشته‌ شده‌ است‌. يادداشتهاي‌ مزبور پس‌ از بازگشت‌ او به‌ غرناطه‌ در 581ق‌ به‌ صورت‌ كتابى‌ جداگانه‌ تدوين‌ يافت‌. معلوم‌ نيست‌ عنوان‌ دقيق‌ كتاب‌ او چه‌ بوده‌ است‌. بنابه‌ نوشتة كراچكوفسكى‌ ظاهراً هر دو عنوان‌ مغلق‌ اين‌ سفرنامه‌ يعنى‌ كتاب‌ الاعتبار الناسك‌ فى‌ ذكر الا¸ثار الكريمة و المناسك‌ و تذكير بالاخبار عن‌ اتفاقات‌ الاسفار ساختگى‌ هستند و مى‌توان‌ چنين‌ پنداشت‌ كه‌ عنوان‌ اصلى‌ كتاب‌ رحلة الكنانى‌ بوده‌ كه‌ نشانه‌اي‌ از وابستگى‌ قبيله‌اي‌ ابن‌جبير است‌ رحلة الكنانى‌ از نظر محتوا و بيان‌ ويژگيهاي‌ زمان‌ حيات‌ ابن‌ جبير در خور توجه‌ بسيار است‌. اين‌ كتاب‌ مطالب‌ بسيار ارزنده‌اي‌ دربارة مكه‌، مدينه‌، عراق‌، مصر و سوريه‌ به‌ ويژه‌ در نخستين‌ دورة جنگهاي‌ صليبى‌ و نهضت‌ اسلامى‌ تحت‌ زعامت‌ نورالدين‌ زنگى‌ و صلاح‌الدين‌ ايوبى‌ ارائه‌ كرده‌ است‌.  
+
ماجرای‌ نخستین‌ سفر ابن‌ جبیر به‌ صورت‌ یادداشتهای‌ روزانه‌ نوشته‌ شده‌ است‌. یادداشتهای‌ مزبور پس‌ از بازگشت‌ او به‌ غرناطه‌ در ۵۸۱ ق‌. به‌ صورت‌ کتابى‌ جداگانه‌ تدوین‌ یافت‌. معلوم‌ نیست‌ عنوان‌ دقیق‌ کتاب‌ او چه‌ بوده‌ است‌. بنابه‌ نوشته کراچکوفسکى‌ ظاهراً هر دو عنوان‌ مغلق‌ این‌ سفرنامه‌ یعنى‌ «کتاب‌ الاعتبار الناسک‌ فى‌ ذکر الآثار الکریمه والمناسک‌» و «تذکیر بالاخبار عن‌ اتفاقات‌ الاسفار» ساختگى‌ هستند و مى‌توان‌ چنین‌ پنداشت‌ که‌ عنوان‌ اصلى‌ کتاب‌ «رحلة الکنانى‌» بوده‌ که‌ نشانه‌ای‌ از وابستگى‌ قبیله‌ای‌ ابن‌جبیر است‌.
  
