محمد بن حسن حلی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ فخر المحققین را به محمد بن حسن حلی منتقل کرد)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
محمد بن حسن حلّی (۶۸۲-۷۷۱ق) مشهور به فخر المحققین، فرزند [[علامه حلی]] و از فقهای برجسته [[شیعه]] قرن هشتم قمری است. از شاگردان برجسته وی می توان [[شهید اول]] صاحب کتاب [[اللمعة الدمشقیة (کتاب)|لمعه دمشقیه]] را نام برد. از جمله کتب [[فقه|فقهی]] او می توان به «ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد‌» اشاره کرد.
+
'''«محمد بن حسن حلّی»''' مشهور به «فخر المحققین» (۶۸۲ـ۷۷۱ ق)، فرزند [[علامه حلی]] و از فقهای برجسته [[شیعه]] در قرن هشتم قمری است. نام و آراء فخرالمحققین حلی در کتب فقهی مورد توجه دانشمندان است و کتاب «ایضاح الفوائد» در شرح «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد الاحکام]]» از آثار مهم اوست. از شاگردان برجسته وی می توان [[شهید اول]] صاحب کتاب «[[اللمعة الدمشقیة (کتاب)|لمعه دمشقیه]]» را نام برد.
 
{{شناسنامه عالم
 
{{شناسنامه عالم
 
|نام کامل = محمد بن حسن حِلّی
 
|نام کامل = محمد بن حسن حِلّی
 
|تصویر= [[پرونده:Fakhr-mohagheghin.jpg]]
 
|تصویر= [[پرونده:Fakhr-mohagheghin.jpg]]
 
|زادروز = ۶۸۲ قمری
 
|زادروز = ۶۸۲ قمری
|زادگاه = حله
+
|زادگاه = [[حله]]
|وفات =  [[جمادی الثانی]] ۷۷۱ قمری
+
|وفات =  ۷۷۱ قمری
 
|مدفن =  [[نجف]] اشرف
 
|مدفن =  [[نجف]] اشرف
|اساتید = [[علامه حلی]]  
+
|اساتید = [[علامه حلی]]، [[رضی الدین علی بن یوسف حلی]]
|شاگردان = [[شهید اول]]، سید بدرالدین مدنی، شیخ احمد بن متوج بحرانی،...
+
|شاگردان = [[شهید اول]]، [[فاضل مقداد]]، سید بدرالدین مدنی، احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملى،...
|آثار = شرح المسترشدین، شرح مبادی الاصول، ایضاح الفوائد،...
+
|آثار = ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، غایة السئول، تحصیل النجاة، الرسالة الفخریه فی معرفة النیه، الکافیة الوافیة،...
 
}}
 
}}
==معرفی اجمالی ==
+
==ولادت ==
  
محمد بن حسن حلّی، پسر [[علامه حلی]]، در شب بیستم [[جمادی الاول]] سال ۶۸۲ ق متولد و در سال ۷۷۱ ق درگذشته است. علامه حلی در مقدمه تذکره‌الفقها و در مقدمه کتاب [[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد]] از فرزندش به تجلیل یاد کرده است و در آخر قواعد آرزو کرده است که پسر بعد از پدر کارهای ناتمام او را تمام کند. فخرالمحققین کتابی دارد به نام ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد آرا او در کتب فقهی مورد توجه است.<ref>آشنایی با علوم اسلامی، ص۳۰۰، چاپ دفتر تبلیغات قم.</ref>
+
محمد بن حسن حلّی، فرزند [[علامه حلی]]، در شب بیستم [[جمادی الاول]] سال ۶۸۲ قمری در [[حله]] متولد شد. علامه حلی در مقدمه تذکرة الفقهاء و در مقدمه کتاب [[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد]] از فرزندش به تجلیل یاد کرده است.
  
نام شریفش محمد است او نیز مانند پدر نابغه‌ای از نوابغ ارزنده [[شیعه]] است و در تمام کتب فقهی و علمی‌ مورد توجه خاص دانشمندان بزرگ و مجتهدین طراز اول ما قرار گرفته است. فقیه عظیم‌الشان، شهید اول که سرآمد شاگردان اوست، در اجازه‌ای که در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌کند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالمله والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر که خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد.
+
== تحصیل و اساتید ==
 +
فخرالمحققین سال ۶۸۲ هجری در شهر [[حله]] علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم معقول، یعنی [[فلسفه]] و [[کلام]] و [[منطق]] و [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] و [[حدیث]] و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن که به حد [[بلوغ‌|بلوغ]] برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید. او همانند پدر بزرگوارش، قبل از اینکه به حد بلوغ برسد، از تحصیل نزد استاد بى‌نیاز شد و به مرتبه‌اى از فضائل و کمالات رسید که در میان دانشمندان عصر خویش و در محافل علمى و فکرى به «فخرالمحققین» لقب یافت.  
  
