حاجی خلیفه: تفاوت بین نسخه‌ها
(صفحه‌ای جدید حاوی 'وي دانشمند، تاريخنگار و كتابنامه‌نويس سرشناس ترك در قرن يازدهم، نامش مصطفي و ن...' ایجاد کرد) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | «مصطفی بن عبدالله»، معروف به '''حاجی خلیفه''' (۱۰۶۷-۱۰۱۷ ق)، تاریخ‌نگار و کتابنامه‌نویس سرشناس تُرک مسلمان در قرن یازدهم هجری بود. او میان علما به «کاتب چَلَبی» و بین اهل [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی بود. «[[کشف الظنون (کتاب)|کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون]]» از آثار معروف اوست. | |
| + | {{شناسنامه عالم | ||
| + | |نام کامل = مصطفی حاجی خلیفه | ||
| + | |تصویر= | ||
| + | |زادروز = ۱۰۱۷ قمری | ||
| + | |زادگاه = [[ترکیه]]، استانبول | ||
| + | |وفات = ۱۰۶۷ قمری | ||
| + | |مدفن = استانبول | ||
| + | |اساتید = اعرج مصطفی، کُرد عبدالله، محمد افندی،... | ||
| + | |شاگردان = | ||
| + | |آثار = [[کشف الظنون (کتاب)|کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون]]، دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، فذلکةالتواریخ، ارشاد الحیاری الی تاریخ‌الیونان و الروم والنصاری، تقویم‌التواریخ،... | ||
| + | }} | ||
| + | ==زندگی‌نامه== | ||
| + | مصطفی بن عبدالله در ۱۰۱۷ ق. در استانبول [[ترکیه]] به دنیا آمد و از پنج شش سالگی به تحصیل پرداخت. پدرش ابتدا در "سرای" (دربار) خدمت می‌کرد و سپس وارد فوج سِلَی‌دار (سلاحدار) سپاه عثمانی شد. مصطفی در چهارده سالگی به یاری پدرش وارد فوج سِلَی‌دار شده و در اداره "محاسبه آناطولی" (به سمت منشی) مشغول به کار شد و در آنجا قواعد حساب و خط سیاق را فراگرفت. | ||
| − | + | به گفته خودش (در فذلکه) از عیسی قریمی (اهل شبه جزیره کریمه "Crimee") [[قرآن]] و [[تجوید|تجوید]] آموخت و نزد الیاس خوجه کتاب‌های تصریف و عوامل را خواند و از احمد چلبی خوشنویسی یاد گرفت. مصطفی در فاصله سال‌های ۱۰۳۳-۱۰۴۵ ق، تقریباً پیوسته، همراه لشکریان عثمانی در جنگ‌های مرزهای شرقی آناطولی بود که از آن جمله است: جنگ‌های عثمانی با [[ایران|ایران]]، لشکرکشی عثمانی‌ها به همدان در ۱۰۳۸ ق، محاصره [[بغداد]] در ۱۰۴۰ ق. و جنگ سال‌های ۱۰۴۳-۱۰۴۵ ق. به فرماندهی سلطان مراد [چهارم]. | |
| − | + | در اثنای این لشکرکشی‌ها در سال ۱۰۳۵ ق، در راه بازگشت از بغداد، پدرش در موصل درگذشت و مصطفی همراه یکی از بستگان پدرش به دیار بکر رفت و به خدمت اداره "مقابله سواری" آنجا درآمد. در سال ۱۰۳۸ ق، در استانبول در جلسات درس قاضی‌زاده شرکت جست و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت. | |
| − | + | سایر استادان او اعرج مصطفی، کرد عبدالله، محمد افندی از مشاهیر آن عصر بودند که مصطفی نزد آنان ادبیات السنه ثلاثه (ترکی، فارسی، و عربی)، [[فقه]]، [[حدیث|حدیث]]، [[تفسیر قرآن|تفسیر]] و [[منطق]] آموخت و نزد دانشمندی هلندی‌تبار، [[ریاضی|ریاضیات]]، جغرافیا و سایر فنون را فراگرفت. در سال ۱۰۴۳ ق، هنگامی که سپاه عثمانی در حلب مشغول گذراندن زمستان بود به [[زیارت]] [[حج]] رفت و در بازگشت، در دیار بکر با علما و فضلای آنجا مصاحبت و مباحثه کرد. | |
| − | + | وی در سال ۱۰۴۷ ق. به استانبول بازگشت. در این هنگام، از خویشاوندی [[ارث|ارثیه]] زیادی به او رسید که همه را صرف خرید کتاب کرد و در همان زمان [[ازدواج]] کرد. وی در استانبول بیشتر وقت خود را در کتابخانه شیخ‌الاسلام یحیی (قاضی‌القضات و ملک‌الشعرا)، که محل تجمع فضلا بود، می‌گذراند. | |