كتاب‌ شامل‌ مطالبى‌ دربارة شگفتيهاي‌ سرزمينها، آثار هنري‌، اوضاع‌ سياسى‌، اجتماعى‌، اخلاقى‌ و وصف‌ مساجد، مناسك‌ حج‌، مجالس‌ وعظ، معابد، دژها، كنيسه‌ها، درمانگاهها و بيمارستانهاست‌.. در اين‌ كتاب‌ نزديكيهايى‌ با نوشته‌هاي‌ اسامة بن‌ منقذ (ه م‌) مى‌توان‌ يافت‌، اما شيوة نگارش‌ و برخورد اين‌ دو مؤلف‌ با مسايل‌ متفاوت‌ است‌.
+
«رحلة الکنانى‌» از نظر محتوا و بیان‌ ویژگیهای‌ زمان‌ حیات‌ ابن‌ جبیر درخور توجه‌ بسیار است‌. این‌ کتاب‌ مطالب‌ بسیار ارزنده‌ای‌ درباره [[مکه‌]]، [[مدینه‌]]، [[عراق‌]]، [[مصر]] و [[سوریه|سوریه‌]] به‌ ویژه‌ در نخستین‌ دوره جنگهای‌ صلیبى‌ و نهضت‌ اسلامى‌ تحت‌ زعامت‌ نورالدین‌ زنگى‌ و صلاح‌الدین‌ ایوبى‌ ارائه‌ کرده‌ است‌. کتاب‌ شامل‌ مطالبى‌ درباره شگفتیهای‌ سرزمینها، آثار هنری‌، اوضاع‌ سیاسى‌، اجتماعى‌، اخلاقى‌ و وصف‌ [[مسجد|مساجد]]، مناسک‌ [[حج‌]]، مجالس‌ وعظ، معابد، دژها، کنیسه‌ها، درمانگاهها و بیمارستانهاست‌. در این‌ کتاب‌ نزدیکیهایى‌ با نوشته‌های‌ اسامة بن‌ منقذ مى‌توان‌ یافت‌، اما شیوه نگارش‌ و برخورد این‌ دو مؤلف‌ با مسایل‌ متفاوت‌ است‌.  
  
محققان‌ براي‌ تصويري‌ كه‌ ابن‌ جبير از زندگى‌ مسلمانان‌ ساكن‌ جزيرة سيسيل‌ ارائه‌ كرده‌ است‌، اهميت‌ فراوان‌ قائل‌ شده‌اند. وي‌ شيوة زندگى‌ مادي‌ و معنوي‌ مسلمانان‌ شهرهاي‌ مسينا و تراپانى‌ را مورد مطالعه‌ و بررسى‌ قرار داده‌ (كراچكوفسكى‌ «ادب‌ جغرافيايى‌ عرب‌»، و نه‌ تنها تصوير آثار قرون‌ وسطايى‌، بلكه‌ زندگى‌ فرمانروايان‌ و كاخهاي‌ آنان‌ از جمله‌ «القصر الابيض‌» را به‌ شرح‌ آورده‌ است‌
+
محققان‌ برای‌ تصویری‌ که‌ ابن‌ جبیر از زندگى‌ مسلمانان‌ ساکن‌ جزیره سیسیل‌ ارائه‌ کرده‌ است‌، اهمیت‌ فراوان‌ قائل‌ شده‌اند. وی‌ شیوه زندگى‌ مادی‌ و معنوی‌ مسلمانان‌ شهرهای‌ مسینا و تراپانى‌ را مورد مطالعه‌ و بررسى‌ قرار داده‌، و نه‌ تنها تصویر آثار [[قرون وسطی|قرون‌ وسطایى‌]]، بلکه‌ زندگى‌ فرمانروایان‌ و کاخهای‌ آنان‌ از جمله‌ «القصر الابیض‌» را به‌ شرح‌ آورده‌ است‌.
  
رحلة ابن‌ جبير از ديدگاه‌ ادبى‌ در همان‌ سفرنامه‌ها واجد اهميت‌ بسيار است‌. وي‌ مطالبى‌ را كه‌ گاه‌ ملال‌ آور به‌ نظر مى‌رسند، با احساس‌ و سرزندگى‌ و بدون‌ تكلف‌ بيان‌ داشته‌ است‌ كه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ از ماجراي‌ ورود او به‌ اسكندريه‌ ، حركت‌ زورق‌ بادي‌، بادها و شكسته‌ شدن‌ كشتى‌ او پيرامون‌ جزيرة سيسيل‌ مى‌توان‌ ياد كرد. اثر او زيبا و داراي‌ شيوة نگارشى‌ استوار است‌.
+
رحله ابن‌ جبیر از دیدگاه‌ ادبى‌ در همان‌ سفرنامه‌ها واجد اهمیت‌ بسیار است‌. وی‌ مطالبى‌ را که‌ گاه‌ ملال‌ آور به‌ نظر مى‌رسند، با احساس‌ و سرزندگى‌ و بدون‌ تکلف‌ بیان‌ داشته‌ است‌ که‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ از ماجرای‌ ورود او به‌ اسکندریه‌، حرکت‌ زورق‌ بادی‌، بادها و شکسته‌ شدن‌ کشتى‌ او پیرامون‌ جزیره سیسیل‌ مى‌توان‌ یاد کرد. اثر او زیبا و دارای‌ شیوه نگارشى‌ استوار است‌.
  