فخرالمحققین ۶۸۲ هجری در شهر حله علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم معقول، یعنی [[فلسفه]] و [[کلام]] و [[منطق]] و [[فقه]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]] و [[حدیث]] و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن که به حد بلوغ برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید.
+
[[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب «[[مجالس المؤمنین (کتاب)|مجالس المؤمنین]]» می‌نویسد: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور [[اجتهاد]] از ناصیه حال او تافته، چنان که خود نیز در شرح خطبه کتاب «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعد]]» به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی‌ علمای [[شیعه]] را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد.
  
==استعداد و نبوغ وی==
+
فخرالمحققین بیشتر رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدرش تکمیل نمود. همچنین عموی وی، [[رضی الدین علی بن یوسف حلی]] (برادر بزرگتر علامه حلی)، از اساتید اوست.
  
[[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب [[مجالس المؤمنین (کتاب)|مجالس المؤمنین]] می‌نویسد: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علو فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر. سپس او از یکی از دانشمندان [[شافعی]] نقل می‌کند که وقتی باپدرش به نزد سلطان محمد خدابنده به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیکخوی و پسندیده خصال بود آنگاه می‌گوید: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور اجتهاد از ناصیه حال او تافته، چنان که خود نیز در شرح خطبه کتاب قواعد به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی‌ علمای شیعه را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد.
+
==شاگردان==
  
سپس به نقل از قاضی نورالله برای اثبات این که فخرالمحققین هنگام تصنیف کتاب قواعد پدر، مجتهد بوده و کمتر از ده سال داشته است، می‌نویسد: از ملاحظه تاریخ ولادت او و تاریخ تصنیف کتاب ظاهر می‌شود که سن او در آن موقع کمتر از ده سال بوده و تعجب [[شهید ثانی]] در این باب چنان که در حاشیه قواعد اظهار فرموده، وجهی ندارد. بلکه تعجب او عجب است، زیرا که خود (یعنی شهید ثانی) در شرح درایه اصول [[حدیث]]، حال جمعی کثیری را که خدای تعالی در کمتر از آن عمر توفیق کمال داده، ذکر نموده است از جمله آن که روایت کرده از شیخ تقی‌الدین حسن بن داود که می‌گفته سید غیاث الدین، عبدالکریم بن طاووس که دوست و مصاحب او بوده به کتاب خواندن مشغول شد و در چهار سالگی از معلم مستغنی گردید و از ابراهیم بن سعید جوهری روایت نموده است که گفت کودکی چهار ساله دیدم که نزد [[مأمون|مامون]] عباسی آوردند و او [[قرآن]] را خوانده بود و نظر در رای و اجتهاد کرده بود این قدر بود که هرگاه گرسنه می‌شد، مانند طفلان می‌گریست و مؤید این داستان، زندگی شیخ [[ابن سینا|ابوعلی سینا]] است، بر وجهی که در تواریخ مسطور است.
+
از جمله شاگردان مبرز فخرالمحققین حلی عبارتند از:
  
مؤلف [[روضات الجنات (کتاب)|روضات الجنات]]، بر قاضی نورالله خرده گرفته است و گفته: تاریخ ‌تالیف قواعد بر من روشن نیست تا حکم کنم که فخرالمحققین در آن موقع چند ساله بوده، ولی تعجب شهید ثانی در واقع و اینکه قاضی گفته است به قول حسن بن داود، غیاث‌الدین بن طاووس در چهار سالگی از معلم بی‌نیاز شد، مقصود این نیست که وی در آن سن کلا از تحصیل بی‌نیاز گردید. بلکه منظور از معلم، معلم خط بوده است.
+
# محمد بن مکى عاملى، معروف به [[شهید اول]]؛
 +
# شیخ جمال‌الدین احمد بن متوج بحرانى؛
 +
# شیخ ناصر متوج بحرانى؛
 +
# سید حیدر آملى؛
 +
# سید بدرالدین مدنى، فرزند حسن بن نجم‌الدین مدنى؛
 +
# سید تاج‌الدین بن معیه حسنى که از نسب‌شناسان معروف است؛
 +
# شیخ ظهیرالدین، فرزند فخرالمحققین، که در زمان حیات پدر خویش وفات یافت؛
 +
# شیخ نظام‌الدین على بن عبدالحمید نیلى از مشایخ [[ابن فهد حلی|ابن فهد حلّى]]؛
 +
# [[فاضل مقداد|فاضل مقداد بن عبداللّه سیورى]].
  
