سفرنامه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(ویرایش)
 
(۴ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
سفرنامه‌ها گرچه از منابع جغرافيايي محسوب مي‌شوند، اما حامل اطلاعات تاريخي در خصوص جوامع بشري هستند. براي سفرنامه‌ها گذشته از ارزش تاريخي به‌ عنوان آثاري كه منشأ يا دست كم تسريع كننده تحولات اجتماعي و فرهنگي شده‌اند، نيز نقش قائل هستند. به آساني مي‌توان تصور كرد كه اگر فناوري حمل و نقل، مسافرت را سهل و ساده نكرده بود و فناوري ارتباطات به‌ ويژه سينما و تلويزيون، مشاهده سرزمين‌ها و مردمان ديگر را به تجربه‌اي روزمره و همگاني تبديل نكرده بود، سفرنامه‌ها به‌ عنوان تنها منبع اطلاعات دست اول از سرزمين‌ها و مردمان ديگر اهميت بسياري داشتند. با اين وجود سفرنامه‌ها به انتقال تجربه‌هاي فردي مسافر مربوط مي‌شود و بيشتر كاركرد سرگذشتنامه خودنوشت را دارد.  
+
سفرنامه‌ها گرچه از منابع جغرافیایی محسوب می‌شوند، اما حامل اطلاعات تاریخی در خصوص جوامع بشری هستند. برای سفرنامه‌ها گذشته از ارزش تاریخی به‌ عنوان آثاری که منشأ یا دست کم تسریع کننده تحولات اجتماعی و [[فرهنگ|فرهنگی]] شده‌اند، نیز نقش قائل هستند. به آسانی می‌توان تصور کرد که اگر فناوری حمل و نقل، مسافرت را سهل و ساده نکرده بود و فناوری ارتباطات به‌ ویژه سینما و تلویزیون، مشاهده سرزمین‌ها و مردمان دیگر را به تجربه‌ای روزمره و همگانی تبدیل نکرده بود، سفرنامه‌ها به‌ عنوان تنها منبع اطلاعات دست اول از سرزمین‌ها و مردمان دیگر اهمیت بسیاری داشتند. با این وجود سفرنامه‌ها به انتقال تجربه‌های فردی مسافر مربوط می‌شود و بیشتر کارکرد سرگذشتنامه خودنوشت را دارد.  
  
==انواع سفرنامه ها==
+
==انواع سفرنامه‌ها==
  
سفرنامه‌ها را به سه گروه حقيقي، تمثيلي و خيالي تقسيم مي‌كنند. سفرنامه حقيقي، شرح و گزارش سفري است كه به‌ راستي در جهان خارج انجام گرفته است. تسكين يك روح آزمند به تعالي يا اثبات و تبليغ چنين سفري از فوايد سفرنامه‌هاي تمثيلي است كه از نمونه‌هاي آن مي‌توان به ارداويراف نامه؛ مصباح الارواح از محمد بردسيري (قرن6)؛ و سيرالعباد الي‌المعاد اثر سنايي غزنوي (قرن 6) اشاره كرد.
+
سفرنامه‌ها را به سه گروه حقیقی، تمثیلی و خیالی تقسیم می‌کنند. سفرنامه حقیقی، شرح و گزارش سفری است که به‌ راستی در جهان خارج انجام گرفته است. تسکین یک روح آزمند به تعالی یا اثبات و تبلیغ چنین سفری از فواید سفرنامه‌های تمثیلی است که از نمونه‌های آن می‌توان به ارداویراف نامه؛ «مصباح الارواح» از محمد بردسیری (قرن ۶)؛ و «سیرالعباد الی‌المعاد» اثر [[سنائی|سنایی غزنوی]] (قرن ۶) اشاره کرد.
  
منظور از سفرنامه‌هاي خيالي آن است كه نويسنده با استفاده از قوه وهم و خيال و با الهام از مشاهدات قبلي خويش به نگارش بپردازد. از نمونه‌هاي قابل ذكر سفرنامه‌هاي خيالي كتاب حاجي باباي اصفهاني اثر جيمز موريه و يا سياحت‌نامه زين‌العابدين مراغه‌اي است. از سفرنامه‌هاي خيالي مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
+
منظور از سفرنامه‌های خیالی آن است که نویسنده با استفاده از قوه وهم و خیال و با الهام از مشاهدات قبلی خویش به نگارش بپردازد. از نمونه‌های قابل ذکر سفرنامه‌های خیالی کتاب «حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه و یا «سیاحت‌نامه» [[زین العابدین مراغه ای|زین‌العابدین مراغه‌ای]] است. از سفرنامه‌های خیالی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
  
* الف) سفرنامه‌هاي فلسفي مانند حي بن يقظان اثر ابوعلي سينا
+
*الف) سفرنامه‌های [[فلسفه|فلسفی]] مانند حی بن یقظان اثر [[ابوعلی سینا]]
* ب) سفرنامه‌هاي اخلاقي - مذهبي مانند <كمدي الهي> نوشته دانته يا سياحت غرب اثر آقا نجفي قوچاني
+
*ب) سفرنامه‌های [[اخلاق|اخلاقی]] - مذهبی مانند «کمدی الهی» نوشته دانته یا [[سیاحت غرب (کتاب)|سیاحت غرب]] اثر [[آقا نجفی قوچانی]]
* ج) سفرنامه‌هاي اجتماعي - سياسي مثل <سفرهاي گاليور> اثر جاناتان سويفت انگليسي (1667-1745) كه با سبكي آميخته با طنز و مطايبه از اوضاع زمانه انتقاد مي‌كند.
+
*ج) سفرنامه‌های اجتماعی - سیاسی مثل «سفرهای گالیور» اثر جاناتان سویفت انگلیسی (۱۶۶۷-۱۷۴۵) که با سبکی آمیخته با طنز و مطایبه از اوضاع زمانه انتقاد می‌کند.
* د) سفرنامه‌هاي علمي - تخيلي مانند سفرنامه‌هاي ژول ورن و داستان‌هاي تخيلي او.
+
*د) سفرنامه‌های علمی - تخیلی مانند سفرنامه‌های ژول ورن و داستان‌های تخیلی او.
  
==سابقه سفرنامه‌نويسي در جهان==
+
==سابقه سفرنامه‌نویسی در جهان==
  
برخي از كهن‌ترين گزارش‌هاي سفر متعلق به مصريان است كه قدمت يكي از آنها به سده ششم پيش از ميلاد مي‌رسد و آن سفرنامه كوسموس اسكندراني است (حدود 548ق.م.) كه گزارش سفرهايش به اتيوپي، هند غربي و سيلان است.
+
برخی از کهن‌ترین گزارش‌های سفر متعلق به مصریان است که قدمت یکی از آنها به سده ششم پیش از میلاد می‌رسد و آن سفرنامه کوسموس اسکندرانی است (حدود ۵۴۸ ق.م.) که گزارش سفرهایش به اتیوپی، هند غربی و سیلان است.
  
