تلقیح مصنوعی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۲ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{مدخل دائره المعارف|[[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام]]}}
 
{{مدخل دائره المعارف|[[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام]]}}
  
'''كاشت نطفه در رحم از غیر طریق آمیزش'''
+
کاشت نطفه مرد در رحم زن از غیر طریق آمیزش را «تلقیح مصنوعی» گویند. از این عنوان در بخش [[مسائل مستحدثه]] در [[احکام شرعی]] بحث شده است. در این مقاله احکام صور مختلف بارورسازى از دو بعد [[حکم تکلیفی|حکم تکلیفى]] و [[حکم وضعی|حکم وضعى]] تبیین می شود.
  
بارورسازى یا تلقیح مصنوعى در انسان بر اثر پیشرفت بشر در دانش پزشكى از مرحله امكان به واقعیت پیوسته و با تزریق نطفه مرد به رحم زن و یا تركیب نطفه مرد و زن در خارج پس از انتقال به رحم، عینیت خارجى پیدا كرده است. از این عنوان در بخش مسائل مستحدثه بحث شده است.
+
==مقدمه بحث==
  
'''مقدمه:'''
+
«تلقیح مصنوعى» یا بارورسازى در انسان بر اثر پیشرفت بشر در دانش پزشکى از مرحله امکان به واقعیت پیوسته و با تزریق نطفه مرد به رحم زن و یا ترکیب نطفه مرد و زن در خارج پس از انتقال به رحم، عینیت خارجى پیدا کرده است. 
  
منشأ تكوّن انسان یعنى نطفه از دو عنصر؛ اسپرم "emreps" (جزئى از‌ منىّ مرد) و اوول "eluvo" (جزئى از منىّ زن) تشكیل مى‌شود. از آنجا كه عناصر زنده در منىّ یعنى همان اسپرم براى مدتى محدود استعداد دوام دارد مى‌توان از راه آمیزش و عزل یا ابزار پزشكى آن را بدست آورد؛ چنان ‌كه اوول را نیز به وسیله همین دستگاه‌ها مى‌توان استحصال كرد و با تركیب آن دو در خارج و یا تزریق نطفه مرد به رحم زن زمینه تلقیح را فراهم آورد.  
+
منشأ تکوّن انسان یعنى نطفه از دو عنصر اسپرم (جزئى از‌ منىّ مرد) و اوول (جزئى از منىّ زن) تشکیل مى‌شود. از آنجا که عناصر زنده در منىّ یعنى همان اسپرم براى مدتى محدود استعداد دوام دارد، مى‌توان از راه آمیزش و عزل یا ابزار پزشکى آن را بدست آورد؛ چنان ‌که اوول را نیز به وسیله همین دستگاه‌ها مى‌توان استحصال کرد و با ترکیب آن دو در خارج و یا تزریق نطفه مرد به رحم زن زمینه تلقیح را فراهم آورد.  
  
'''اقسام:'''
+
عمل تلقیح یا با ترکیب اسپرم با تخمک زن در بیرون رحم و سپس انتقال به رحم صورت مى‌گیرد و یا با گرفتن اسپرم مرد و تزریق آن به رحم زن و ترکیب آن دو در رحم زن. در هر دو صورت، صاحب اسپرم و تخمک یا زن و شوهر هستند و یا اجنبى از یکدیگر. تخمک نیز در هر دو صورت یا در رحم خود صاحب تخمک پرورش مى‌یابد یا در رحم زنى دیگر و یا در رحم مصنوعى.
  
عمل تلقیح یا با تركیب اسپرم با تخمك زن در بیرون رحم و سپس انتقال به رحم صورت مى‌گیرد و یا با گرفتن اسپرم مرد و تزریق آن به رحم زن و تركیب آن دو در رحم زن. در هر دو صورت، صاحب اسپرم و تخمك یا زن و شوهر هستند و یا اجنبى از یكدیگر. تخمك نیز در هر دو صورت یا در رحم خود صاحب تخمك پرورش مى‌یابد یا در رحم زنى دیگر و یا در رحم مصنوعى.
+
==حکم تکلیفى==
  