| − | در سال | + | حاجی خلیفه سرانجام در سال ۱۰۶۷ قمری به مرگ ناگهانی درگذشت و در محله زیرک استانبول، در حظیره‌ای کوچک دفن شد. در سال ۱۳۳۲ ش. (۱۹۵۲ م) مقبره‌اش را مرمت و سنگ قبر جدیدی برایش تهیه کردند. |
| − | == | + | == فعالیتهای علمی و اجتماعی == |
| + | حاجی خلیفه تدریس نیز می‌کرد، از جمله به فرزند خود و مولانا محمد فرزند احمد رومی کتاب شرح‌الکشّاف را در هندسه و [الطریقه] المحمدیه را در هیئت، درس می‌داد و قواعد استخراج تقویم را از زیج می‌آموخت. | ||
| − | + | در سال ۱۰۵۸ ق، به سبب تألیف تقویم‌التواریخ به سمت خلیفه دومی (معاون دومی) ترفیع داده شد. او بیشتر آثارش را پس از این تاریخ تألیف کرد، از جمله ترجمه‌هایی از متون لاتینی به ترکی که به یاری شیخ محمد اخلاصی ـ مهتدی ([[مسیحیت|مسیحی]] اسلام‌آورده) فرانسوی ـ انجام داد. | |
| − | + | او به اعتبار دانش فراوان و نیز اشتغال به کتابت دفاتر سلطانی، در بین علمای عثمانی به «کاتب چَلَبی» و بین اهل [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به معنای سرور به علما و فضلا اطلاق می‌شد. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | حاجی خلیفه در سفرهایش به عوامل عمده انحطاط و عقب‌ماندگی جامعه عثمانی پی برد و چون تحول اجتماعی را در کشورش بعید می‌پنداشت، به تمدن مغرب‌زمین تمایل یافت و با برخی اروپاییان ساکن در استانبول (از جمله راهبی فرانسوی و نومسلمان) معاشرت نمود و اطلاعاتی از طرز حکومت و چگونگی وضع و اجرای قوانین جاری آن ممالک به دست آورد و رساله «دستور العمل في إصلاح الخلل» را برای حل معضِلات اجتماعی نوشت. در این رساله، فکر و روحیه تحول‌یافته حاجی خلیفه برای اصلاح جامعه کاملاً آشکار است. حاجی خلیفه باآنکه به اروپا سفر نکرده بود، به [[فرهنگ]] و تمدن غربی دل‌بستگی نشان می‌داد. او از نخستین کسانی است که از قرن یازدهم، از نحوه حکومت‌های غیر اسلامی تأثیر پذیرفته و دیدگاهش در آثار متعدد وی منعکس شده است. او حتی از ذکر سال میلادی ابا نداشت. | |
| − | == | + | ==آثار و تألیفات== |
| − | + | ||
| + | آثار حاجی‌خلیفه حاکی از تنوع ذوق و علایق و عمق دانش و پژوهش و آشنایی او با علوم زمانش است. بعضی از آثار مهم حاجی خلیفه به شرح ذیل است: | ||
| + | |||
| + | #فذلکه اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، یا فذلکةالتواریخ، در تاریخ عمومی تا ۱۰۴۹ ق.، به زبان عربی | ||
| + | #فذلکه سلسله وقایع تاریخ عثمانی از سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۶۵، به ترکی. یغما در تاریخ خود از این اثر بسیار استفاده کرده است. | ||
| + | #تحفةالکبار فی اسفارالبحار، تاریخچه نبردهای دریایی عثمانیان تا ۱۰۶۷ ق. به ترکی. این کتاب را جیمز میچل در ۱۸۳۱ به انگلیسی برگردانده است. | ||
| + | #تقویم‌التواریخ، جدول وقایع تاریخی از خلقت آدم علیه السلام تا ۱۰۵۸ ق. در سال ۱۶۹۷ میلادی، رینالدو کارلی آن را به ایتالیایی ترجمه کرده است و ترجمه فارسی آن نیز اخیراً (تهران، ۱۳۷۶) منتشر شده است. | ||
| + | #رونق‌السلطنه، برگزیده‌هایی از تاریخ قسطنطنیه که از لاتینی به ترکی برگردانده شده است. | ||
| + | #ارشاد الحیاری الی تاریخ‌الیونان و الروم والنصاری، تألیف مختصری بر اساس اطلس مینور. | ||
| + | #سُلَّم‌الوصول الی طبقات‌الفحول، گزیده‌ای از زندگینامه‌ها به عربی به ترتیب الفبایی. | ||
| + | #جهان‌نما، در کیهان‌شناسی، ناتمام. | ||
| + | #لوامع‌النور فی ظلمه اطلس مینور، ترجمه ترکی اطلس مینور. | ||
| + | #الهام‌المقدس فی فیض‌الاقدس، به ترکی [در شرایط [[نماز]] در قطبین]. | ||