دانشمند گرامی، جناب آقای دوانی گوید: با کمال تاسف باید گفت دانشمندان عالی مقام نامبرده، یعنی قاضی نوراللّه و مؤلف کتاب روضات و فاضل هندی، هر سه موفق به حل موضوع نشده‌اند و حتی گفته ابهام‌آمیز و نظریات شگفت انگیز آنان نیز بدون تحقیق و بررسی مورد استفاده و استناد دیگران واقع شده و در کتاب‌های خود بازگو نموده‌اند.
+
==آثار و تألیفات==
  
مثلاً مؤلف روضات، فقط استدلال قاضی نورالله را مورد ایراد قرار داده و از تعجب شهید ثانی جانبداری نموده، بدون این که قضیه را حل کند و اثبات نماید که هنگام تالیف کتاب قواعد که فخرالمحققین می‌گوید من از تحصیل تمام علوم متداول فراغت یافتم، چند سال داشته است؟
+
تألیفات فخرالمحققین حلی همه در شمار بهترین کتب علمی ‌[[شیعه]] به شمار می‌آیند و اغلب شرح و [[حاشیه]] و تعلیقه بر کتب پدر عالیقدرش [[علامه حلی]] می‌باشد، مانند:
  
[[فاضل هندی]] نیز استدلال می‌کند که چون علامه تالیفات خود را در کتاب [[خلاصة الاقوال (کتاب)|خلاصه]] که به سال ۶۹۲ تالیف نموده آورده است و قواعد مورد بحث نیز یکی از آن‌ها بوده است پس می‌توان گفت: فخرالمحققین به گفته قاضی نورالله در آن موقع ده سال یا کمتر داشته است. در صورتی که امکان دارد علامه کتاب قواعد را سال‌ها بعد از تالیف خلاصه نوشته باشد (چنان که همین طور نیز هست) و به طوری که معمول مؤلفین است، بعد فهرست تالیفات خود را در خلاصه آورده باشد.
+
# شرح نهج المسترشدین (در علم [[کلام]])،
 +
# شرح [[مبادی الوصول الی علم الاصول (کتاب)|مبادی الأصول]] علامه حلی،
 +
# غایة السئول (شرح [[تهذیب الوصول الی علم الاصول (کتاب)|تهذیب الوصول]] علامه)،
 +
# ایضاح الفوائد فی حل مشکلات [[قواعد الأحکام (کتاب)|القواعد]]،
 +
# تحصیل النجاة (در علم [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]])،
 +
# منبع الأسرار،
 +
# جامع الفوائد،
 +
# الرسالة الفخریه فی معرفة النیه،
 +
# حاشیه بر ارشاد الأذهان علامه،
 +
# الکافیة الوافیة (در علم کلام)،
 +
# المسائل المظاهریة،
 +
# مناسک حج،
 +
# رساله پرسش و پاسخ.
  
در نامه دانشوران، ضمن شرح حال غیاث عبدالکریم بن طاووس، پس از نقل عبارت حسن بن داود درباره نبوغ و هوش سرشاری مانند قاضی نورالله، چند نفر را که در خردسالی به مقام عالی علمی‌ نائل گشته‌اند نام می‌برد از جمله علامه حلی را نام برده و می‌گوید: دیگر فرزند آن بزرگوار که فخرالمحققین لقب دارد، چنان که قاضی نورالله شوشتری آورده، از آن پیش که سن شریفش از ده سال متجاوز گردد به درجه استنباط احکام و استخراج فروع فایز گشت و با این که گفته ابن داود را درباره ابن طاووس بدین گونه نقل می‌کند در چهار سالگی معلمی‌ به تربیت وی گماشتند، در مدت چهل روز از تعلم خط بی‌نیاز گشت چون سن شریفش به یازده رسید، در اندک زمانی کلام الله مجید را حافظ گردید.
+
افزون بر این آثار، فخرالمحققین بر اساس فرمان پدرش، کتاب‌هاى ناقص او را تکمیل کرد؛ زیرا علامه حلی در موارد متعددى، فخرالمحققین را به اتمام کتاب‌هاى نیمه‌تمام خویش توصیه مى‌کند. فخرالمحققین علاوه بر تکمیل، بعضى از کتاب‌هاى علامه را نیز پاک‌نویس نموده است.
  