'''حكم:'''
+
بارورسازى با روش استحصال نطفه شوهر و تزریق آن به رحم همسرش و یا ترکیب آن دو در خارج رحم و انتقال آن به رحم همسر، جایز است؛ لیکن با روش استحصال نطفه اجنبى و تزریق آن به زنى - خواه متأهّل یا مجرّد - بنابر معروف و مشهور میان معاصران، [[حرام]] است.<ref> تحریر الوسیلة ج۲، ص۶۲۱؛ منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص ۴۲۷-۴۲۸؛ مجمع المسائل ج۲، ص ۱۷۶-۱۷۷. </ref> البته نفس ترکیب اسپرم و اوول مرد و زن اجنبى در خارج اشکال ندارد؛ آنچه مورد اشکال قرار گرفته انتقال آن به رحم زن اجنبى است.<ref> صراط النجاة، ج۳، ص۲۷۰. </ref>
  
پیش از پرداختن به فتاواى فقها، اشاره به پیشینه فقهى بحث از این موضوع خالى از فایده نیست. فقها در باب حدود با استفاده از مضمون روایت رسیده از معصومین علیهم‌السلام مسئله‌اى را مطرح كرده‌اند و آن این كه زنى كه پس از آمیزش با شوهرش با دخترى عمل مساحقه انجام داده و آن دختر - به سبب انتقال نطفه مرد از طریق مساحقه - حامله شده است، حكمش چیست و فرزند به چه كسى ملحق مى‌شود؟ به صاحب نطفه یا به دختر؟
+
برخى در فرض ترکیب خارجى اسپرم و اوول دو فرد اجنبى، بر جواز انتقال آن به رحم همسر صاحب اسپرم تصریح کرده‌اند.<ref> الفتاوى المیسّرة/ ۴۳۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۲. </ref>
  
نظر بسیارى از فقها بلكه مشهور، به دلیل نص خاص، الحاق مولود به صاحب نطفه است.<ref> المقنع/ 435؛ النهایة/ 707؛ المهذب ج2، ص532؛ شرائع الإسلام ج4، ص943؛ الجامع للشرائع/ 556؛ القواعد والفوائد ج3، ص538. </ref> ابن ادریس در این مسئله نظر دیگرى دارد؛ چه این كه ایشان نسب را تنها در صورت عقد ازدواج یا آمیزش به شبهه ثابت مى‌داند و چون در مسئله یاد شده هر دو منتفى است وجهى براى الحاق مولود به صاحب نطفه نخواهد بود.<ref> كتاب السرائر، ج3، ص465. </ref> چنان‌ كه برخى دیگر با این كه نسب را تنها از راه آمیزش مشروع و وطى به شبهه ثابت دانسته‌اند لیكن در مورد بحث به جهت وجود نصّ، قائل به الحاق مولود به صاحب نطفه (مرد) شده‌اند.<ref> جواهرالكلام ج41، ص 396-398؛ منهاج الصالحین (سید محسن حكیم) ج2، ص 300-301. </ref>  
+
از دیگر موارد جواز، موردى است که مردى دو همسر دارد. اسپرم وى با تخمک یکى از همسرانش در خارج ترکیب و به رحم همسر دیگرش منتقل مى‌شود.<ref> الفتاوى المیسّرة/ ۴۳۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۲. </ref> بنابر تصریح برخى، گرفتن نطفه مرد و انتقال آن به رحم مصنوعى نیز جایز است.<ref> منهاج الصالحین (خوئى)، ج۱، ص۴۲۷. </ref>  
  
اما موضوع الحاق مولود به دختر، نظر اكثر بلكه منسوب به مشهور عدم الحاق است.<ref> ریاض المسائل ج13، ص513. </ref> لیكن بسیارى از معاصران، مولود را به دختر نیز ملحق كرده‌اند؛ چنان‌كه در بحث از تلقیح امروزى در ادامه مقاله بدان اشاره خواهد شد. اینك احكام صور مختلف بارورسازى از دو بعد تكلیفى و وضعى.
+
در موارد جواز تلقیح، اجتناب از مقدمات حرام همچون لمس و نگاه کردن به بدن زن اجنبى جز در موارد ضروری - همچون مورد حرجى بودن نداشتن فرزند هر چند به جهت سرزنش دیگران و انحصار راه حامله شدن به تلقیح - [[واجب]] است. مداخله و مباشرت شخص ثالث در موارد ضروری در حد نیاز بنابر تصریح برخى جایز است.<ref> توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۷۶۵. </ref>  
  