| + | #[[کشف الظنون (کتاب)|کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون]]، به عربی با مقدمه‌ای در اهمیت طبقه‌بندی علوم، مشتمل بر ۱۴۵۰۰ عنوان به ترتیب الفبایی. این اثر یک بار در [[قم]] با مقدمه [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی]] (۱۳۸۶ ق) و بار دیگر در بیروت (۱۴۰۳ ق) به چاپ افست رسیده است. | ||
| + | #تحفةالاخیار فی الحکم والامثال و الاشعار، گزیده‌ای از مطالب ادبی و [[فلسفه|فلسفی]] که بیشترین بخش آن عربی و مقداری نیز به فارسی و ترکی است. | ||
| + | #دُرَرٌ منتثره و غُرَرٌ منتشره، مجموعه‌ای برگزیده از تراجم احوال | ||
| + | #دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، رساله‌ای در علل مشکلات مالی دولت و راه‌های رفع آن | ||
| + | #رجم‌الرجیم بالسین والجیم، مجموعه‌ای از مسائل غریبه [[فقه|فقهی]] و [[فتوا|فتاوای]] نادر | ||
| + | #شرح بر [[انوار التنزیل و اسرار التأویل (کتاب)|تفسیر بیضاوی]] | ||
| + | #حسن‌الهدایه، شرحی بر محمدیه علی قوشچی | ||
| + | #جامع‌المتون مِن جلّالفنون، مجموعه علمی از متون متداول روز | ||
| + | #مختصر جامع‌المتون | ||
| + | #میزان‌الحق فی اختیارالاحق، به ترکی [در حل اختلافات مسالک]. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | * [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D9%8A%20%D8%AE%D9%84%D9%8A%D9%81%D9%87%D8%8C%20%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%D9%8A%20%D8%A8%D9%86%20%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87.aspx | + | |
| + | *[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%AD%D8%A7%D8%AC%D9%8A%20%D8%AE%D9%84%D9%8A%D9%81%D9%87%D8%8C%20%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%D9%8A%20%D8%A8%D9%86%20%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87.aspx دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "حاجی خليفه، مصطفی بن عبدالله" از علی كاتبی]، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲. | ||
| + | *[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، برگرفته از مقاله "حاجی خلیفه"، شماره ۵۶۶۴. | ||
| + | |||
| + | [[رده:علمای قرن یازدهم]] | ||
| + | [[رده:تاریخ نویسان]] | ||
| + | [[رده:کتابشناسان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۰۷:۰۵
«مصطفی بن عبدالله»، معروف به حاجی خلیفه (۱۰۶۷-۱۰۱۷ ق)، تاریخ‌نگار و کتابنامه‌نویس سرشناس تُرک مسلمان در قرن یازدهم هجری بود. او میان علما به «کاتب چَلَبی» و بین اهل دیوان به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی بود. «کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون» از آثار معروف اوست.
| نام کامل | مصطفی حاجی خلیفه |
| زادروز | ۱۰۱۷ قمری |
| زادگاه | ترکیه، استانبول |
| وفات | ۱۰۶۷ قمری |
| مدفن | استانبول |
|
| |
| اساتید |
اعرج مصطفی، کُرد عبدالله، محمد افندی،... |
|
| |
| آثار |
کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون، دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، فذلکةالتواریخ، ارشاد الحیاری الی تاریخ‌الیونان و الروم والنصاری، تقویم‌التواریخ،... |
زندگی‌نامه
مصطفی بن عبدالله در ۱۰۱۷ ق. در استانبول ترکیه به دنیا آمد و از پنج شش سالگی به تحصیل پرداخت. پدرش ابتدا در "سرای" (دربار) خدمت می‌کرد و سپس وارد فوج سِلَی‌دار (سلاحدار) سپاه عثمانی شد. مصطفی در چهارده سالگی به یاری پدرش وارد فوج سِلَی‌دار شده و در اداره "محاسبه آناطولی" (به سمت منشی) مشغول به کار شد و در آنجا قواعد حساب و خط سیاق را فراگرفت.