مگ استنس، سفير سلوكوس اول در هند در 295 ق.م.، با نوشتن كتابي درباره هندوستان، دنياي يونان را به شگفتي واداشت. مورخ يوناني پولوبيوس (208-290 ق.م.) كه تاكنون كسي در تاريخ‌نويسي با وسعت تحصيل و سفر و تجربه او پيدا نشده است، با افتخار از سفرهايي سخن مي‌گويد كه در جستجوي اطلاعات و اسناد و حقايق جغرافيايي كرده است. در ميان نويسندگان رومي، هوراس (65 ق.م.-.) گزارشي از سفر خود به برونديسيوم،<ref>Brundisium</ref> شهري در ايتالياي كنوني، به يادگار گذاشته است. از ديگر گزارش‌هاي جالب سفرهاي گايوس سولينوس (سده سوم) به بريتانيا و آسياست. استرابون، جغرافيدان معروف يوناني، بسياري از مطالبش را بر پايه ديده‌ها و سفرهاي خود آورده است.
+
مگ استنس، سفیر سلوکوس اول در هند در ۲۹۵ ق.م.، با نوشتن کتابی درباره هندوستان، دنیای یونان را به شگفتی واداشت. مورخ یونانی پولوبیوس (۲۰۸-۲۹۰ ق.م.) که تاکنون کسی در تاریخ‌نویسی با وسعت تحصیل و سفر و تجربه او پیدا نشده است، با افتخار از سفرهایی سخن می‌گوید که در جستجوی اطلاعات و اسناد و حقایق جغرافیایی کرده است. در میان نویسندگان رومی، هوراس (۶۵ ق.م.-۸م.) گزارشی از سفر خود به بروندیسیوم،<ref>Brundisium</ref> شهری در ایتالیای کنونی، به یادگار گذاشته است. از دیگر گزارش‌های جالب سفرهای گایوس سولینوس (سده سوم) به بریتانیا و آسیاست. استرابون، جغرافیدان معروف یونانی، بسیاری از مطالبش را بر پایه دیده‌ها و سفرهای خود آورده است.
  
از كهن‌ترين سفرنامه‌هاي چيني‌ها بايد از سفرنامه فا-هيان<ref>Fa-Hian</ref> (حدود 399-414) در شرح سفرش به هند؛ و سفرنامه هوئن تسانگ زائر چيني كه در اواخر روزگار ساسانيان به سرزمين‌هاي همسايه ايران سفر كرده بود، ياد كرد. سرگذشت سفر سليمان تاجر، قديمي‌ترين وصف عربي از ديار چين است كه 425 سال قبل از ماركوپولو نوشته شده است. جوواني دو پيانو كارپيني<ref>Giovanni de Piano Carpini</ref>  در آوريل 1245 م. به دربار خان مغول در قراقروم اعزام شد. مأموريت او توأم با كاميابي نبود لكن پس از بازگشت به اروپا داستان سفر خويش را به‌ رشته تحرير كشيد. اين مجموعه سليس و دقيق، امروز در زمره كتاب‌هاي كلاسيك ادبي جغرافيا به‌ شمار مي‌رود.
+
از کهن‌ترین سفرنامه‌های چینی‌ها باید از سفرنامه فا-هیان<ref>Fa-Hian</ref> (حدود ۳۹۹-۴۱۴) در شرح سفرش به هند؛ و سفرنامه هوئن تسانگ زائر چینی که در اواخر روزگار ساسانیان به سرزمین‌های همسایه ایران سفر کرده بود، یاد کرد. سرگذشت سفر سلیمان تاجر، قدیمی‌ترین وصف عربی از دیار چین است که ۴۲۵ سال قبل از مارکوپولو نوشته شده است. جووانی دو پیانو کارپینی<ref>Giovanni de Piano Carpini</ref>  در آوریل ۱۲۴۵ م. به دربار خان مغول در قراقروم اعزام شد. مأموریت او توأم با کامیابی نبود لکن پس از بازگشت به اروپا داستان سفر خویش را به‌ رشته تحریر کشید. این مجموعه سلیس و دقیق، امروز در زمره کتاب‌های کلاسیک ادبی جغرافیا به‌ شمار می‌رود.
  
مشهورترين سفرنامه‌نويس اروپايي را بايد ماركوپولو بدانيم. وي در 1254 در ونيز به‌ دنيا آمد. كتاب <شرح جهان> يا همان <سفرنامه ماركوپولو>، شرح سفر طولاني او به خاور دور و اقامت هفده ساله‌اش در چين است. پولو در هر نقطه، شرايط جغرافيايي، وضعيت و ثروت‌هاي طبيعي، راه‌ها، خلق و خوي مردم، آداب و سنن و خلاصه آنچه را كه مفيد مي‌دانست، شرح مي‌داد. وي در مسير سفرش از [[فلسطين]]، ارمنستان، بين‌النهرين، خليج فارس، ايران، بلخ، كاشغر و ختن گذشت و در بازگشت از سوماترا (جنوب هند) به ايران آمد و از راه قسطنطنيه به وطن بازگشت. قسمتي از راه سفر پولو همان راه قديمي سياح و مسافر معروف چيني هوئن تسانگ بود.
+
مشهورترین سفرنامه‌نویس اروپایی را باید مارکوپولو بدانیم. وی در ۱۲۵۴م، در ونیز به‌ دنیا آمد. کتاب «شرح جهان» یا همان «سفرنامه مارکوپولو»، شرح سفر طولانی او به خاور دور و اقامت هفده ساله‌اش در چین است. پولو در هر نقطه، شرایط جغرافیایی، وضعیت و ثروت‌های طبیعی، راه‌ها، خلق و خوی مردم، آداب و سنن و خلاصه آنچه را که مفید می‌دانست، شرح می‌داد. وی در مسیر سفرش از [[فلسطین]]، [[ارمنستان]]، [[بین النهرین|بین‌النهرین]]، خلیج فارس، [[ایران]]، بلخ، کاشغر و ختن گذشت و در بازگشت از سوماترا (جنوب هند) به ایران آمد و از راه قسطنطنیه به وطن بازگشت. قسمتی از راه سفر پولو همان راه قدیمی سیاح و مسافر معروف چینی هوئن تسانگ بود.
  