از نوشته‌هاي‌ مؤلفان‌ بعد چنين‌ برمى‌آيد كه‌ ابن‌ جبير افزون‌ بر رحله‌ داراي‌ آثار متعدد منظوم‌ و منثور بوده‌ است‌. ابن‌ خطيب‌ از ديوان‌ اشعار او كه‌ مجلدي‌ متوسط و به‌ اندازه‌ ديوان‌ ابوتمام‌ بوده‌ و نيز از ديگر آثار او زير عناوين‌ «نتيجة وَجِدْ الجوانح‌ فى‌ تأبين‌ القرين‌ الصالح‌» در رثاء همسرش‌ ام‌ المجد و «نظم‌ الجُمان‌ فى‌ التشكى‌ من‌ اخوان‌ الزمان‌» و «ترسيل‌ بديع‌، و حِكَم‌ُ مُستجادة» و رحله‌ ياد كرده‌ است‌، ولى‌ همو در دنبال‌ مقال‌ از قول‌ ابوالحسن‌ شادي‌ نوشته‌ كه‌ سفرنامه‌ از تصانيف‌ ابن‌ جبير نبوده‌ است‌ و تنها مضامين‌ آن‌ از اوست‌ .
+
از نوشته‌های‌ مؤلفان‌ بعد چنین‌ برمى‌آید که‌ ابن‌ جبیر افزون‌ بر رحله‌، دارای‌ آثار متعدد منظوم‌ و منثور بوده‌ است‌. ابن‌ خطیب‌ از [[دیوان (شعر)|دیوان‌]] اشعار او که‌ مجلدی‌ متوسط و به‌ اندازه‌ دیوان‌ [[ابوتمام شاعر|ابوتمام‌]] بوده‌ و نیز از دیگر آثار او زیر عناوین‌ «نتیجه وَجِدْ الجوانح‌ فى‌ تأبین‌ القرین‌ الصالح‌» در رثاء همسرش‌ ام‌ المجد و «نظم‌ الجُمان‌ فى‌ التشکى‌ من‌ اخوان‌ الزمان‌» و «ترسیل‌ بدیع‌ و حِکم‌ُ مُستجاده» و رحله‌ یاد کرده‌ است‌، ولى‌ همو در دنبال‌ مقال‌ از قول‌ ابوالحسن‌ شادی‌ نوشته‌ که‌ سفرنامه‌ از تصانیف‌ ابن‌ جبیر نبوده‌ است‌ و تنها مضامین‌ آن‌ از اوست‌.  
از مجموع‌ آثار ابن‌ جبير تنها رحله‌ به‌ صورت‌ كتابى‌ مستقل‌ بر جا مانده‌ است‌. جز اين‌ كتاب‌، از وي‌ اشعار و نوشته‌هاي‌ پراكنده‌اي‌ در آثار ديگران‌ آمده‌ است‌. نام‌ ابن‌ جبير، مدتها تنها از طريق‌ آثار مؤلفان‌ ديگر شناخته‌ بود تا اينكه‌ نسخه‌اي‌ از سفرنامة او - كه‌ تاريخ‌ تحرير آن‌ حدود 875ق‌/1470م‌ است‌ - در ليدن‌ پيدا شد.  
 