مع الوصف مؤلفین نامه دانشوران متوجه اشتباهی که در این جا برای قاضی نورالله و فاضل هندی روی داده، نشده و گفتار هر دو را بدون توضیح نقل کرده‌اند.
+
==فخرالمحققین در نظر عالمان==
  
محدث بزرگوار مرحوم حاج [[شیخ عباس قمی]] ‌نیز در کتاب [[فوائد الرضویه (کتاب)|فوائد الرضویه]] گفته قاضی نورالله را عیناً نقل کرده و با این که وصیت علامه به فخرالمحققین را نیز در صفحه مقابل آورده است، معهذا حل موضوع برای ایشان نیز پوشیده مانده است، زیرا علامه در آن وصیت نامه که در آخر کتاب قواعد در بسیاری از کتب تراجم و غیره نیز ذکر شده است، از جمله می‌نویسد: ای فرزند من! در این کتاب فتاوای احکام و قواعد شرایع [[اسلام]] را برای تو خلاصه نموده و بیان کردم و با الفاظی مختصر و عباراتی شیوا و سبکی دلپذیر و محکم روشن ساختم سن من در این موقع به پنجاه رسید و اینک وارد دهه بعد آن شده‌ام.
+
فخرالمحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث [[ادب]] و [[اخلاق]] و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است. [[علامه حلی]] در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد. وی در آغاز کتاب «[[الالفین فی امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (کتاب)|الالفین]]» که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات [[امامت]] امیرالمومنین [[امام علی علیه السلام|علی]] علیه‌السلام است، می‌نویسد: «من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا و [[آخرت]] او را اصلاح گرداند، چنان که او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم که خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی کند. چنان که او هم در بکار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یکجا به او موهبت کند، چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این کتاب را که موسوم به الفین است، املا نمودم. در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر [[ائمه اطهار|امامان]] عالی مقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.»
  
اگر دانشمندان توجهی به این جمله «سن من در این موقع به پنجاه رسید» می‌نمودند، موضوع حل می‌گشت و دیگر این همه شرح و بسط مورد پیدا نمی‌کرد، زیرا از این عبارت کاملاً پیدا است که علامه هنگام تالیف قواعد پنجاه سال داشت و چون ولادت وی در سال ۶۴۸ روی داده، باید گفت علامه در سال ۶۹۸ به تصنیف کتاب قواعد پرداخته است و با در نظر گرفتن ولادت فخرالمحققین در سال ۶۸۲ بدون تردید فخرالمحققین در آن موقع ۱۶ ساله بوده است از این میان نتایج زیر بدست می‌آید:
+
علامه همچنین در آغاز کتاب «[[قواعد الأحکام (کتاب)|قواعدالاحکام]]» و «ارشاد الأذهان» و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است. در آغاز قواعد می‌نویسد: این کتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند، چنان که من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند، او تمام کند و [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.
  
#فخرالمحققین هنگام تالیف قواعد که به خواهش وی صورت گرفته و خود در شرح آن می‌گوید در ۱۶ سالگی مجتهد مسلم بوده و علوم معقول را تکمیل نموده است.
+
[[شهید اول]] که سرآمد شاگردان فخرالمحققین است، در [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه‌ای]] که در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌کند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالملة والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر که خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد... .
#استنباط قاضی نورالله و فاضل هندی و دیگران که از آن‌ها پیروی نموده و گفته‌اند در آن موقع سن فخرالمحققین ده سال یا کمتر بوده، مورد ندارد و دلیلی بر آن نیست.
 
#تالیف قواعد در سال ۶۹۲ صحیح نیست و استدلال قاضی و فاضل هندی مناسب نمی‌باشد.
 
