باطل

این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.

محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

منبع: مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، مدخل "باطل" از ابوالفضل خوش منش [۱]

«باطل» از ريشه «ب ـ ط ـ ل» به معناى ضايع، پوچ و بى‌ محتوا، و هدر شدن است. موجود متصف به وصف «باطل»، امری است خلاف «حق» ، که فاقد ثبات و غير منطبق با طبيعت و خلقت اصلى خود می باشد.

سخن باطل نيز سخن بى‌ محتوا و غير مطابق با‌ واقع است. و از نظر جرجانى، هر آنچه از اساس نادرست است، و هر امر بى فايده و فاقد نتيجه كه تنها ظاهرى درست و نيكو دارد «باطل» است.

واژه «باطل» در برخى اشعار پيش از اسلام نيز به كار رفته كه داراى مفهوم سلبى و منفى است؛ مانند: «ألا كلّ شىء ما خلا الله باطل»؛ همچنین در فلسفه اسلامى، «حق» به معناى واقعيت و وجود، و «باطل» در مقابل آن است. از نظر عرفا نيز «حق» يا وجه الله، جنبه هستى اشيا بوده و به آنها حقيقت و بقا داده است و هر چيزى جز او «باطل»، عدم و هالك است.

افزون بر دين اسلام در اديان و مكاتب ديگر نيز درباره باطل بحث شده است؛ متون دينى چون عهد عتيق و عهد جديد، پيروان خود را از پيروى باطل نهى كرده‌اند.

سوفسطايى‌ گرى در يونان قديم نيز با انكار هرگونه حق و باطل ثابتى، حق را به چيزى كه فرد آن را حق بپندارد و باطل را آنچه باطل بشمرد، دانسته‌اند. پيدايش فلسفه به وسيله‌ سقراط و شاگردانش افلاطون و ارسطو، نوعى واكنش در برابر اين جريان و تلاش براى شناخت حق و باطل به شمار مى‌رود.

واژه «باطل» در قرآن کریم

باطل و هم خانواده‌هاى آن 36 بار در قرآن به كار رفته است. بيشتر استعمال هاى اين واژه در قرآن به همراه واژه «حق» و در برابر آن است.

قرآن كريم خداوند را عين حق: «فَتَعــلَى اللّهُ المَلِكُ الحَقُّ» (سوره طه/114) و منشأ حق: «اَلحَقُّ مِن رَبِّكَ» (سوره بقره/147) دانسته، و هر معبودى را جز او باطل خوانده است: «ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ هُوَ الحَقُّ و اَنَّ ما يَدعُونَ مِن دونِهِ هُوَ البـطِـلُ» . (سوره حج/62)

قرآن واژه باطل را در مناسبت هاى گوناگونى به كار برده است؛ در مواردى به تقابل حق و باطل به طور مطلق اشاره كرده و باطل را نابود شونده دانسته: «جاءَ الحَقُّ و زَهَقَ البـطِـلُ اِنَّ البـطِـلَ كانَ زَهوقـا» (سوره اسراء/81)، در مواردى نيز مصاديقى از اين دو مفهوم را بيان كرده است.

برخى از كاربردهاى واژه باطل در قرآن بدين قرار است:

• حق بودن كلام الهى و راه نداشتن باطل در آن، در مقابل ادعاى كافران مبنى بر بطلان قرآن: «لا‌يَأتيهِ البـطِـلُ مِن بَينِ يَدَيهِ و لا مِن خَلفِهِ تَنزيلٌ مِن حَكيم حَميد» (سوره فصلت/41،42)؛

• پيروى كافران از باطل در برابر پيروى اهل ايمان از حق: «ذلِكَ بِاَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا البـطِـلَ واَنَّ الَّذينَ ءامَنُوا اتَّبَعُوا الحَقّ» (سوره محمد/47،3)؛

• شهادت دروغ و اختلاط حق و باطل: «ولا تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبـطِـلِ وتَكتُموا الحَقَّ» (بقره/42)؛

• باطل و بيهوده نبودن آفرينش جهان: «رَبَّنا ما خَلَقتَ هـذا باطِلاً» (سوره آل عمران/ 191)؛

• بى‌ فايده و بى‌ نتيجه بودن اعمال و رفتار كافران براى از بين بردن حق با مجادله به باطل: «و‌ يُجادِلُ الَّذينَ كَفَروا بِالبـطِـل لِيُدحِضوا بِهِ الحَقَّ» (كهف/ 56)، «فَوَقَعَ الحَقُّ و بَطَـلَ ما كانوا يَعمَلون» (سوره اعراف/118)؛

• منع مردم از استفاده ناروا از اموال ديگران: «لا تَأكُلوا اَمولَكُم بَينَكُم بِالبـطِـل». (سوره نساء/ 29)

اشاره به مفهوم عدم و نيستى در همه كاربردهاى واژه «باطل» مشترك است. از مجموع آيات چنين برمى‌آيد كه باطل، مفهومى اعتبارى بوده و وجود مستقلى ندارد و با نقيض خود شناخته مى‌شود. در نگاه قرآن حق اصيل و باطل بى‌ ريشه است و همواره بين اين دو نزاع و اختلاف وجود‌دارد.

ويژگيها و نشانه‌هاى «باطل»

در برخی از آیات قرآن کریم تعابیری در وصف «باطل» ملاحضه می شود که به مواردی از آن اشاره می شود:

1. بد فرجامى باطل؛

«حق» همواره اصيل است و «باطل» از هيچ گونه ثبات و استقرارى برخوردار نيست:

«اِنَّ البـاطِـلَ كانَ زَهوقـاً».(اسراء/ 81)،«و ما يُبدِئُ البـطِـلُ و ما يُعيد» (سوره سبأ/ 49)

2. درآميختگى و فرو رفتن در پوشش حق؛

اهل باطل براى جلوه دادن باطل خود آن را با حق درآميخته، لباس حق بر آن مى‌ پوشانند و در مقابل، حق را باطل جلوه مى‌دهند:

«و‌ لا‌تَلبِسُوا الحَقَّ بِالبـطِـلِ و تَكتُموا الحَقَّ و اَنتُم تَعلَمون» . (بقره/ 42)

3. پيروى نابخردان از باطل؛

قرآن بارها اهل باطل را افرادى سفيه، فاقد تعقل و فاقد ادراك می داند:

«وَ لَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَّيَفْقَهُونَ بِهَا وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لاَّيُبْصِرُونَ بِهَا وَ لَهُمْ آذَانٌ لاَّيَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَئِكَ كَالأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ». ﴿سوره منافقون/179﴾