  
==وفات==
+
از مجموع‌ آثار ابن‌ جبیر تنها رحله‌ به‌ صورت‌ کتابى‌ مستقل‌ بر جا مانده‌ است‌. جز این‌ کتاب‌، از وی‌ اشعار و نوشته‌های‌ پراکنده‌ای‌ در آثار دیگران‌ آمده‌ است‌. نام‌ ابن‌ جبیر، مدتها تنها از طریق‌ آثار مؤلفان‌ دیگر شناخته‌ بود، تا اینکه‌ نسخه‌ای‌ از سفرنامه او - که‌ تاریخ‌ تحریر آن‌ حدود (۸۷۵ق‌/۱۴۷۰م‌) است‌ - در لیدن‌ پیدا شد.
متأسفانه‌ آگاهى‌ دربارة آخرين‌ سالهاي‌ زندگى‌ ابن‌ جبير بسيار اندك‌ است‌. سرانجام‌ ابن‌جبير در اسكندريه‌ مصر درگذشت‌ و در همان‌ شهر در محلى‌ كه‌ به‌ نام‌ «كوم‌ عمرو بن‌ العاص‌» معروف‌ است‌، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد.
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/1486 دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، مدخل "ابن جبير، ابوالحسين" از عنايت‌الله‌ رضا].
+
*[http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/۱۴۸۶ "ابن جبیر، ابوالحسین"، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، از عنایت‌الله‌ رضا].
 
+
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= متوسط
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده=دارد
 +
}}
 
[[رده:علمای قرن هفتم]]
 
[[رده:علمای قرن هفتم]]
 +
[[رده:جهانگردان مسلمان]]
 +
[[رده:شعرای عرب]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۰ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۸


«محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر» (۵۴۰-۶۱۴ ق)، جهانگرد، ادیب و شاعر مسلمان اندلسی در قرن ۷ قمری است. سفرنامه مشهور او به نام «رحلة» که شرح سفر او به برخی از سرزمین‌های اسلامی است، علاوه بر محتوا، از نظر ادبی نیز حائز اهمیت است.

Ibn-jubayr.jpg
نام کامل محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر
زادروز ۵۴۰ قمری
زادگاه بلنسیه‌، اندلس‌
وفات ۶۱۴ قمری
مدفن اسکندریه‌، مصر

Line.png

اساتید

ابوعبدالله‌ الاصیل‌، ابن‌ الحسن‌ بن‌ ابى‌‌العیش‌،...


آثار

رحلة الکنانى‌، دیوان اشعار، نتیجه وجد الجوانح‌ فى‌ تأبین‌ القرین‌ الصالح‌، نظم‌ الجُمان‌ فى‌ التشکى‌ من‌ اخوان‌ الزمان‌، ترسیل‌ بدیع‌ و حِکم‌ُ مُستجاده،...

زندگی‌نامه

ابوالحسین‌ محمد بن‌ احمد بن‌ جبیر در سال ۵۴۰ قمری در بلنسیه‌ واقع‌ در شرق‌ اندلس‌ در کشور اسپانیا تولد یافت‌.

خانواده ابن‌ جبیر از قبیله کنانه‌ از قبایل‌ بزرگ‌ و کهن‌ عرب‌ بود. جد بزرگ‌ او عبدالسلام‌ بن‌ جبیر همراه‌ بلج‌ بن‌ بشر بن‌ عیاض‌ قشیری‌ به‌ سرزمین‌ اسپانیا گام‌ نهاد. بلج‌ بن‌ بشر از مردم‌ شام‌ و سردار سواران‌ آن‌ سرزمین‌ در سپاه‌ هشام‌ بن‌ عبدالملک‌ خلیفه اموی‌ بود و در فتح‌ افریقا مشارکت‌ داشت‌. وی‌ همراه‌ گروهى‌ از بربرهای‌ شمال‌ افریقا به‌ اندلس‌ آمد. عبدالسلام‌ بن‌ جبیر پس‌ از هلاکت‌ بلج‌ که‌ در اندلس‌ و نزدیکى‌ قرطبه‌ روی‌ داد، همچنان‌ در اسپانیا باقى‌ ماند. چنین‌ به‌ نظر مى‌رسد که‌ خانواده ابن‌ جبیر در بلنسیه‌ اقامت‌ داشتند.