'''حكم تكلیفى:'''
+
==حکم وضعى==
  
بارورسازى با روش استحصال نطفه شوهر و تزریق آن به رحم همسرش و یا تركیب آن دو در خارج رحم و انتقال آن به رحم همسر، جایز است؛ لیكن با روش استحصال نطفه اجنبى و تزریق آن به زنى - خواه متأهّل یا مجرّد - بنابر معروف و مشهور میان معاصران، حرام است.<ref> تحریر الوسیلة ج2، ص621؛ منهاج الصالحین (خوئى) ج1، ص 427-428؛ مجمع المسائل ج2، ص 176-177؛ المسائل المستحدثة (روحانى)/ 8-10؛ كلمة التقوى ج4، ص 453-454؛ توضیح المسائل (صافى)/ 572؛ الفتاوى المیسّرة/ 432-433. </ref> البته نفس تركیب اسپرم و اوول مرد و زن اجنبى در خارج اشكال ندارد؛ آنچه مورد اشكال قرار گرفته انتقال آن به رحم زن اجنبى است.<ref> صراط النجاة، ج3، ص270. </ref>  
+
مولود حاصل از عمل بارورسازى به روش تزریقى یا ترکیبى که صاحب اسپرم، شوهر و صاحب اوول، همسر او باشد، بنابر قول معروف و مشهور بین معاصران به هر دو ملحق و فرزند آن دو محسوب مى‌گردد. برخى - از آن جهت که ثبوت نسب را تنها از راه آمیزش مشروع یا وطى به شبهه دانسته‌ و مادر را کسى مى‌دانند که حامله به مولود شده و او را زاییده است - فرزند را تنها به مادر ملحق دانسته‌اند. در نتیجه چنین مولودى بدون پدر خواهد بود.<ref> منهاج الصالحین (سید محسن حکیم)، ج۲، ص۳۰۰. </ref>  
  
برخى در فرض تركیب خارجى اسپرم و اوول دو فرد اجنبى، بر جواز انتقال آن به رحم همسر صاحب اسپرم تصریح كرده‌اند.<ref> الفتاوى المیسّرة/ 433؛ اجوبة الإستفتاءات ج2، ص 70-72. </ref>.
+
مولود حاصل از تلقیح به روش تزریقى در صورتى که نطفه از مرد اجنبى باشد، بنابر نظر گروهى از قائلان به حرمت این عمل، از نظر نسب محکوم به احکام صورت قبلى است، هر چند کار حرامى صورت گرفته است؛<ref> منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص۴۲۷؛ فقه الصادق ج۲۱، ص۲۱۷؛ کلمة التقوى ج۴، ص۴۵۴. </ref> ولى گروهى دیگر گفته‌اند: اگر این عمل به شبهه انجام شده باشد - بدین معنا که گمان هر دو آن باشد که نطفه تزریقى نطفه شوهر بوده که به همسرش تزریق شده است - [[احکام شرعی|احکام]] مولود متولد شده به وطى شبهه بر این مولود بار شده و در نتیجه همه احکام فرزند ثابت مى‌گردد و در صورت آگاهى هر دو از حقیقت، در مسائل [[ارث]]، محرمیت و [[ازدواج]]، حکم به رعایت احتیاط کرده‌اند.<ref> تحریر الوسیلة ج۲، ص ۶۲۱-۶۲۲؛ مجمع المسائل ج۲، ص ۱۷۶-۱۷۷؛ توضیح المسائل (نورى همدانى)/ ۶۰۸-۶۰۹. </ref>  
  
از دیگر موارد جواز موردى است كه مردى دو همسر دارد. اسپرم وى با تخمك یكى از همسرانش در خارج تركیب و به رحم همسر دیگرش منتقل مى‌شود.<ref> الفتاوى المیسّرة/ 433؛ اجوبة الإستفتاءات ج2، ص 70-72. </ref> بنابر تصریح برخى گرفتن نطفه مرد و انتقال آن به رحم مصنوعى نیز جایز است.<ref> منهاج الصالحین (خوئى)، ج1، ص427. </ref>  
+
برخى از اینان [[فتوا]] به عدم ثبوت نسب داده، لیکن در خصوص مسئله ازدواج، مولود را در حکم فرزند دانسته‌اند. در نتیجه مرد صاحب نطفه و نیز زن صاحب تخمک نمى‌توانند با مولود ازدواج کنند.<ref> توضیح المسائل مراجع ج۲، ص۷۸۷. </ref>  
  