#تاریخ تالیف قواعد از گفته خود علامه به خوبی آشکار است که در پنجاه سالگی علامه، یعنی به طور مسلم در سال ۶۹۸ انجام گرفته است، زیرا علامه وصیت نامه مزبور را بعد از تالیف کتاب بزرگ قواعد نوشته است و با اشتغالاتی که داشته و کتب بسیاری که در عرض یکدیگر تالیف و تصنیف می‌نموده، امکان دارد که یکی دو سال قبل از آن، یا بیشتر، دست به تالیف چنین کتابی زده باشد و به گفته خود، از تحصیل علوم معقول و منقول بی‌نیاز بوده است یا هنوز به حد بلوغ نرسیده و یا دست کم تازه بالغ گشته باشد.
 
  
==فخرالمحققین در نظر علامه حلی==
+
[[قاضی نورالله شوشتری]] در کتاب [[مجالس المؤمنین (کتاب)|مجالس المؤمنین]] می‌گوید: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علوّ فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر. سپس او از یکی از دانشمندان [[شافعی]] نقل می‌کند که وقتی باپدرش به نزد [[سلطان محمد خدابنده]] به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیکخوی و پسندیده خصال بود.
 
 
فخرالمحققین در ایام جوانی با پدرش به [[ایران]] سفر نموده، آن گاه با پدر به [[حله]] واقع در کشور [[عراق]] برگشت و به طوری که خود در حاشیه کتاب الالفین می‌نویسد، ناگزیر به جلای وطن گردید و به نواحی آذربایجان آمد و گویا مجدداً به حله برگشته باشد.
 
 
 
فخرالمحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث ادب و [[اخلاق]] و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است در میان انبوه دانشمندان که ما با زندگانی آنان آشنا هستیم، چنین پدر و فرزندی را ندیده‌ایم که هر دو از نوابغ نامی‌ و نسبت به هم تا این اندازه خصوصیت و احترام مرعی دارند. علامه در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد.
 
 
 
در آغاز کتاب الالفین که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات [[امامت]] [[امیرالمومنین]] علی علیه‌السلام است، می‌نویسد: من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا و [[آخرت]] او را اصلاح گرداند، چنان که او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم که خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی کند. چنان که او هم در بکار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یکجا به او موهبت کند، چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این کتاب را که موسوم به الفین است، املا نمودم.
 
 
 
در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر [[ائمه اطهار|امامان]] عالی مقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.
 
 
 
همچنین در آغاز کتاب قواعد و ارشاد و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است در آغاز قواعد می‌نویسد: این کتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند، چنان که من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند، او تمام کند و [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.<ref> نگارنده توصیه‌های اخلاقی او را چندی پیش در مجله پیک اسلام، منتشره در همدان، ترجمه و انتشار داده است.</ref>
 
 
 
==استاد و شاگردان==
 
 
 
فخرالمحققین تمام رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدر علامه‌اش تکمیل نمود و جز وی استادی ندیده است. [[شهید اول]]، سید بدرالدین مدنی، شیخ احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملی، سید تاج‌الدین ابن معیه و ظهیرالدین فرزند دانشمندش نیز از شاگردان بزرگ وی به شمار می‌آیند.
 
 
 
==تألیفات==
 
 
 
تالیفات او همه در شمار بهترین کتب علمی ‌شیعه به شمار می‌آیند و اغلب شرح و حاشیه و تعلیقه کتب پدر عالیقدرش می‌باشد، مانند شرح المسترشدین، شرح مبادی الاصول، شرح تهذیب الاصول، ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، رساله فخریه در نیت، حاشیه ارشاد، الکافیه الوافیه در [[علم کلام|علم کلام]]، و مسائل صدریه.
 
  
 
==وفات==
 
==وفات==
  
فخرالمحققین شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم [[جمادی الثانی]] سال ۷۷۱، در سن ۸۹ سالگی به جهان باقی شتافت. [[محدث قمی‌]] در فوائدالرضویه می‌نویسد: از سخن [[محمدتقی مجلسی|مجلسی اول]] در شرح [[من لایحضره الفقیه]] ظاهر می‌شود که آن بزرگوار در حله وفات کرده و جنازه‌اش را به [[نجف]] اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد. کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح فقیه این است: و علامه و پسرش را در [[نجف]] اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.
+
فخرالمحققین حلی در شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم [[جمادی الثانی]] سال ۷۷۱، در سن ۸۹ سالگی به جهان باقی شتافت. [[محدث قمی‌]] در فوائدالرضویه می‌نویسد: از سخن [[محمدتقی مجلسی|مجلسی اول]] در شرح [[من لایحضره الفقیه]] ظاهر می‌شود که آن بزرگوار در [[حله]] وفات کرده و جنازه‌اش را به [[نجف]] اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد. کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح الفقیه این است: «و علامه و پسرش را در [[نجف]] اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.»  
 