در سده‌هاي شانزده و هفده، كاشفان و جهانگردان و حادثه‌جويان اروپايي خاور زمين را از نزديك بررسي كردند و نتايج مشاهدات خود را به‌ صورت سفرنامه برجاي گذاشتند. برخي اين سفرها را داراي انگيزه‌هاي خبيثانه مي‌دانند و مي‌گويند اين سفرها در پي اهداف استعماري صورت گرفته‌اند، زيرا در آنها مردم خاور زمين مورد تمسخر قرار گرفته و حقايق وارونه شده‌اند.  
+
در سده‌های شانزده و هفده، کاشفان و جهانگردان و حادثه‌جویان اروپایی خاور زمین را از نزدیک بررسی کردند و نتایج مشاهدات خود را به‌ صورت سفرنامه برجای گذاشتند. برخی این سفرها را دارای انگیزه‌های خبیثانه می‌دانند و می‌گویند این سفرها در پی اهداف استعماری صورت گرفته‌اند، زیرا در آنها مردم خاور زمین مورد تمسخر قرار گرفته و حقایق وارونه شده‌اند.  
  
بسياري از بهترين آثار منثور نهضت رمانتيك به‌ صورت سفرنامه است. گزارش گوته از سفرش به ايتاليا (1786-1788) پرخواننده‌تر از ساير رمان‌هاي اوست. <نامه‌هاي يك مسافر روسي> از نيكولاي كارامزين (1766-1826) و <كشتي پالاداي> از ايوان گانچاروف (1812-1890) از اين قبيل آثارند.
+
بسیاری از بهترین آثار منثور نهضت رمانتیک به‌ صورت سفرنامه است. گزارش گوته از سفرش به ایتالیا (۱۷۸۶-۱۷۸۸) پرخواننده‌تر از سایر رمان‌های اوست. «نامه‌های یک مسافر روسی» از نیکولای کارامزین (۱۷۶۶-۱۸۲۶) و «کشتی پالادای» از ایوان گانچاروف (۱۸۱۲-۱۸۹۰) از این قبیل آثارند.
  
==ايران در آثار سفرنامه‌نويسان خارجي==
+
==ایران در سفرنامه‌های خارجی==
  
هرودوت از قديمي‌ترين جهانگرداني است كه به ايران سفر كرده و گزارش سفر خود را نوشته است. گزنفون، مورخ آتني (325-430ق.نيز به ايران مسافرت كرده و كتابي به‌نام <عقب‌نشيني ده هزار نفر يوناني> از خود بر جاي گذاشته است. در دوره سلطنت اردشير دوم، كتزياس، پزشك يوناني به ايران آمد و هفده سال در دربار ايران خدمت كرد و كتابي به نام <پرسيكا> در مورد تاريخ ايران نوشت.
+
هرودوت از قدیمی‌ترین جهانگردانی است که به [[ایران]] سفر کرده و گزارش سفر خود را نوشته است. گزنفون، مورخ آتنی (۳۲۵-۴۳۰ق.م)، نیز به ایران مسافرت کرده و کتابی به‌نام «عقب‌نشینی ده هزار نفر یونانی» از خود بر جای گذاشته است. در دوره سلطنت اردشیر دوم، کتزیاس، پزشک یونانی به ایران آمد و هفده سال در دربار ایران خدمت کرد و کتابی به نام «پرسیکا» در مورد تاریخ ایران نوشت.
  
آثار اين مسافران در دوران باستان سهم بزرگي در معرفي ايران به مغرب زميني‌ها و بعدها شناخت تاريخ اين سرزمين داشت. نخستين جهانگرد غربي كه در دوران اسلامي به ايران سفر كرد، خاخام بنيامين بن خناح از اهالي تودلاي اسپانيا بود كه بين سال‌هاي 560-569 ق. در روزگار سلجوقيان از كشور ما ديدن كرد. او نخستين جهانگرد غربي است كه بعد از دوران باستان درباره خليج فارس مطالبي از خود به‌ جاي گذاشته است. پس از او بايد ماركوپولو را نام برد كه بخش‌هاي نسبتآ زيادي از سفرنامه‌اش درباره ايران است. از سياحان معروف عصر تيموري روي گونزالس دو كلاويخو،<ref>Ruy Gonzalez de Claviyjo</ref> فرستاده هانري سوم است كه در 706ق. به سمت دربار تيمور حركت و سفرنامه دقيقي تهيه كرد. جوزافا باربارو<ref>Giosofat Barbaro </ref> در اواخر قرن نهم از سوي دولت و نيز به ايران اعزام شد. وي در سفرنامه خود درباره شهرها، جشن‌ها و بازي‌هاي ايراني سخن گفته است.
+
آثار این مسافران در دوران باستان سهم بزرگی در معرفی ایران به مغرب زمینی‌ها و بعدها شناخت تاریخ این سرزمین داشت. نخستین جهانگرد غربی که در دوران [[اسلام|اسلامی]] به ایران سفر کرد، خاخام بنیامین بن خناح از اهالی تودلای اسپانیا بود که بین سال‌های ۵۶۰-۵۶۹ ق. در روزگار سلجوقیان از کشور ما دیدن کرد. او نخستین جهانگرد غربی است که بعد از دوران باستان درباره خلیج فارس مطالبی از خود به‌ جای گذاشته است. پس از او باید مارکوپولو را نام برد که بخش‌های نسبتا زیادی از سفرنامه‌اش درباره ایران است. از سیاحان معروف عصر تیموری روی گونزالس دو کلاویخو،<ref>Ruy Gonzalez de Claviyjo</ref> فرستاده هانری سوم است که در ۷۰۶ق. به سمت دربار تیمور حرکت و سفرنامه دقیقی تهیه کرد. جوزافا باربارو<ref>Giosofat Barbaro </ref> در اواخر قرن نهم از سوی دولت و نیز به ایران اعزام شد. وی در سفرنامه خود درباره شهرها، جشن‌ها و بازی‌های ایرانی سخن گفته است.
  
جهانگرداني كه در دوران صفوي به ايران سفر كردند، سياحت‌نامه‌هايي درباره ايران نوشته‌اند كه در مواردي از منابع مهم ايران‌شناسي و آگاهي از اوضاع و احوال اجتماعي، سياسي و اقتصادي دوران صفوي به‌شمار مي‌روند. به‌ جرأت مي‌توان گفت در هيچ عصري از اعصار تاريخي ايران، سياحان خارجي به اندازه دوران صفوي درباره كشور ما از خود مطلب برجاي نگذاشته‌اند. در 1038ق. يك هيئت نمايندگي انگليسي براي بدست آوردن منابع جديد تجارت وارد ايران شد. يكي از اعضاي اين هيئت به‌نام توماس هربرت در سفرنامه خود اطلاعات كاملي درباره مسائل اجتماعي و اقتصادي ايران، شهرها، باغ‌ها، تاريخ، جغرافي، باستان‌شناسي و جز آن در اختيار مي‌گذارد.
+
جهانگردانی که در دوران [[صفویه|صفوی]] به ایران سفر کردند، سیاحت‌نامه‌هایی درباره ایران نوشته‌اند که در مواردی از منابع مهم ایران‌شناسی و آگاهی از اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دوران صفوی به‌شمار می‌روند. به‌ جرأت می‌توان گفت در هیچ عصری از اعصار تاریخی ایران، سیاحان خارجی به اندازه دوران صفوی درباره کشور ما از خود مطلب برجای نگذاشته‌اند. در ۱۰۳۸ق. یک هیئت نمایندگی انگلیسی برای بدست آوردن منابع جدید تجارت وارد ایران شد. یکی از اعضای این هیئت به‌نام توماس هربرت در سفرنامه خود اطلاعات کاملی درباره مسائل اجتماعی و اقتصادی ایران، شهرها، باغ‌ها، تاریخ، جغرافی، باستان‌شناسی و جز آن در اختیار می‌گذارد.
  