در موارد جواز تلقیح، اجتناب از مقدمات حرام همچون لمس و نگاه كردن به بدن زن اجنبى جز در موارد ضرور - همچون مورد حرجى بودن نداشتن فرزند هر چند به جهت سرزنش دیگران و انحصار راه حامله شدن به تلقیح - واجب است. مداخله و مباشرت شخص ثالث در موارد ضرور در حد نیاز بنابر تصریح برخى جایز است.<ref> توضیح المسائل مراجع، ج2، ص765. </ref>  
+
البته بنابر قول به جواز این عمل یا در موارد جواز آن، مولود - جز بنابر بعضى مبانى که خواهد آمد - به هر دو (زن و مرد) ملحق مى‌شود؛ از این‌رو در فرض ترکیب اسپرم و تخمک زن اجنبى در خارج رحم سپس انتقال آن به رحم مصنوعى، بعضى بر الحاق مولود به صاحب اسپرم و تخمک تصریح کرده‌اند.<ref> منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص۴۲۷؛ منهاج الصالحین (سیستانى) ج۱، ص۴۶۰. </ref> فرض ترکیب اسپرم مرد با تخمک زن اجنبى و سپس انتقال آن به رحم همسر آن مرد نیز همین حکم را دارد.<ref> توضیح المسائل (منتظرى)/ ۴۸۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۱. </ref>  
  
'''حكم وضعى:'''
+
البته بنابر قول به این که مادر به کسى اطلاق مى‌شود که آبستن شده و نوزاد را زاییده است، همسر صاحب اسپرم، مادر به شمار مى‌رود نه صاحب تخمک؛<ref> صراط النجاة ج۳، ص۲۷۰ و ج۲، ص۵۴۹. </ref> لیکن بنابر قولى که صاحب تخمک را مادر مى‌داند؛ نسبت به زنى که بچه را زاییده است برخى در احکام مربوط به محرمیت و ازدواج تصریح بر رعایت جانب احتیاط کرده‌اند.<ref> توضیح المسائل (منتظرى)/ ۴۸۳. </ref> این حکم در فرض ترکیب اسپرم شوهر و تخمک یکى از همسران وى‌ و سپس انتقال به رحم همسر دیگرش نیز جارى است.<ref> اجوبة الإستفتاءات، ج۲، ص ۷۱-۷۲. </ref>
  
مولود حاصل از عمل بارورسازى به روش تزریقى یا تركیبى كه صاحب اسپرم، شوهر و صاحب اوول همسر او باشد، بنابر قول معروف و مشهور بین معاصران به هر دو ملحق و فرزند آن دو محسوب مى‌گردد.<ref> منابع پیشین‌. </ref> برخى - از آن جهت كه ثبوت نسب را تنها از راه آمیزش مشروع یا وطى به شبهه دانسته‌ و مادر را كسى مى‌دانند كه حامله به مولود شده و او را زاییده است - فرزند را تنها به مادر ملحق دانسته‌اند. در نتیجه چنین مولودى بدون پدر خواهد بود.<ref> منهاج الصالحین (سید محسن حكیم)، ج2، ص300. </ref>
+
==جمع‌بندى نظرات ==
  