 
اما در مقدمه کتاب «ایضاح الفوائد» آمده است که: "آقا موسی زنجانی" از پشت جلد یک نسخه خطی قواعد، به خط "جعفر بن محمد العراقی" نقل می‌کند که: «زار الشهید قبر فخرالدین رحمهما الله و قال: نقل عن صاحب هذا القبر بنقل عن والدهو "فخرالدین" وقتی به صورت مطلق ذکر شود، خصوصاً بعد از روایة "شهید اول" از او و پدرش، مراد "فخرالمحققین" است. پس قبر او در آن زمان معین بوده اگر چه الان برای ما مخفی است».<ref>ایضاح الفوائد، ج۱، مقدمه معلقین، ص۱۵.</ref>
 
 
 
دانشمند بزرگ "[[عبدالله مامقانی|شیخ عبدالله مامقانی]]" در "[[تنقيح المقال فى علم الرجال (کتاب)|تنقیح المقال]]" می‌نویسد: اطلاع نیافتم که تاکنون کسی از دانشمندان، مدفن او را معین کرده باشد ولی منقول بر لسان بزرگان است که درندگان او را خورده‌اند و قضیه‌ای دارد که من از نقل آن به خاطر توهین به معاصرینش، خودداری می‌کنم. لذا جسدی نداشته تا دفن شود».<ref>تنقیح المقال، ج۳، چاپ سنگی، ص۱۰۶.</ref>
 
 
 
==پانویس==
 
<references />
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*عقیقی بخشایشی، تلخیص از کتاب فقهای نامدار شیعه، صفحه ۱۳۹.
+
*فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص ۱۳۹.
*ميثم يوسفی، نگاهی به زندگی فخرالمحققين، [http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=31517 پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام]، بازیابی: 13 اردیبهشت 1393.
+
*نگاهی به زندگی فخرالمحققین، میثم یوسفی، [http://www.pajoohe.ir دانشنامه پژوهه]، بازیابی: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳.
 
+
*گلشن ابرار، ج ۳، ص ۴۷، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹.
'''پيوندها'''
 
 
 
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=36134&scope=To7aJ9yLnlhuGRQIFQI2GwILADADRHEMILADADRHEM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%81%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%82%D9%82%D9%8A%D9%86&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه]'''.
 
  
 
[[رده:علمای قرن هشتم]]
 
[[رده:علمای قرن هشتم]]
 
[[رده:مجتهدین]]
 
[[رده:مجتهدین]]
 
[[رده:فقیهان]]
 
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:علماء شیعه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۳

«محمد بن حسن حلّی» مشهور به «فخر المحققین» (۶۸۲ـ۷۷۱ ق)، فرزند علامه حلی و از فقهای برجسته شیعه در قرن هشتم قمری است. نام و آراء فخرالمحققین حلی در کتب فقهی مورد توجه دانشمندان است و کتاب «ایضاح الفوائد» در شرح «قواعد الاحکام» از آثار مهم اوست. از شاگردان برجسته وی می توان شهید اول صاحب کتاب «لمعه دمشقیه» را نام برد.

Fakhr-mohagheghin.jpg
نام کامل محمد بن حسن حِلّی
زادروز ۶۸۲ قمری
زادگاه حله
وفات ۷۷۱ قمری
مدفن نجف اشرف

Line.png

اساتید

علامه حلی، رضی الدین علی بن یوسف حلی

شاگردان

شهید اول، فاضل مقداد، سید بدرالدین مدنی، احمد بن متوج بحرانی، سید حیدر آملى،...

آثار

ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، غایة السئول، تحصیل النجاة، الرسالة الفخریه فی معرفة النیه، الکافیة الوافیة،...

ولادت

محمد بن حسن حلّی، فرزند علامه حلی، در شب بیستم جمادی الاول سال ۶۸۲ قمری در حله متولد شد. علامه حلی در مقدمه تذکرة الفقهاء و در مقدمه کتاب قواعد از فرزندش به تجلیل یاد کرده است.