ابن جبیر مدتى‌ در شاطبه‌ به‌ سر برد و نزد پدرش‌ و نیز در محضر ابوعبدالله‌ الاصیل‌ و ابن‌ الحسن‌ بن‌ ابى‌ العیش‌ به‌ فراگرفتن‌ دانش‌ و ادب‌ و مقدمات‌ علوم‌ دینى‌ پرداخت‌ و در ضمن‌ از پرورش‌ قریحه شاعرانه خود نیز غافل‌ نماند. وی‌ بعدها به‌ غرناطه‌ رفت‌ و در سایه استعداد خویش‌ در خدمت‌ ابوسعید عثمان‌ بن‌ عبدالمؤمن‌ حاکم‌ غرناطه‌ که‌ از موحدون‌ بود، سمت‌ دبیری‌ یافت‌ و همانند پدر در زمر کاتبان‌ و ادیبان‌ او درآمد. تذکره‌نویسان‌ او را از ادیبان‌ عصر و دارای‌ نظم‌ فایق‌ و نثر بدیع‌ دانسته‌اند.

ابن‌جبیر سرانجام‌ در ۶۱۴ قمری در اسکندریه‌ مصر درگذشت‌ و در همان‌ شهر در محلى‌ که‌ به‌ نام‌ «کوم‌ عمرو بن‌ العاص‌» معروف‌ است‌، به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.

آثار و تألیفات

عمده‌ترین‌ سفرنامه‌ هایی که‌ در اسپانیا نوشته‌ شده‌ را مرهون‌ سفرنامه ابن‌ جبیر دانسته‌اند. آغازگر اینگونه‌ نوشته‌ها نیم‌ قرن‌ پیش‌ از ابن‌ جبیر، رحله‌ نویس‌ دیگری‌ به‌ نام‌ ابوبکر محمد بن‌ العربى‌ (۴۶۸-۵۴۳ ق‌) بود، ولى‌ ابن‌ جبیر اینگونه‌ نوشته‌ها را به‌ مدارج‌ بالاتری‌ ارتقاء داد. وی‌ ماجرای‌ سفر خود را به‌ صورتى‌ دقیق‌ با ذکر تواریخ‌ هجری‌ قمری‌، مسیحى‌ و گاه‌ سریانى‌ نوشته‌ است‌.

ماجرای‌ نخستین‌ سفر ابن‌ جبیر به‌ صورت‌ یادداشتهای‌ روزانه‌ نوشته‌ شده‌ است‌. یادداشتهای‌ مزبور پس‌ از بازگشت‌ او به‌ غرناطه‌ در ۵۸۱ ق‌. به‌ صورت‌ کتابى‌ جداگانه‌ تدوین‌ یافت‌. معلوم‌ نیست‌ عنوان‌ دقیق‌ کتاب‌ او چه‌ بوده‌ است‌. بنابه‌ نوشته کراچکوفسکى‌ ظاهراً هر دو عنوان‌ مغلق‌ این‌ سفرنامه‌ یعنى‌ «کتاب‌ الاعتبار الناسک‌ فى‌ ذکر الآثار الکریمه والمناسک‌» و «تذکیر بالاخبار عن‌ اتفاقات‌ الاسفار» ساختگى‌ هستند و مى‌توان‌ چنین‌ پنداشت‌ که‌ عنوان‌ اصلى‌ کتاب‌ «رحلة الکنانى‌» بوده‌ که‌ نشانه‌ای‌ از وابستگى‌ قبیله‌ای‌ ابن‌جبیر است‌.

«رحلة الکنانى‌» از نظر محتوا و بیان‌ ویژگیهای‌ زمان‌ حیات‌ ابن‌ جبیر درخور توجه‌ بسیار است‌. این‌ کتاب‌ مطالب‌ بسیار ارزنده‌ای‌ درباره مکه‌، مدینه‌، عراق‌، مصر و سوریه‌ به‌ ویژه‌ در نخستین‌ دوره جنگهای‌ صلیبى‌ و نهضت‌ اسلامى‌ تحت‌ زعامت‌ نورالدین‌ زنگى‌ و صلاح‌الدین‌ ایوبى‌ ارائه‌ کرده‌ است‌. کتاب‌ شامل‌ مطالبى‌ درباره شگفتیهای‌ سرزمینها، آثار هنری‌، اوضاع‌ سیاسى‌، اجتماعى‌، اخلاقى‌ و وصف‌ مساجد، مناسک‌ حج‌، مجالس‌ وعظ، معابد، دژها، کنیسه‌ها، درمانگاهها و بیمارستانهاست‌. در این‌ کتاب‌ نزدیکیهایى‌ با نوشته‌های‌ اسامة بن‌ منقذ مى‌توان‌ یافت‌، اما شیوه نگارش‌ و برخورد این‌ دو مؤلف‌ با مسایل‌ متفاوت‌ است‌.