مولود حاصل از تلقیح به روش تزریقى در صورتى كه نطفه از مرد اجنبى باشد بنابر نظر گروهى از قائلان به حرمت این عمل از نظر نسب محكوم به احكام صورت قبلى است، هر چند كار حرامى صورت گرفته است؛<ref> منهاج الصالحین (خوئى) ج1، ص427؛ فقه الصادق ج21، ص217؛ كلمة التقوى ج4، ص454. </ref> ولى گروهى دیگر گفته‌اند: اگر این عمل به شبهه انجام شده باشد - بدین معنا كه گمان هر دو آن باشد كه نطفه تزریقى نطفه شوهر بوده كه به همسرش تزریق شده است - احكام مولود متولد شده به وطى شبهه بر این مولود بار و در نتیجه همه احكام فرزند ثابت مى‌گردد و در صورت آگاهى هر دو از حقیقت، در مسائل ارث، محرمیت و ازدواج، حكم به رعایت احتیاط كرده‌اند.<ref> تحریر الوسیلة ج2، ص 621-622؛ مجمع المسائل ج2، ص 176-177؛ توضیح المسائل (نورى همدانى)/ 608-609. </ref>
+
از آنچه گذشت روشن شد که منشأ اقوال نسبت به [[حکم وضعی|حکم وضعى]] تلقیح، اختلاف مبانى در ثبوت نسب است. بنابر قول به ثبوت نسب به عقد یا آمیزش به شبهه، در موارد فقدان این دو عامل، مولود به صاحب اسپرم ملحق نمى‌شود و ثبوت نسب منحصر به موردى خواهد بود که نطفه و تخمک از زن و شوهر باشد.  
  
برخى از اینان فتوا به عدم ثبوت نسب داده، لیكن در خصوص مسئله ازدواج، مولود را در حكم فرزند دانسته‌اند. در نتیجه مرد صاحب نطفه و نیز زن صاحب تخمك نمى‌توانند با مولود ازدواج كنند.<ref> توضیح المسائل مراجع ج2، ص787. </ref>
+
بنابر قول به انحصار ثبوت نسب در آمیزش مشروع یا به شبهه در هیچ‌یک از موارد تلقیح، مولود به صاحب نطفه ملحق نمى‌گردد؛ چون آمیزشى صورت نگرفته است. از سوى دیگر، بنابر قول به این که مادر کسى است که آبستن شده و کودک را به دنیا آورده است در فرض تعدد صاحب تخمک و صاحب رحم، مولود، فرزند صاحب رحم خواهد بود؛ در حالى‌ که بنابر قولى که مادر را صاحب تخمک مى‌داند در فرض یاد شده مولود به صاحب تخمک ملحق مى‌شود و فرزند او به شمار مى‌رود.  
  
البته بنابر قول به جواز این عمل یا در موارد جواز آن، مولود - جز بنابر بعضى مبانى كه خواهد آمد - به هر دو (زن و مرد) ملحق مى‌شود؛ از این‌رو در فرض تركیب اسپرم و تخمك زن اجنبى در خارج رحم سپس انتقال آن به رحم مصنوعى، بعضى بر الحاق مولود به صاحب اسپرم و تخمك تصریح كرده‌اند.<ref> منهاج الصالحین (خوئى) ج1، ص427؛ منهاج الصالحین (سیستانى) ج1، ص460. </ref> فرض تركیب اسپرم مرد با تخمك زن اجنبى و سپس انتقال آن به رحم همسر آن مرد نیز همین حكم را دارد.<ref> توضیح المسائل (منتظرى)/ 483؛ اجوبة الإستفتاءات ج2، ص 70-71. </ref>
+
بنابر قول به ثبوت نسب در همه موارد جز در آمیزش نامشروع (زنا) در تمامى روش‌هاى تلقیح، نسب ثابت مى‌گردد؛ هر چند بسیارى در فرض تعدد صاحب تخمک و صاحب رحم در مسائل محرمیت و ازدواج و نیز ارث نسبت به هر یک از آن دو - بنابر اختلاف در مادر بودن - حکم به رعایت جانب احتیاط کرده‌اند؛ چنان‌که گروهى در فرض تزریق نطفه مرد به زن اجنبى، رعایت احتیاط را بر هر دو لازم دانسته‌اند.  
  
البته بنابر قول به این كه مادر به كسى اطلاق مى‌شود كه آبستن شده و نوزاد را زاییده است، همسر صاحب اسپرم، مادر به شمار مى‌رود نه صاحب تخمك؛<ref> صراط النجاة ج3، ص270 و ج2، ص549. </ref> لیكن بنابر قولى كه صاحب تخمك را مادر مى‌داند؛ نسبت به زنى كه بچه را زاییده است برخى در احكام مربوط به محرمیت و ازدواج تصریح بر رعایت جانب احتیاط كرده‌اند.<ref> توضیح المسائل (منتظرى)/ 483. </ref> این حكم در فرض تركیب اسپرم شوهر و تخمك یكى از همسران وى‌ و سپس انتقال به رحم همسر دیگرش نیز جارى است.<ref> اجوبة الإستفتاءات، ج2، ص 71-72. </ref>  
+
==پانویس==
 +
<references />
  