تحصیل و اساتید

فخرالمحققین سال ۶۸۲ هجری در شهر حله علوم مقدماتی و متداول عصر و سپس علوم معقول، یعنی فلسفه و کلام و منطق و فقه و اصول و حدیث و غیره را نزد پدر علامه‌اش فراگرفت و پیش از آن که به حد بلوغ برسد، در انواع آن‌ها ورزیده شد، یعنی تقریباً از تحصیل آن‌ها بی‌نیاز گردید. او همانند پدر بزرگوارش، قبل از اینکه به حد بلوغ برسد، از تحصیل نزد استاد بى‌نیاز شد و به مرتبه‌اى از فضائل و کمالات رسید که در میان دانشمندان عصر خویش و در محافل علمى و فکرى به «فخرالمحققین» لقب یافت.

قاضی نورالله شوشتری در کتاب «مجالس المؤمنین» می‌نویسد: وی در خدمت پدر بزرگوارش تربیت یافته و در سن ده سالگی نور اجتهاد از ناصیه حال او تافته، چنان که خود نیز در شرح خطبه کتاب «قواعد» به آن اشاره فرموده و گفته است چون از تحصیل علوم معقول در محضر پدرم علامه فراغت یافتم و بسیاری از کتب علمی‌ علمای شیعه را نزد وی خواندم، از او مسالت نمودم کتابی در فقه تصنیف کند که جامع اسرار آن علم باشد.

فخرالمحققین بیشتر رشته‌های علوم و فنون را در خدمت پدرش تکمیل نمود. همچنین عموی وی، رضی الدین علی بن یوسف حلی (برادر بزرگتر علامه حلی)، از اساتید اوست.

شاگردان

از جمله شاگردان مبرز فخرالمحققین حلی عبارتند از:

  1. محمد بن مکى عاملى، معروف به شهید اول؛
  2. شیخ جمال‌الدین احمد بن متوج بحرانى؛
  3. شیخ ناصر متوج بحرانى؛
  4. سید حیدر آملى؛
  5. سید بدرالدین مدنى، فرزند حسن بن نجم‌الدین مدنى؛
  6. سید تاج‌الدین بن معیه حسنى که از نسب‌شناسان معروف است؛
  7. شیخ ظهیرالدین، فرزند فخرالمحققین، که در زمان حیات پدر خویش وفات یافت؛
  8. شیخ نظام‌الدین على بن عبدالحمید نیلى از مشایخ ابن فهد حلّى؛
  9. فاضل مقداد بن عبداللّه سیورى.

آثار و تألیفات

تألیفات فخرالمحققین حلی همه در شمار بهترین کتب علمی ‌شیعه به شمار می‌آیند و اغلب شرح و حاشیه و تعلیقه بر کتب پدر عالیقدرش علامه حلی می‌باشد، مانند:

  1. شرح نهج المسترشدین (در علم کلام
  2. شرح مبادی الأصول علامه حلی،
  3. غایة السئول (شرح تهذیب الوصول علامه)،
  4. ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد،
  5. تحصیل النجاة (در علم اصول
  6. منبع الأسرار،
  7. جامع الفوائد،
  8. الرسالة الفخریه فی معرفة النیه،
  9. حاشیه بر ارشاد الأذهان علامه،
  10. الکافیة الوافیة (در علم کلام)،
  11. المسائل المظاهریة،
  12. مناسک حج،
  13. رساله پرسش و پاسخ.

افزون بر این آثار، فخرالمحققین بر اساس فرمان پدرش، کتاب‌هاى ناقص او را تکمیل کرد؛ زیرا علامه حلی در موارد متعددى، فخرالمحققین را به اتمام کتاب‌هاى نیمه‌تمام خویش توصیه مى‌کند. فخرالمحققین علاوه بر تکمیل، بعضى از کتاب‌هاى علامه را نیز پاک‌نویس نموده است.