به گفته خودش (در فذلکه) از عیسی قریمی (اهل شبه جزیره کریمه "Crimee") قرآن و تجوید آموخت و نزد الیاس خوجه کتاب‌های تصریف و عوامل را خواند و از احمد چلبی خوشنویسی یاد گرفت. مصطفی در فاصله سال‌های ۱۰۳۳-۱۰۴۵ ق، تقریباً پیوسته، همراه لشکریان عثمانی در جنگ‌های مرزهای شرقی آناطولی بود که از آن جمله است: جنگ‌های عثمانی با ایران، لشکرکشی عثمانی‌ها به همدان در ۱۰۳۸ ق، محاصره بغداد در ۱۰۴۰ ق. و جنگ سال‌های ۱۰۴۳-۱۰۴۵ ق. به فرماندهی سلطان مراد [چهارم].
در اثنای این لشکرکشی‌ها در سال ۱۰۳۵ ق، در راه بازگشت از بغداد، پدرش در موصل درگذشت و مصطفی همراه یکی از بستگان پدرش به دیار بکر رفت و به خدمت اداره "مقابله سواری" آنجا درآمد. در سال ۱۰۳۸ ق، در استانبول در جلسات درس قاضی‌زاده شرکت جست و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت.
سایر استادان او اعرج مصطفی، کرد عبدالله، محمد افندی از مشاهیر آن عصر بودند که مصطفی نزد آنان ادبیات السنه ثلاثه (ترکی، فارسی، و عربی)، فقه، حدیث، تفسیر و منطق آموخت و نزد دانشمندی هلندی‌تبار، ریاضیات، جغرافیا و سایر فنون را فراگرفت. در سال ۱۰۴۳ ق، هنگامی که سپاه عثمانی در حلب مشغول گذراندن زمستان بود به زیارت حج رفت و در بازگشت، در دیار بکر با علما و فضلای آنجا مصاحبت و مباحثه کرد.
وی در سال ۱۰۴۷ ق. به استانبول بازگشت. در این هنگام، از خویشاوندی ارثیه زیادی به او رسید که همه را صرف خرید کتاب کرد و در همان زمان ازدواج کرد. وی در استانبول بیشتر وقت خود را در کتابخانه شیخ‌الاسلام یحیی (قاضی‌القضات و ملک‌الشعرا)، که محل تجمع فضلا بود، می‌گذراند.
حاجی خلیفه سرانجام در سال ۱۰۶۷ قمری به مرگ ناگهانی درگذشت و در محله زیرک استانبول، در حظیره‌ای کوچک دفن شد. در سال ۱۳۳۲ ش. (۱۹۵۲ م) مقبره‌اش را مرمت و سنگ قبر جدیدی برایش تهیه کردند.
فعالیتهای علمی و اجتماعی
حاجی خلیفه تدریس نیز می‌کرد، از جمله به فرزند خود و مولانا محمد فرزند احمد رومی کتاب شرح‌الکشّاف را در هندسه و [الطریقه] المحمدیه را در هیئت، درس می‌داد و قواعد استخراج تقویم را از زیج می‌آموخت.
در سال ۱۰۵۸ ق، به سبب تألیف تقویم‌التواریخ به سمت خلیفه دومی (معاون دومی) ترفیع داده شد. او بیشتر آثارش را پس از این تاریخ تألیف کرد، از جمله ترجمه‌هایی از متون لاتینی به ترکی که به یاری شیخ محمد اخلاصی ـ مهتدی (مسیحی اسلام‌آورده) فرانسوی ـ انجام داد.
او به اعتبار دانش فراوان و نیز اشتغال به کتابت دفاتر سلطانی، در بین علمای عثمانی به «کاتب چَلَبی» و بین اهل دیوان به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به معنای سرور به علما و فضلا اطلاق می‌شد.