'''جمع‌بندى نظرات و مبانى:'''
+
==منابع==
 
 
از آنچه گذشت روشن شد كه منشأ اقوال نسبت به حكم وضعى تلقیح، اختلاف مبانى در ثبوت نسب است. بنابر قول به ثبوت نسب به عقد یا آمیزش به شبهه، در موارد فقدان این دو عامل، مولود به صاحب اسپرم ملحق نمى‌شود و ثبوت نسب منحصر به موردى خواهد بود كه نطفه و تخمك از زن و شوهر باشد.
 
 
 
بنابر قول به انحصار ثبوت نسب در آمیزش مشروع یا به شبهه در هیچ‌یك از موارد تلقیح، مولود به صاحب نطفه ملحق نمى‌گردد؛ چون آمیزشى صورت نگرفته است. از سوى دیگر، بنابر قول به این كه مادر كسى است كه آبستن شده و كودك را به دنیا آورده است در فرض تعدد صاحب تخمك و صاحب رحم، مولود، فرزند صاحب رحم خواهد بود؛ در حالى‌ كه بنابر قولى كه مادر را صاحب تخمك مى‌داند در فرض یاد شده مولود به صاحب تخمك ملحق مى‌شود و فرزند او به شمار مى‌رود.
 
 
 
بنابر قول به ثبوت نسب در همه موارد جز در آمیزش نامشروع (زنا) در تمامى روش‌هاى تلقیح، نسب ثابت مى‌گردد؛ هر چند بسیارى در فرض تعدد صاحب تخمك و صاحب رحم در مسائل محرمیت و ازدواج و نیز ارث نسبت به هر یك از آن دو - بنابر اختلاف در مادر بودن - حكم به رعایت جانب احتیاط كرده‌اند؛ چنان‌كه گروهى در فرض تزریق نطفه مرد به زن اجنبى، رعایت احتیاط را بر هر دو لازم دانسته‌اند.
 
  
==پانویس ==
+
* فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، ج۲، ص۶۲۰.
<references/>
 
 
 
==منابع==
 
جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جلد ‌2، ص 620.
 
  
 
[[رده:احکام خانواده]]
 
[[رده:احکام خانواده]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۵۳

Icon-encycolopedia.jpg

این صفحه مدخلی از فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)


کاشت نطفه مرد در رحم زن از غیر طریق آمیزش را «تلقیح مصنوعی» گویند. از این عنوان در بخش مسائل مستحدثه در احکام شرعی بحث شده است. در این مقاله احکام صور مختلف بارورسازى از دو بعد حکم تکلیفى و حکم وضعى تبیین می شود.

مقدمه بحث

«تلقیح مصنوعى» یا بارورسازى در انسان بر اثر پیشرفت بشر در دانش پزشکى از مرحله امکان به واقعیت پیوسته و با تزریق نطفه مرد به رحم زن و یا ترکیب نطفه مرد و زن در خارج پس از انتقال به رحم، عینیت خارجى پیدا کرده است.

منشأ تکوّن انسان یعنى نطفه از دو عنصر اسپرم (جزئى از‌ منىّ مرد) و اوول (جزئى از منىّ زن) تشکیل مى‌شود. از آنجا که عناصر زنده در منىّ یعنى همان اسپرم براى مدتى محدود استعداد دوام دارد، مى‌توان از راه آمیزش و عزل یا ابزار پزشکى آن را بدست آورد؛ چنان ‌که اوول را نیز به وسیله همین دستگاه‌ها مى‌توان استحصال کرد و با ترکیب آن دو در خارج و یا تزریق نطفه مرد به رحم زن زمینه تلقیح را فراهم آورد.

عمل تلقیح یا با ترکیب اسپرم با تخمک زن در بیرون رحم و سپس انتقال به رحم صورت مى‌گیرد و یا با گرفتن اسپرم مرد و تزریق آن به رحم زن و ترکیب آن دو در رحم زن. در هر دو صورت، صاحب اسپرم و تخمک یا زن و شوهر هستند و یا اجنبى از یکدیگر. تخمک نیز در هر دو صورت یا در رحم خود صاحب تخمک پرورش مى‌یابد یا در رحم زنى دیگر و یا در رحم مصنوعى.