فخرالمحققین در نظر عالمان

فخرالمحققین به همان میزانی که از لحاظ مراتب فضل و کمال ممتاز و در حد خود بی‌نظیر بوده است، از حیث ادب و اخلاق و ملکات فاضله نیز امتیازی مخصوص داشته است. علامه حلی در برخی از آثار خود، هر جا از فرزندش فخرالمحققین نام می‌برد، می‌گوید: خداوند مرا فدای او گرداند و از بدی‌ها دور بدارد. وی در آغاز کتاب «الالفین» که مشتمل بر هزار دلیل در اثبات امامت امیرالمومنین علی علیه‌السلام است، می‌نویسد: «من به خواهش فرزند عزیزم محمد که خداوند امور دنیا و آخرت او را اصلاح گرداند، چنان که او نیز نسبت به پدر و مادرش از هر گونه احترام و خدمتگزاری مضایقت ندارند و امیدوارم که خداوند، سعادت دو جهان را به او روزی کند. چنان که او هم در بکار بستن نیروی عقلی و حسی خود از من اطاعت نموده و با گفتار و کردار خویش موجبات خوشنودی مرا فراهم کرده است و ریاست ظاهری و معنوی را یکجا به او موهبت کند، چه که وی به اندازه یک چشم به هم زدن نافرمانی بر من ننموده این کتاب را که موسوم به الفین است، املا نمودم. در این کتاب هزار دلیل یقینی و برهان عقلی و نقلی برای اثبات امامت بلافصل حضرت شاه ولایت، علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام و هزار دلیل در رد شبهات مخالفین وارد ساختم و نیز ادله بسیاری در اثبات امامت سایر امامان عالی مقام به مقداری که طالبان را قانع سازد آوردم و ثواب آن را به فرزندم محمد اهدا نمودم. خداوند او را از هر خطری نگهدارد و هر گونه بدی و زشتی را از وی برطرف سازد و به آرزوهایی که دارد نائل گرداند و شر دشمنانش را از او دور کند.»

علامه همچنین در آغاز کتاب «قواعدالاحکام» و «ارشاد الأذهان» و غیره به همین مضامین فرزندش را ستوده است. در آغاز قواعد می‌نویسد: این کتاب را به خواهش دوست‌ترین مردم نسبت به خود و عزیزترین آن‌ها، یعنی فرزند عزیزم محمد تصنیف کردم خداوند عمر او را دراز گرداند تا با دست خود مرا به خاک سپارد و برایم طلب آمرزش کند، چنان که من نیز خالص‌ترین دعای خود را برای ترقیات او می‌نمایم و نیز به وی سفارش اکید نموده که هر یک از کتب مرا که ناقص بماند، او تمام کند و نماز و روزه و حج و بقیه عبادات پدر را اعاده کند.

شهید اول که سرآمد شاگردان فخرالمحققین است، در اجازه‌ای که در زمان حیات وی به شاگردش، شمس‌الدین بن نجده داده است، از او این گونه یاد می‌کند: شیخ امام سلطان العلما و منتهی الفضلا والنبلا، خاتم المجتهدین، فخرالملة والدین، ابوطالب محمد فرزند شیخ امام سعید جمال‌الدین بن مطهر که خداوند عمر گرانبهای او را دراز گرداند و از پیشامدهای سوء زمانه نگه دارد... .

قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس المؤمنین می‌گوید: فخرالمحققین محمد در علوم عقلی و نقلی محققی نحریر بود و در علوّ فهم و فطرت مدققی بی‌نظیر. سپس او از یکی از دانشمندان شافعی نقل می‌کند که وقتی باپدرش به نزد سلطان محمد خدابنده به سلطانیه قزوین آمد، دانشمندی جوان، عالی مقام، مستعد، نیکخوی و پسندیده خصال بود.

وفات

فخرالمحققین حلی در شب جمعه پانزدهم یا بیست و پنجم جمادی الثانی سال ۷۷۱، در سن ۸۹ سالگی به جهان باقی شتافت. محدث قمی‌ در فوائدالرضویه می‌نویسد: از سخن مجلسی اول در شرح من لایحضره الفقیه ظاهر می‌شود که آن بزرگوار در حله وفات کرده و جنازه‌اش را به نجف اشرف حمل کرده‌اند و بعید نیست که قبرش نزدیک والدش باشد. کلام مجلسی در آخر کتاب طهارت شرح الفقیه این است: «و علامه و پسرش را در نجف اشرف بعد از نقل مدفون ساختند.»

منابع

  • فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشایشی، ص ۱۳۹.
  • نگاهی به زندگی فخرالمحققین، میثم یوسفی، دانشنامه پژوهه، بازیابی: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۳.
  • گلشن ابرار، ج ۳، ص ۴۷، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹.