نصوص الخصوص فی ترجمة الفصوص (کتاب)

کتاب «نصوص الخصوص فى ترجمة الفصوص»، مهمترین اثر بر جای مانده از بابا رکن‌الدین شیرازی (م، ۷۶۹ ق) از عرفای قرن هشتم هجری، شرح مفصل فارسی بر «فصوص الحکم» تألیف محیی‌الدین ابن عربی می‌باشد.

نویسنده	بابا رکن الدین
موضوع	عرفان
زبان	فارسی
تعداد جلد	۱
تحقیق	رجبعلى مظلومى
مقدمه	جلال‌الدین همایی

مؤلف

مسعود بن عبدالله بیضاوی معروف به «بابا رکن‌الدین شیرازی» (م، ۷۶۹ ه.ق)، عالم زاهد و عارف بزرگ شیعه در قرن هشتم هجری است.

بابا رکن‌الدین در عرفان عملی شاگرد کمال الدین عبدالرزاق کاشانی و داوود بن محمود قیصری و نعمان خوارزمی بوده و در طریقه سیر و سلوک نیز ظاهرا از سلسله سهروردیان است. همچنین نوشته اند که شاه نعمت الله ولی مقدمات علوم را نزد بابا رکن الدین شیرازی تحصیل کرد.

برخی تألیفات وی علاوه بر «نصوص الخصوص» عبارت است از: قلندریه، کشف الضرّ فی شرح نظم الدُّر، معلوم الخصوص من مفهوم الفصوص.

بقعه بابا رکن‌الدین در «تخت فولاد» اصفهان، یکی از اماکن مورد توجه عرفا و علمای بزرگ مانند شیخ حسنعلی اصفهانی برای عبادت و ریاضت بوده است.

معرفی کتاب

«نصوص الخصوص»، شرحى فارسى بر «فصوص الحکم» شیخ محیى‌الدین بن عربى مى‌باشد. بابا رکن‌الدین، این شرح را به تشویق عارف بزرگ و استادش نعمان خوارزمى به رشته تحریر درآورده و در سال‌هاى ۷۳۹ - ۷۴۳ ق؛ یعنى مدت چهار سال، به این تألیف اشتغال داشته است.

شارح خود، در مسیر تدوین این اثر چنین می فرماید: «باعث بر این اقدام آن بود که از زمان صبا تا پایان اوان بلوغ در خود از ادراک معنی ای از معانی و شأنی از شؤون توحید می کردم... تا توفیق رفیق گشت و به صحبت کمال الحق و الملّة و الدین عبدالرزاق الکاشانی -روّح الله روحه- ... در مجلس انس و مجمع درس وی بویی به مشام ایامم رسید و بعد از وی زلال رحیق شرف الملة والدین داوود القیصری -طیب الله تعالی ثراه و جعل الجنة مثواه- قطره ای به کام ناکام چکیده و از راه ارشاد و کرم این ضعیف را مَحرم حرم محترم کتاب فصوص الحکم گردانید. به جهت تحقیق فهم سبق معانی، چند فص در چند ورق شب کردم و در زمانی که فصوص الحکم را به خدمت استاد به اتمام رسانیدم، آن چند ورق به عرض رسانیدم و ایشان به خطّ شریف خود در اجازات این ضعیف آن را یاد فرمودند و اشارت چنین فرمودند که هم برین باید تمام کرد... تا در این میانه زمانه مساعدت کرد و در شهور سنه تسع و ثلاثین و سبعمأة در سرای برکت، به حضور نور بخش نعمان الخوارزمی مشرّف گشتم و به قصد استفادت از مشکلات فصوص استکشاف می کردم ... فرمود: شنودم چند ورقی بر آن نبشته شده است... بعد از مطالعه، اشارت به اتمام در غایت اهتمام فرمودند، و هم در ایام حیات ایشان سواد آن تمام گشت... قصد نقل او به بیاض هم نبود تا ناگاه از غیب امر رسید ... پس مجال جستم و آن را به بیاض بردم و مسمّی گردانیدم به "نصوص الخصوص فی ترجمه الفصوص"».

بر اساس این بند، از سویی مؤلف از طریق یکی از دو استاد خود، کاشانی یا قیصری مجاز به شرح کتاب شده و از سوی دیگر، پس از سال ۷۳۹ ق. مسودّه و مبیّضه آن را به انجام رسانیده است.