حاجی خلیفه در سفرهایش به عوامل عمده انحطاط و عقب‌ماندگی جامعه عثمانی پی برد و چون تحول اجتماعی را در کشورش بعید می‌پنداشت، به تمدن مغرب‌زمین تمایل یافت و با برخی اروپاییان ساکن در استانبول (از جمله راهبی فرانسوی و نومسلمان) معاشرت نمود و اطلاعاتی از طرز حکومت و چگونگی وضع و اجرای قوانین جاری آن ممالک به دست آورد و رساله «دستور العمل في إصلاح الخلل» را برای حل معضِلات اجتماعی نوشت. در این رساله، فکر و روحیه تحول‌یافته حاجی خلیفه برای اصلاح جامعه کاملاً آشکار است. حاجی خلیفه باآنکه به اروپا سفر نکرده بود، به فرهنگ و تمدن غربی دل‌بستگی نشان می‌داد. او از نخستین کسانی است که از قرن یازدهم، از نحوه حکومت‌های غیر اسلامی تأثیر پذیرفته و دیدگاهش در آثار متعدد وی منعکس شده است. او حتی از ذکر سال میلادی ابا نداشت.
آثار و تألیفات
آثار حاجی‌خلیفه حاکی از تنوع ذوق و علایق و عمق دانش و پژوهش و آشنایی او با علوم زمانش است. بعضی از آثار مهم حاجی خلیفه به شرح ذیل است:
- فذلکه اقوال‌الاخیار فی علم‌التاریخ و الاخبار، یا فذلکةالتواریخ، در تاریخ عمومی تا ۱۰۴۹ ق.، به زبان عربی
- فذلکه سلسله وقایع تاریخ عثمانی از سال ۱۰۰۰ تا ۱۰۶۵، به ترکی. یغما در تاریخ خود از این اثر بسیار استفاده کرده است.
- تحفةالکبار فی اسفارالبحار، تاریخچه نبردهای دریایی عثمانیان تا ۱۰۶۷ ق. به ترکی. این کتاب را جیمز میچل در ۱۸۳۱ به انگلیسی برگردانده است.
- تقویم‌التواریخ، جدول وقایع تاریخی از خلقت آدم علیه السلام تا ۱۰۵۸ ق. در سال ۱۶۹۷ میلادی، رینالدو کارلی آن را به ایتالیایی ترجمه کرده است و ترجمه فارسی آن نیز اخیراً (تهران، ۱۳۷۶) منتشر شده است.
- رونق‌السلطنه، برگزیده‌هایی از تاریخ قسطنطنیه که از لاتینی به ترکی برگردانده شده است.
- ارشاد الحیاری الی تاریخ‌الیونان و الروم والنصاری، تألیف مختصری بر اساس اطلس مینور.
- سُلَّم‌الوصول الی طبقات‌الفحول، گزیده‌ای از زندگینامه‌ها به عربی به ترتیب الفبایی.
- جهان‌نما، در کیهان‌شناسی، ناتمام.
- لوامع‌النور فی ظلمه اطلس مینور، ترجمه ترکی اطلس مینور.
- الهام‌المقدس فی فیض‌الاقدس، به ترکی [در شرایط نماز در قطبین].
- کشف‌الظنون عن اسامی‌الکتب والفنون، به عربی با مقدمه‌ای در اهمیت طبقه‌بندی علوم، مشتمل بر ۱۴۵۰۰ عنوان به ترتیب الفبایی. این اثر یک بار در قم با مقدمه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۳۸۶ ق) و بار دیگر در بیروت (۱۴۰۳ ق) به چاپ افست رسیده است.
- تحفةالاخیار فی الحکم والامثال و الاشعار، گزیده‌ای از مطالب ادبی و فلسفی که بیشترین بخش آن عربی و مقداری نیز به فارسی و ترکی است.
- دُرَرٌ منتثره و غُرَرٌ منتشره، مجموعه‌ای برگزیده از تراجم احوال
- دستورالعمل فی اصلاح‌الخلل، رساله‌ای در علل مشکلات مالی دولت و راه‌های رفع آن
- رجم‌الرجیم بالسین والجیم، مجموعه‌ای از مسائل غریبه فقهی و فتاوای نادر
- شرح بر تفسیر بیضاوی
- حسن‌الهدایه، شرحی بر محمدیه علی قوشچی
- جامع‌المتون مِن جلّالفنون، مجموعه علمی از متون متداول روز
- مختصر جامع‌المتون
- میزان‌الحق فی اختیارالاحق، به ترکی [در حل اختلافات مسالک].
منابع
- دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "حاجی خليفه، مصطفی بن عبدالله" از علی كاتبی، بازیابی: ۹ مرداد ۱۳۹۲.
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله "حاجی خلیفه"، شماره ۵۶۶۴.