حکم تکلیفى

بارورسازى با روش استحصال نطفه شوهر و تزریق آن به رحم همسرش و یا ترکیب آن دو در خارج رحم و انتقال آن به رحم همسر، جایز است؛ لیکن با روش استحصال نطفه اجنبى و تزریق آن به زنى - خواه متأهّل یا مجرّد - بنابر معروف و مشهور میان معاصران، حرام است.[۱] البته نفس ترکیب اسپرم و اوول مرد و زن اجنبى در خارج اشکال ندارد؛ آنچه مورد اشکال قرار گرفته انتقال آن به رحم زن اجنبى است.[۲]

برخى در فرض ترکیب خارجى اسپرم و اوول دو فرد اجنبى، بر جواز انتقال آن به رحم همسر صاحب اسپرم تصریح کرده‌اند.[۳]

از دیگر موارد جواز، موردى است که مردى دو همسر دارد. اسپرم وى با تخمک یکى از همسرانش در خارج ترکیب و به رحم همسر دیگرش منتقل مى‌شود.[۴] بنابر تصریح برخى، گرفتن نطفه مرد و انتقال آن به رحم مصنوعى نیز جایز است.[۵]

در موارد جواز تلقیح، اجتناب از مقدمات حرام همچون لمس و نگاه کردن به بدن زن اجنبى جز در موارد ضروری - همچون مورد حرجى بودن نداشتن فرزند هر چند به جهت سرزنش دیگران و انحصار راه حامله شدن به تلقیح - واجب است. مداخله و مباشرت شخص ثالث در موارد ضروری در حد نیاز بنابر تصریح برخى جایز است.[۶]

حکم وضعى

مولود حاصل از عمل بارورسازى به روش تزریقى یا ترکیبى که صاحب اسپرم، شوهر و صاحب اوول، همسر او باشد، بنابر قول معروف و مشهور بین معاصران به هر دو ملحق و فرزند آن دو محسوب مى‌گردد. برخى - از آن جهت که ثبوت نسب را تنها از راه آمیزش مشروع یا وطى به شبهه دانسته‌ و مادر را کسى مى‌دانند که حامله به مولود شده و او را زاییده است - فرزند را تنها به مادر ملحق دانسته‌اند. در نتیجه چنین مولودى بدون پدر خواهد بود.[۷]

مولود حاصل از تلقیح به روش تزریقى در صورتى که نطفه از مرد اجنبى باشد، بنابر نظر گروهى از قائلان به حرمت این عمل، از نظر نسب محکوم به احکام صورت قبلى است، هر چند کار حرامى صورت گرفته است؛[۸] ولى گروهى دیگر گفته‌اند: اگر این عمل به شبهه انجام شده باشد - بدین معنا که گمان هر دو آن باشد که نطفه تزریقى نطفه شوهر بوده که به همسرش تزریق شده است - احکام مولود متولد شده به وطى شبهه بر این مولود بار شده و در نتیجه همه احکام فرزند ثابت مى‌گردد و در صورت آگاهى هر دو از حقیقت، در مسائل ارث، محرمیت و ازدواج، حکم به رعایت احتیاط کرده‌اند.[۹]

برخى از اینان فتوا به عدم ثبوت نسب داده، لیکن در خصوص مسئله ازدواج، مولود را در حکم فرزند دانسته‌اند. در نتیجه مرد صاحب نطفه و نیز زن صاحب تخمک نمى‌توانند با مولود ازدواج کنند.[۱۰]

البته بنابر قول به جواز این عمل یا در موارد جواز آن، مولود - جز بنابر بعضى مبانى که خواهد آمد - به هر دو (زن و مرد) ملحق مى‌شود؛ از این‌رو در فرض ترکیب اسپرم و تخمک زن اجنبى در خارج رحم سپس انتقال آن به رحم مصنوعى، بعضى بر الحاق مولود به صاحب اسپرم و تخمک تصریح کرده‌اند.[۱۱] فرض ترکیب اسپرم مرد با تخمک زن اجنبى و سپس انتقال آن به رحم همسر آن مرد نیز همین حکم را دارد.[۱۲]

البته بنابر قول به این که مادر به کسى اطلاق مى‌شود که آبستن شده و نوزاد را زاییده است، همسر صاحب اسپرم، مادر به شمار مى‌رود نه صاحب تخمک؛[۱۳] لیکن بنابر قولى که صاحب تخمک را مادر مى‌داند؛ نسبت به زنى که بچه را زاییده است برخى در احکام مربوط به محرمیت و ازدواج تصریح بر رعایت جانب احتیاط کرده‌اند.[۱۴] این حکم در فرض ترکیب اسپرم شوهر و تخمک یکى از همسران وى‌ و سپس انتقال به رحم همسر دیگرش نیز جارى است.[۱۵]

جمع‌بندى نظرات

از آنچه گذشت روشن شد که منشأ اقوال نسبت به حکم وضعى تلقیح، اختلاف مبانى در ثبوت نسب است. بنابر قول به ثبوت نسب به عقد یا آمیزش به شبهه، در موارد فقدان این دو عامل، مولود به صاحب اسپرم ملحق نمى‌شود و ثبوت نسب منحصر به موردى خواهد بود که نطفه و تخمک از زن و شوهر باشد.

بنابر قول به انحصار ثبوت نسب در آمیزش مشروع یا به شبهه در هیچ‌یک از موارد تلقیح، مولود به صاحب نطفه ملحق نمى‌گردد؛ چون آمیزشى صورت نگرفته است. از سوى دیگر، بنابر قول به این که مادر کسى است که آبستن شده و کودک را به دنیا آورده است در فرض تعدد صاحب تخمک و صاحب رحم، مولود، فرزند صاحب رحم خواهد بود؛ در حالى‌ که بنابر قولى که مادر را صاحب تخمک مى‌داند در فرض یاد شده مولود به صاحب تخمک ملحق مى‌شود و فرزند او به شمار مى‌رود.

بنابر قول به ثبوت نسب در همه موارد جز در آمیزش نامشروع (زنا) در تمامى روش‌هاى تلقیح، نسب ثابت مى‌گردد؛ هر چند بسیارى در فرض تعدد صاحب تخمک و صاحب رحم در مسائل محرمیت و ازدواج و نیز ارث نسبت به هر یک از آن دو - بنابر اختلاف در مادر بودن - حکم به رعایت جانب احتیاط کرده‌اند؛ چنان‌که گروهى در فرض تزریق نطفه مرد به زن اجنبى، رعایت احتیاط را بر هر دو لازم دانسته‌اند.

پانویس

  1. تحریر الوسیلة ج۲، ص۶۲۱؛ منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص ۴۲۷-۴۲۸؛ مجمع المسائل ج۲، ص ۱۷۶-۱۷۷.
  2. صراط النجاة، ج۳، ص۲۷۰.
  3. الفتاوى المیسّرة/ ۴۳۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۲.
  4. الفتاوى المیسّرة/ ۴۳۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۲.
  5. منهاج الصالحین (خوئى)، ج۱، ص۴۲۷.
  6. توضیح المسائل مراجع، ج۲، ص۷۶۵.
  7. منهاج الصالحین (سید محسن حکیم)، ج۲، ص۳۰۰.
  8. منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص۴۲۷؛ فقه الصادق ج۲۱، ص۲۱۷؛ کلمة التقوى ج۴، ص۴۵۴.
  9. تحریر الوسیلة ج۲، ص ۶۲۱-۶۲۲؛ مجمع المسائل ج۲، ص ۱۷۶-۱۷۷؛ توضیح المسائل (نورى همدانى)/ ۶۰۸-۶۰۹.
  10. توضیح المسائل مراجع ج۲، ص۷۸۷.
  11. منهاج الصالحین (خوئى) ج۱، ص۴۲۷؛ منهاج الصالحین (سیستانى) ج۱، ص۴۶۰.
  12. توضیح المسائل (منتظرى)/ ۴۸۳؛ اجوبة الإستفتاءات ج۲، ص ۷۰-۷۱.
  13. صراط النجاة ج۳، ص۲۷۰ و ج۲، ص۵۴۹.
  14. توضیح المسائل (منتظرى)/ ۴۸۳.
  15. اجوبة الإستفتاءات، ج۲، ص ۷۱-۷۲.

منابع

  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، ج۲، ص۶۲۰.