این کتاب، توسط رجبعلى مظلومى، تصحیح و تحقیق شده و پیش‌گفتارى ارزشمند از استاد جلال‌الدین همایى، مشتمل بر معرفى بابا رکن‌الدین و پاره‌اى از مسائل مربوطه، در آغاز کتاب ذکر شده است.

محتوای کتاب

کتاب، شرح مبسوطى است که با عبارات ساده نزدیک به فهم، انشاء شده و به تقریب، جامع خلاصه‌اى از همه آن مطالب است که در شروح قبل از بابا رکن الدین، مخصوصاً شرح کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانى و شیخ داود بن محمود قیصرى که بابا رکن‌الدین خود شاگرد بلاواسطه آنها بود، نوشته‌اند؛ به‌علاوه فواید تازه‌اى که خود بر مطالب شارحان قبل افزوده است. شارح، خود در این باره مى‌گوید: «و مسمى گردانیدم به "نصوص الخصوص فى شرح الفصوص"، بنا بر دو معنى: یکى آنچه خلاصه کلام سابقان از شارحان و خاصه مشایخ و استادان خود بود، در آنجا یاد کردم و دیگر آنکه در بعضى از مواضع آنچه خاصه بر دل این بى‌چاره روى مى‌نمود، به آن ملحق گردانیدم». لازم به ذکر است که این شرح فقط مشتمل بر سه فصّ آدمى و شیثى و نوحى است.

بابا رکن الدین شیرازی این اثر را در دو مجلد سامان داده است: بخش اوّل مشتمل بر دیباچه و مقدّمه، و شرح فصوص الحکم از آغاز تا پایان فصّ هودی کتاب فصوص. و بخش دوم: از فصّ صالحین تا پایان کتاب فصوص.

مؤلف پس از دیباچه، گویی به تبع استاد خود قیصری، چند برگی را به بیان مسایل کلّی عرفان نظری، از شناخت وجود تا انسان کامل اختصاص داده است، و سپس به رسم شرحهای استادان خود به شرح بند بند عبارات کتاب فصوص الحکم ابن عربی تا پایان آن پرداخته است.

در این شرح چند ویژگی اساسی به چشم می خورد:

• مؤلّف افزون بر شرح محتوای کتاب، دقّت درخور توجّهی به حلّ ادبی عبارات دشوار فصوص الحکم داشته است.
• وی در طی شرح خود به اختلاف نسخ موجود در فصوص الحکم -که به گونه ای موجب تغییر معنی می شده- نظر داشته است.
• وی در شرح خود افزون بر دو شرح کاشانی و قیصری، از سه مأخذ دیگر نیز استفاده نموده است: شرح مؤیدالدین جندی، حاشیه عفیف الدین تلمسانی و شارحی غیر معلوم که مؤلف در چند مورد بدون ذکر نام وی آورده است. از این رو می توان، به قطع اذعان داشت که شرح شیرازی در بردارنده تمام مزایای شروح پیش از خود است و به گونه ای جامع شروح فصوص است.

در انتها نمونه‌اى از کار شارح نقل می شود:

«فما ألقى الا ما یلقى إلىّ و لا أنزل فى هذا المسطور إلا ما ینزل به علىّ»؛

«یعنى من بر شما القا نکنم چیزى از تلقاء نفس خود، بلکه از آن القا کنم که به من ملقى شده و در این کتاب فرونیاورم و مرقوم نگردانم مگر آن چیزى که به من منزل شده؛ یعنى از حضرت محمدیه (صلی الله علیه وآله) آنچه به من رسیده، از احکام انبیاء و اسرار اولیاء که او (ص) از حضرت احدیت ذات، فراگرفته و معلوم کرده بود، من غیر از آن، با خلق نگویم و در این کتاب ننویسم و شیخ را (رض)، غرض از این گفتن آن است که تا محجوبان که در غواشى انکارند، نگویند که این کلمات، مفتریات اوست یا آنچه نفس او بدان مایل شده، به مقتضاى آن مسطور و مرقوم گردانیده، بلکه او (رض) در رسانیدن این کلمات، مأمور و مأمون بوده و این ضعیف به چند کس از ارباب قلوب رسید و از ایشان شنید که گفتند: ما در کشف خود از حقیقت این کتاب و معانى آن از ارواح انبیاء و اولیاء سؤال کردیم و همه ایشان هر یکى به عبارت خویش، آن را ستایش کردند».

منابع

• "بابا رکن الدین شیرازی"، مجموعه تاریخی فرهنگی مذهبی تخت فولاد، درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان، بازیابی: ۱۱ شهریور ۱۳۹۳.
• نرم افزار عرفان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.