محققان‌ برای‌ تصویری‌ که‌ ابن‌ جبیر از زندگى‌ مسلمانان‌ ساکن‌ جزیره سیسیل‌ ارائه‌ کرده‌ است‌، اهمیت‌ فراوان‌ قائل‌ شده‌اند. وی‌ شیوه زندگى‌ مادی‌ و معنوی‌ مسلمانان‌ شهرهای‌ مسینا و تراپانى‌ را مورد مطالعه‌ و بررسى‌ قرار داده‌، و نه‌ تنها تصویر آثار قرون‌ وسطایى‌، بلکه‌ زندگى‌ فرمانروایان‌ و کاخهای‌ آنان‌ از جمله‌ «القصر الابیض‌» را به‌ شرح‌ آورده‌ است‌.

رحله ابن‌ جبیر از دیدگاه‌ ادبى‌ در همان‌ سفرنامه‌ها واجد اهمیت‌ بسیار است‌. وی‌ مطالبى‌ را که‌ گاه‌ ملال‌ آور به‌ نظر مى‌رسند، با احساس‌ و سرزندگى‌ و بدون‌ تکلف‌ بیان‌ داشته‌ است‌ که‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ از ماجرای‌ ورود او به‌ اسکندریه‌، حرکت‌ زورق‌ بادی‌، بادها و شکسته‌ شدن‌ کشتى‌ او پیرامون‌ جزیره سیسیل‌ مى‌توان‌ یاد کرد. اثر او زیبا و دارای‌ شیوه نگارشى‌ استوار است‌.

از نوشته‌های‌ مؤلفان‌ بعد چنین‌ برمى‌آید که‌ ابن‌ جبیر افزون‌ بر رحله‌، دارای‌ آثار متعدد منظوم‌ و منثور بوده‌ است‌. ابن‌ خطیب‌ از دیوان‌ اشعار او که‌ مجلدی‌ متوسط و به‌ اندازه‌ دیوان‌ ابوتمام‌ بوده‌ و نیز از دیگر آثار او زیر عناوین‌ «نتیجه وَجِدْ الجوانح‌ فى‌ تأبین‌ القرین‌ الصالح‌» در رثاء همسرش‌ ام‌ المجد و «نظم‌ الجُمان‌ فى‌ التشکى‌ من‌ اخوان‌ الزمان‌» و «ترسیل‌ بدیع‌ و حِکم‌ُ مُستجاده» و رحله‌ یاد کرده‌ است‌، ولى‌ همو در دنبال‌ مقال‌ از قول‌ ابوالحسن‌ شادی‌ نوشته‌ که‌ سفرنامه‌ از تصانیف‌ ابن‌ جبیر نبوده‌ است‌ و تنها مضامین‌ آن‌ از اوست‌.

از مجموع‌ آثار ابن‌ جبیر تنها رحله‌ به‌ صورت‌ کتابى‌ مستقل‌ بر جا مانده‌ است‌. جز این‌ کتاب‌، از وی‌ اشعار و نوشته‌های‌ پراکنده‌ای‌ در آثار دیگران‌ آمده‌ است‌. نام‌ ابن‌ جبیر، مدتها تنها از طریق‌ آثار مؤلفان‌ دیگر شناخته‌ بود، تا اینکه‌ نسخه‌ای‌ از سفرنامه او - که‌ تاریخ‌ تحریر آن‌ حدود (۸۷۵ق‌/۱۴۷۰م‌) است‌ - در لیدن‌ پیدا شد.

منابع