ژان باتيست تاورنيه، يكي از بزرگ‌ترين سياحان قرن 11 هجري است كه در فاصله سال‌هاي 1041 تا 1075ق. حداقل شش بار به ايران سفر كرد. او با نظري دقيق به امور بزرگ و كوچك بسياري پرداخته و در بيشتر گزارش‌هاي خود از تعريف اغراق‌آميز از ايران خودداري كرده است. او از جامعه ايران عهد صفوي و عادات و رسوم و افكار و عقايد آنها شناخت عميقي به خواننده مي‌دهد. ژان شاردن در 1076 به ايرن آمد و تا 1082 دوبار ديگر به ايران سفر كرد. گفته مي‌شود هيچ فرد اروپايي به اندازه او غربي‌ها را با ايران دوران صفوي آشنا نساخت. سياحت‌نامه ده جلدي او باعنوان <سفرنامه شاردن>، در شمار مفصل‌ترين و بهترين سفرنامه‌هايي است كه درباره ايران نوشته شده است.
+
ژان باتیست تاورنیه، یکی از بزرگ‌ترین سیاحان قرن ۱۱ هجری است که در فاصله سال‌های ۱۰۴۱ تا ۱۰۷۵ق. حداقل شش بار به ایران سفر کرد. او با نظری دقیق به امور بزرگ و کوچک بسیاری پرداخته و در بیشتر گزارش‌های خود از تعریف اغراق‌آمیز از ایران خودداری کرده است. او از جامعه ایران عهد صفوی و عادات و رسوم و افکار و عقاید آنها شناخت عمیقی به خواننده می‌دهد. ژان شاردن در ۱۰۷۶ به ایرن آمد و تا ۱۰۸۲ دوبار دیگر به ایران سفر کرد. گفته می‌شود هیچ فرد اروپایی به اندازه او غربی‌ها را با ایران دوران صفوی آشنا نساخت. سیاحت‌نامه ده جلدی او باعنوان «سفرنامه شاردن»، در شمار مفصل‌ترین و بهترین سفرنامه‌هایی است که درباره ایران نوشته شده است.
  
پس از سقوط [[صفويه]] مسافرت اروپاييان به ايران رونق خود را از دست داد و تا روي كار آمدن قاجاريه به‌ جز مواردي پراكنده از ورود ايشان به ايران اطلاعات زيادي در اختيار نداريم، به‌ جز ويليام فرانكلين كه از 1200 تا 1202ق. به ايران سفر كرد. سفرنامه او از اين جهت حائز اهميت است كه مربوط به سال‌هاي آخر دوره زنديه و آغاز سلسله قاجاريه است. او دورنماي مبهم و تاريكي از اوضاع ايران در اين دوره نشان مي‌دهد.
+
پس از سقوط [[صفویه]] مسافرت اروپاییان به [[ایران]] رونق خود را از دست داد و تا روی کار آمدن قاجاریه به‌ جز مواردی پراکنده از ورود ایشان به ایران اطلاعات زیادی در اختیار نداریم، به‌ جز ویلیام فرانکلین که از ۱۲۰۰ تا ۱۲۰۲ق. به ایران سفر کرد. سفرنامه او از این جهت حائز اهمیت است که مربوط به سال‌های آخر دوره زندیه و آغاز سلسله قاجاریه است. او دورنمای مبهم و تاریکی از اوضاع ایران در این دوره نشان می‌دهد.
  
در اوايل قرن 13 سياست‌هاي نظامي ناپلئون و موقعيت جغرافيايي ايران، راه را بر گروه‌هاي سياسي و نظامي و مسافران خارجي گشود. اينان موجب شدند كه ايرانيان از فرهنگ و شيوه حكومت اروپا بيشتر آگاه شوند. برخي از اين مسافران سر جان ملكم، جيمز موريه (1780-1849كنت گوبينو (1816-1882) و مادام ديولافوا<ref>Dieulafoy</ref> بودند.
+
در اوایل قرن ۱۳ سیاست‌های نظامی ناپلئون و موقعیت جغرافیایی ایران، راه را بر گروه‌های سیاسی و نظامی و مسافران خارجی گشود. اینان موجب شدند که ایرانیان از فرهنگ و شیوه حکومت اروپا بیشتر آگاه شوند. برخی از این مسافران سر جان ملکم، جیمز موریه (۱۷۸۰-۱۸۴۹کنت گوبینو (۱۸۱۶-۱۸۸۲) و مادام دیولافوا<ref>Dieulafoy</ref> بودند.
  
گوبينو در كتاب <سه سال در آسيا> با قلمي شيرين از ديدگاه يك نويسنده هنرشناس و تاريخ‌دان، اوضاع سياسي و اجتماعي ايران را در نيمه قرن نوزدهم بررسي مي‌كند. نظريات گوبينو مشاهدات يك مسافر است كه چه بسا با ديدگاه‌هاي تحقيقي تفاوت داشته باشد و نبايد آنها را مستند و رسمي تلقي كرد. او مشاهدات و نظريات شخصي خود را ابراز كرده است و طي سه سال اقامت در ايران، ديده‌ها و شنيده‌هاي خود را كه تا حدي جنبه تفنن داشته با زباني گيرا نوشته است. گوبينو بر اساس عقايد نژادپرستانه خود كه به‌ هيچ‌وجه با تعاليم اسلامي و اصول انساني هماهنگي ندارد، در چند مورد ملت‌هاي آسيايي و افريقايي را تحقير كرده است. وي درباره مسائل مذهبي نيز گاه اظهارنظرها يا نقل قول‌هايي كرده است كه با حقيقت مغاير است. از سوي ديگر اشتباهات تاريخي نيز در اين كتاب ديده مي‌شود.
+
گوبینو در کتاب «سه سال در آسیا» با قلمی شیرین از دیدگاه یک نویسنده هنرشناس و تاریخ‌دان، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در نیمه قرن نوزدهم بررسی می‌کند. نظریات گوبینو مشاهدات یک مسافر است که چه بسا با دیدگاه‌های تحقیقی تفاوت داشته باشد و نباید آنها را مستند و رسمی تلقی کرد. او مشاهدات و نظریات شخصی خود را ابراز کرده است و طی سه سال اقامت در ایران، دیده‌ها و شنیده‌های خود را که تا حدی جنبه تفنن داشته با زبانی گیرا نوشته است. گوبینو بر اساس عقاید نژادپرستانه خود که به‌ هیچ‌وجه با تعالیم اسلامی و اصول انسانی هماهنگی ندارد، در چند مورد ملت‌های آسیایی و افریقایی را تحقیر کرده است. وی درباره مسائل مذهبی نیز گاه اظهارنظرها یا نقل قول‌هایی کرده است که با حقیقت مغایر است. از سوی دیگر اشتباهات تاریخی نیز در این کتاب دیده می‌شود.
  
مادام ديولافوا همسر مارسل ديولافوا (مهندس و باستان‌شناس)، در مسافرت‌هاي علمي و تحقيقاتي همسرش در سال‌هاي 1881-1886 به [[فرانسه،]] [[تركيه]]، [[قفقاز]]، [[ايران]] و بين‌النهرين او را همراهي مي‌كرد. او از هنگام حركت از فرانسه تا مراجعت به آنجا، وقايع روزانه مسافرت و مشاهدات و تحقيقات شوهر خود را يادداشت كرده و به‌ صورت كتابي با نام <مسافرت ديولافوا در ايران و شوش و كلده> به چاپ رسانيده است. مطالعه اين كتاب عظمت و شوكت ايران و سربلندي ايرانيان را در ازمنه تاريخي مجسم مي‌سازد و از سوي ديگر سلطنت استبدادي؛ اوضاع اداري، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي، زراعتي و تجاري؛ راه‌ها و وسايل نقليه؛ و به‌طور كلي وضع زندگي ايرانيان در دوره شاهان قاجار را به‌ طور كامل و دقيق روشن مي‌سازد و نيز درباره آثار تاريخي و ابنيه ايران اطلاعات مفيد و دقيقي در اختيار خوانندگان مي‌گذارد.
+
مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا (مهندس و باستان‌شناس)، در مسافرت‌های علمی و تحقیقاتی همسرش در سال‌های ۱۸۸۱-۱۸۸۶ به فرانسه، [[ترکیه]]، قفقاز، [[ایران]] و بین‌النهرین او را همراهی می‌کرد. او از هنگام حرکت از فرانسه تا مراجعت به آنجا، وقایع روزانه مسافرت و مشاهدات و تحقیقات شوهر خود را یادداشت کرده و به‌ صورت کتابی با نام «مسافرت دیولافوا در ایران و شوش و کلده» به چاپ رسانیده است. مطالعه این کتاب عظمت و شوکت ایران و سربلندی ایرانیان را در ازمنه تاریخی مجسم می‌سازد و از سوی دیگر سلطنت استبدادی؛ اوضاع اداری، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زراعتی و تجاری؛ راه‌ها و وسایل نقلیه؛ و به‌طور کلی وضع زندگی ایرانیان در دوره شاهان قاجار را به‌ طور کامل و دقیق روشن می‌سازد و نیز درباره آثار تاریخی و ابنیه ایران اطلاعات مفید و دقیقی در اختیار خوانندگان می‌گذارد.
  
از جديدترين سياحان اروپايي كه به ايران سفر كرده بايد از ابراهام جكسون، استاد دانشگاه كلمبيا و مدرس زبان‌هاي هند و ايران نام برد كه در 1282ش./1903 به ايران آمد. حاصل مطالعات او كتابي است با نام <ايران، گذشته و حال> كه در آن شرح دل‌انگيز سفر خود به ايران را با مطالب تحقيقي تاريخي و باستان‌شناسي به هم آميخته است. وي دوباره در 1907 و 1910 به اين نواحي سفر كرد و در بازگشت به امريكا كتاب <از قسطنطنيه تا زادگاه عمرخيام> را نوشت. وي در سفرنامه اولش توضيحات ارزشمندي درباره طاق‌بستان، معبد كنگاور، تخت جمشيد و ساير آثار باستاني ايران داده است.
+
از جدیدترین سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده باید از ابراهام جکسون، استاد دانشگاه کلمبیا و مدرس زبان‌های هند و ایران نام برد که در ۱۲۸۲ش./۱۹۰۳ به ایران آمد. حاصل مطالعات او کتابی است با نام «ایران، گذشته و حال» که در آن شرح دل‌انگیز سفر خود به ایران را با مطالب تحقیقی تاریخی و باستان‌شناسی به هم آمیخته است. وی دوباره در ۱۹۰۷ و ۱۹۱۰ به این نواحی سفر کرد و در بازگشت به امریکا کتاب «از قسطنطنیه تا زادگاه عمرخیام» را نوشت. وی در سفرنامه اولش توضیحات ارزشمندی درباره طاق‌بستان، معبد کنگاور، تخت جمشید و سایر آثار باستانی ایران داده است.
  
==سفرنامه‌نويسي نزد مسلمانان==
+
==سفرنامه‌نویسی نزد مسلمانان==
  
اندكي پس از ظهور اسلام، مسلمانان سفرنامه‌هاي بسياري چه به‌ صورت مستقل و چه به‌ صورت كتاب‌هاي جغرافيايي و تاريخي تأليف كردند. كتاب‌هاي "مسالك" كه در حقيقت وصف راه‌ها و فاصله شهرهاست، حاصل مشاهدات نويسندگان آنها بوده و غالباً از نوع سياحت‌نامه‌ها به‌شمار مي‌روند.
+
اندکی پس از ظهور [[اسلام]]، مسلمانان سفرنامه‌های بسیاری چه به‌ صورت مستقل و چه به‌ صورت کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی تألیف کردند. کتاب‌های "مسالک" که در حقیقت وصف راه‌ها و فاصله شهرهاست، حاصل مشاهدات نویسندگان آنها بوده و غالباً از نوع سیاحت‌نامه‌ها به‌شمار می‌روند.
  
يعقوبي نخستين جغرافي‌نويس عرب است كه در قرن سوم هجري سرزمين‌ها را بر پايه مشاهدات خود تعريف كرده و اختصاصاً به همين منظور به سياحت پرداخته است. به گفته خودش از آغاز جواني و شكفتگي ذهن به دانستن اوضاع شهرها و فاصله راه‌ها علاقه پيدا كرد، از اين‌ رو ممالك اسلامي را گشت و حاصل جستجوها و مسافرت‌هاي خود را در شرق و غرب در كتاب مختصر اخبارالبلدان تأليف كرد.
+
[[یعقوبی]] نخستین جغرافی‌نویس عرب است که در قرن سوم هجری سرزمین‌ها را بر پایه مشاهدات خود تعریف کرده و اختصاصاً به همین منظور به سیاحت پرداخته است. به گفته خودش از آغاز جوانی و شکفتگی ذهن به دانستن اوضاع شهرها و فاصله راه‌ها علاقه پیدا کرد، از این‌ رو ممالک اسلامی را گشت و حاصل جستجوها و مسافرت‌های خود را در شرق و غرب در کتاب «مختصر اخبارالبلدان» تألیف کرد.
  
از ديگر جهانگردان مسلمان در اين عصر ابن حوقل است. وي در 331ق. براي تجارت به [[بغداد]]، افريقاي شمالي، اندلس، ناپل، [[عراق]]، ايران و قسمتي از هند مسافرت كرد. ابن حوقل سفرنامه خود را المسالك والممالك ناميد ولي اثرش به نام صوره الارض نيز معروف است. وي از نخستين خبرگان جغرافياي سرزمين‌هاي غرب به‌ شمار مي‌رود.
+
از دیگر جهانگردان مسلمان در این عصر [[ابن حوقل]] است. وی در ۳۳۱ق. برای تجارت به [[بغداد]]، افریقای شمالی، [[اندلس]]، ناپل، [[عراق]]، [[ایران]] و قسمتی از هند مسافرت کرد. ابن حوقل سفرنامه خود را «المسالک و الممالک» نامید ولی اثرش به نام صوره الارض نیز معروف است. وی از نخستین خبرگان جغرافیای سرزمین‌های غرب به‌ شمار می‌رود.
  
از ديگر سفرنامه‌نويسان در نيمه اول قرن چهارم يكي از دانشمندان عرب به نام ابودُلَف است. وي دو رساله پرارزش با نام‌هاي الرساله الاولي والرساله الثانيه نوشته است. رساله نخست مربوط به مسافرت ابودلف ميان قبايل ترك آسياي مركزي چين و هند است و رساله دوم مربوط به مسافرت‌هاي طولاني او در نقاط مختلف ايران است كه در آن با بياني ساده و به اختصار، اطلاعات بسيار سودمندي درباره ايران آمده است.
+
از دیگر سفرنامه‌نویسان در نیمه اول قرن چهارم یکی از دانشمندان عرب به نام [[ابو دلف|ابودُلَف]] است. وی دو رساله پرارزش با نام‌های «الرسالة الاولی» و «الرساله الثانیه» نوشته است. رساله نخست مربوط به مسافرت ابودلف میان قبایل ترک آسیای مرکزی چین و هند است و رساله دوم مربوط به مسافرت‌های طولانی او در نقاط مختلف ایران است که در آن با بیانی ساده و به اختصار، اطلاعات بسیار سودمندی درباره ایران آمده است.
  
از ديگر مورخان و جهانگردان قرن چهارم هجري مسعودي است. وي در سال‌هاي 309-333ق. به فارس، كرمان، استخر، هند، مولتان، منصوره، چمپا، سيمور، سرانديب [سريلانكاچين، آذربايجان، جزيره ماداگاسكار، گرگان، شام، فلسطين و انطاكيه سفر كرد و حاصل ديده‌ها و شنيده‌هاي خود را در كتاب التنبيه والاشراف به دقت بيان كرده است.
+
از دیگر مورخان و جهانگردان قرن چهارم هجری [[مسعودی]] است. وی در سال‌های ۳۰۹-۳۳۳ق. به فارس، کرمان، استخر، هند، مولتان، منصوره، چمپا، سیمور، سراندیب [سریلانکاچین، آذربایجان، جزیره ماداگاسکار، گرگان، [[شام]]، [[فلسطین]] و [[انطاکیه]] سفر کرد و حاصل دیده‌ها و شنیده‌های خود را در کتاب [[التنبیه والاشراف]] به دقت بیان کرده است.
  
استخري در 303 ق. رو به سياحت نهاد. وي نخستين جغرافي‌نويس ايراني است كه كتابش را بر اساس مشاهدات شخصي نوشت. اطلاعات او درباره صقالبه (اسلاوها) و قبايل خزر با آن كه مختصر و پراكنده است خالي از ارزش نيست.
+
استخری در ۳۰۳ ق. رو به سیاحت نهاد. وی نخستین جغرافی‌نویس ایرانی است که کتابش را بر اساس مشاهدات شخصی نوشت. اطلاعات او درباره صقالبه (اسلاوها) و قبایل خزر با آن که مختصر و پراکنده است خالی از ارزش نیست.
  
ابوعبدالله محمد بن ابي بكر البسار مشهور به مقدسي (-381ق.)، سرزمين‌هاي اسلامي به‌ جز سيستان و اسپانيا را درنورديد. هدف او گردآوري اطلاعات درباره تمام نقاط دنياي اسلام بر پايه مسافرت‌ها و مشاهدات شخصي بود.
+
ابوعبدالله محمد بن ابی بکر البسار مشهور به مقدسی (-۳۸۱ق.)، سرزمین‌های اسلامی به‌ جز سیستان و اسپانیا را درنوردید. هدف او گردآوری اطلاعات درباره تمام نقاط دنیای اسلام بر پایه مسافرت‌ها و مشاهدات شخصی بود.
  
مقدسي به لباس هر گروهي داخل مي‌شد تا حقيقت حال ايشان را دريابد، چندان كه در شهرها و ممالك مختلف بيش از سي نام و لقب به خود گرفت. ابوريحان بيروني حكيم و دانشمند نامي ايران، در جريان حمله محمود غزنوي به هند، كتابي به نام تحقيق ماللهند درباره تمدن هندي نگاشت و به‌ گونه‌اي محققانه اطلاعات بسيار دقيق و ارزشمندي درباره تمدن، فرهنگ، زبان، ادبيات و مردم آن سرزمين به‌دست داده است. اثر او از زمان نگارش مورد توجه بسيار قرار گرفت.
+
مقدسی به لباس هر گروهی داخل می‌شد تا حقیقت حال ایشان را دریابد، چندان که در شهرها و ممالک مختلف بیش از سی نام و لقب به خود گرفت. [[ابوریحان بیرونی]] حکیم و دانشمند نامی ایران، در جریان حمله محمود غزنوی به هند، کتابی به نام «تحقیق ماللهند» درباره تمدن هندی نگاشت و به‌ گونه‌ای محققانه اطلاعات بسیار دقیق و ارزشمندی درباره تمدن، [[فرهنگ]]، زبان، ادبیات و مردم آن سرزمین به‌دست داده است. اثر او از زمان نگارش مورد توجه بسیار قرار گرفت.
  
كهن‌ترين سفرنامه موجود فارسي ظاهراً سفرنامه ناصرخسروست. سفر وي از 437 تا 444 طول كشيد. وي در اين سفر از شهرهاي مرو، نيشابور، سمنان، ري، قزوين، آذربايجان، آسياي صغير، شام، فلسطين، مكه، و قاهره گذشت. ناصرخسرو از آغاز سفر از ديده‌ها و گاه شنيده‌هاي خود، يادداشت روزانه برمي‌داشت. زمينه اين يادداشت‌ها بسيار وسيع و موضوعات آنها متنوع و ارزنده است.
+
کهن‌ترین سفرنامه موجود فارسی ظاهراً سفرنامه [[ناصر خسرو|ناصرخسرو]] است. سفر وی از ۴۳۷ تا ۴۴۴ طول کشید. وی در این سفر از شهرهای مرو، نیشابور، سمنان، ری، قزوین، آذربایجان، آسیای صغیر، [[شام]]، [[فلسطین]]، [[مکه]]، و قاهره گذشت. ناصرخسرو از آغاز سفر از دیده‌ها و گاه شنیده‌های خود، یادداشت روزانه برمی‌داشت. زمینه این یادداشت‌ها بسیار وسیع و موضوعات آنها متنوع و ارزنده است.
  
خاقاني، شاعر بلندپايه از شمار سياحان قرن ششم هجري است كه بر سر راه خود به [[مكه]]، [[عراق]] عجم و عراق عرب را سياحت كرد و حاصل مشاهدات خود را در مثنوي گرانبهاي تحفه‌العراقين جاودانه ساخت.
+
[[خاقانی]]، شاعر بلندپایه از شمار سیاحان قرن ششم هجری است که بر سر راه خود به [[مکه]]، [[عراق]] عجم و عراق عرب را سیاحت کرد و حاصل مشاهدات خود را در [[مثنوی (قالب شعر)|مثنوی]] گرانبهای «تحفة‌العراقین» جاودانه ساخت.
  
نزاري قهستاني شاعر قرن هفتم نيز در 678 سفري به شهرهاي اصفهان، تبريز، ارّان، گرجستان، ارمنستان، باكو، اردبيل، و ابهر داشت و در بازگشت سفرنامه‌اي منظوم سرود.
+
[[نزاری قهستانی]] شاعر قرن هفتم نیز در ۶۷۸ سفری به شهرهای [[اصفهان]]، [[تبریز]]، ارّان، گرجستان، ارمنستان، باکو، اردبیل، و ابهر داشت و در بازگشت سفرنامه‌ای منظوم سرود.
  
عبدالرزاق سمرقندي (816-887 ق.) در دوران پادشاهي شاهرخ به سفارت و دربار سلطان بيجانگر از بنادر هند منصوب شد و سه سال از زندگي خود را در اين سفر سپري كرد. شرح اين سفر را با توصيف استادانه، هر جا و هر چه ديده بود در كتاب مطلع‌السعدين به تفصيل آورده است. اين كتاب از جمله جامع‌ترين و معتبرترين كتب تاريخ عهد تيموري است.
+
عبدالرزاق سمرقندی (۸۱۶-۸۸۷ ق.) در دوران پادشاهی شاهرخ به سفارت و دربار سلطان بیجانگر از بنادر هند منصوب شد و سه سال از زندگی خود را در این سفر سپری کرد. شرح این سفر را با توصیف استادانه، هر جا و هر چه دیده بود در کتاب «مطلع‌السعدین» به تفصیل آورده است. این کتاب از جمله جامع‌ترین و معتبرترین کتب تاریخ عهد تیموری است.
  
سفرنامه اوليا چلبي (1020-1090ق.)، مستملكات عثماني در اروپا و آسيا و افريقا از بهترين سفرنامه‌هاي دوره امپراتوري عثماني است و درباره تاريخ و جغرافيا و رسوم و فرهنگ عاميانه سرزمين‌هايي كه وي از آنها بازديد كرده است اطلاعات گرانبهايي بدست مي‌دهد.
+
سفرنامه اولیا چلبی (۱۰۲۰-۱۰۹۰ق.)، مستملکات عثمانی در اروپا و آسیا و افریقا از بهترین سفرنامه‌های دوره امپراتوری عثمانی است و درباره تاریخ و جغرافیا و رسوم و فرهنگ عامیانه سرزمین‌هایی که وی از آنها بازدید کرده است اطلاعات گرانبهایی بدست می‌دهد.
  
عطاملك جويني صاحب تاريخ جهانگشا از رجال و مورخان زمان خوارزمشاهيان و مغول است. او نيز چندبار به قراقروم، پايتخت مغولستان سفر كرد و در ضمن همين سفرها درباره احوال مغول‌ها و يورت‌هاي اصلي ايشان اطلاع كافي بدست آورد و براي نوشتن تاريخ خود مواد لازم را فراهم كرد.
+
[[عطاملک جوینی]] صاحب [[تاریخ جهانگشا]] از رجال و مورخان زمان خوارزمشاهیان و مغول است. او نیز چندبار به قراقروم، پایتخت مغولستان سفر کرد و در ضمن همین سفرها درباره احوال مغول‌ها و یورت‌های اصلی ایشان اطلاع کافی بدست آورد و برای نوشتن تاریخ خود مواد لازم را فراهم کرد.
  
ابن بطوطه (703-779) را معروف‌ترين و مهم‌ترين جهانگرد همه اعصار دانسته‌اند. عنوان سفرنامه او تحفه النظار في غرائب الامصار و العجايب الاسفار نزد اهل دانش بيشتر با نام رحله يا سفرنامه ابن بطوطه شناخته شده است. كتاب او از دو جهت بر ساير سفرنامه‌هاي اسلامي برتري دارد: اول از جهت وسعت دامنه سفر كه در برداشتي داستان مسافرت او از طنجه مراكش شروع شده و به [[مصر]]، شامات، [[مكه]]، [[عراق]]، قسمت بزرگي از ايران، يمن، عمان، بلادالروم، قسطنطنيه، دشت قبچاق، ماوراءالنهر، افغانستان، سند، هند، جزاير جنوبي هندوستان، چين، اندلس، نيجريه و مانند آنها بسط يافت؛ دوم از جهت صداقت او در بيان اوضاع و احوال ممالكي كه ديده است و ضبط و توصيف رسوم و آداب و عادات مللي كه در اين خط سير زندگي مي‌كرده‌اند.
+
[[ابن بطوطه]] (۷۰۳-۷۷۹) را معروف‌ترین و مهم‌ترین جهانگرد همه اعصار دانسته‌اند. عنوان سفرنامه او «تحفة النظار فی غرائب الامصار و العجایب الاسفار» نزد اهل دانش بیشتر با نام رحله یا [[سفرنامه ابن بطوطه (کتاب)|سفرنامه ابن بطوطه]] شناخته شده است. کتاب او از دو جهت بر سایر سفرنامه‌های اسلامی برتری دارد: اول از جهت وسعت دامنه سفر که در برداشتی داستان مسافرت او از طنجه مراکش شروع شده و به [[مصر]]، [[شام|شامات]]، [[مکه]]، [[عراق]]، قسمت بزرگی از [[ایران]]، [[یمن]]، [[عمان]]، بلاد الروم، قسطنطنیه، دشت قبچاق، [[ماوراءالنهر]]، [[افغانستان]]، سند، هند، جزایر جنوبی هندوستان، چین، [[اندلس]]، [[نیجریه]] و مانند آنها بسط یافت؛ دوم از جهت صداقت او در بیان اوضاع و احوال ممالکی که دیده است و ضبط و توصیف رسوم و آداب و عادات مللی که در این خط سیر زندگی می‌کرده‌اند.
  
سفرنامه ابن بطوطه جهات و جوانب زندگي مردم را نشان مي‌دهد. از اين‌رو، نه تنها از لحاظ جغرافياي تاريخي بلكه براي آشنايي با فرهنگ آن زمان نيز گرانبهاست. با مطالعه سفرنامه ابن بطوطه كه در فاصله بين ايلغار مغول و يورش تيمور نوشته شده است، تصوير ممالك اسلامي در يكي از حساس‌ترين و بحراني‌ترين اعصار تاريخ مجسم مي‌شود.
+
سفرنامه ابن بطوطه جهات و جوانب زندگی مردم را نشان می‌دهد. از این‌رو، نه تنها از لحاظ جغرافیای تاریخی بلکه برای آشنایی با [[فرهنگ]] آن زمان نیز گرانبهاست. با مطالعه سفرنامه ابن بطوطه که در فاصله بین ایلغار مغول و یورش تیمور نوشته شده است، تصویر ممالک اسلامی در یکی از حساس‌ترین و بحرانی‌ترین اعصار تاریخ مجسم می‌شود.
  
الغ بيگ، معروف به دون ژوان ايراني (1013-1065ق.)، منشي ايلچي شاه عباس يكم به دربار شاهان اروپا بود. وي در اروپا به مسيحيت گرويد و از طرف دربار اسپانيا به دون ژوان ايراني ملقب شد. وي ظاهراً سفرنامه مبسوطي از آنچه در راه ديده و شنيده بود به فارسي تدوين كرد. سپس يكي از دوستانش آن را به زبان اسپانيولي برگردانيد كه در 1604 با نام <روايات دون ژوان> به چاپ رسيده است. در جريان جنگ‌هاي ايران و روسيه در عصر قاجار، ميرزا ابوالحسن خان شيرازي معروف به ايلچي سفارت، از طرف دولت ايران به روسيه رفت و سرگذشت سفرش را در كتاب دليل السفرا تدوين كرد. اين كتاب را بايد يكي از بهترين و جامع‌ترين كتب درباره اوضاع و آداب و رسوم مردم روسيه دانست.
+
الغ بیگ، معروف به دون ژوان ایرانی (۱۰۱۳-۱۰۶۵ق.)، منشی ایلچی شاه عباس یکم به دربار شاهان اروپا بود. وی در اروپا به [[مسیحیت]] گروید و از طرف دربار اسپانیا به دون ژوان ایرانی ملقب شد. وی ظاهراً سفرنامه مبسوطی از آنچه در راه دیده و شنیده بود به فارسی تدوین کرد. سپس یکی از دوستانش آن را به زبان اسپانیولی برگردانید که در ۱۶۰۴ با نام «روایات دون ژوان» به چاپ رسیده است. در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در عصر قاجار، میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به ایلچی سفارت، از طرف دولت ایران به روسیه رفت و سرگذشت سفرش را در کتاب دلیل السفرا تدوین کرد. این کتاب را باید یکی از بهترین و جامع‌ترین کتب درباره اوضاع و آداب و رسوم مردم روسیه دانست.
  
در ايران بسياري از اهل قلم پس از سفر [[حج]] به نگارش سفرنامه [[مكه]] پرداخته‌اند. فتوح الحرمين از محي‌الدين لاري (932ق.)؛ سفرنامه مكه از مشتري خراساني (1264-1305مهتاج السعادت از حكيم غلام محمد دهلوي؛ سفرنامه حج ميرزا علي خان امين الدوله (1260-1322ق.)؛ و در دوران معاصر خسي در ميقات از جلال آل احمد از جمله اين آثار است. از اوايل دوران مشروطه برخي نويسندگان از سفرنامه براي بيان انتقادات خود از اوضاع سياسي و اجتماعي بهره گرفتند كه از آن ميان مي‌توان به مسالك المحسنين از عبدالرحيم طالبوف (1250-1328) و سياحت‌نامه ابراهيم بيگ از حاج زين‌العابدين مراغه‌اي اشاره كرد. اثر اخير در واقع اطلاعات جامعي درباره اوضاع ايران در اواخر قرن سيزدهم هجري بدست مي‌دهد. كتاب مراغه‌اي را مي‌توان نخستين رمان اصيل اجتماعي از نوع اروپايي در زبان فارسي و هجويه‌اي استادانه دانست كه اصول قديم ايران و اخلاق و عادات ناپسند ايرانيان را به‌ صورت تابلوهاي زنده و جاندار و بسيار دقيق مورد ايراد و انتقاد قرار داده است.
+
در [[ایران]] بسیاری از اهل قلم پس از سفر [[حج]] به نگارش سفرنامه [[مکه]] پرداخته‌اند. «فتوح الحرمین» از محی‌الدین لاری (۹۳۲ق.)؛ سفرنامه مکه از مشتری خراسانی (۱۲۶۴-۱۳۰۵«مهتاج السعادت» از حکیم غلام محمد دهلوی؛ سفرنامه حج میرزا علی خان امین الدوله (۱۲۶۰-۱۳۲۲ق.)؛ و در دوران معاصر خسی در میقات از [[جلال آل احمد]] از جمله این آثار است. از اوایل دوران [[مشروطیت|مشروطه]] برخی نویسندگان از سفرنامه برای بیان انتقادات خود از اوضاع سیاسی و اجتماعی بهره گرفتند که از آن میان می‌توان به «مسالک المحسنین» از عبدالرحیم طالبوف (۱۲۵۰-۱۳۲۸) و «سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ» از [[زین العابدین مراغه ای|زین‌العابدین مراغه‌ای]] اشاره کرد. اثر اخیر در واقع اطلاعات جامعی درباره اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری بدست می‌دهد. کتاب مراغه‌ای را می‌توان نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی و هجویه‌ای استادانه دانست که اصول قدیم ایران و [[اخلاق]] و عادات ناپسند ایرانیان را به‌ صورت تابلوهای زنده و جاندار و بسیار دقیق مورد ایراد و انتقاد قرار داده است.
  
==شرايط كنوني==
+
==شرایط کنونی سفرنامه‌نویسی==
  
امروزه سفرنامه‌نويسي به‌ عنوان شيوه مطلع ساختن مخاطبان از سرزمين‌ها و مردمان ديگر، جاي خود را به گزارش‌هاي مصور و روزآمد تلويزيوني و اينترنتي داده است. به اين ترتيب، اهميت سفرنامه‌ها به‌ واسطه آگاهي يافتن از تجربه شخصي مسافر است و از اثرگذاري اجتماعي آنها، آن‌گونه كه در مورد سفرنامه‌هاي قديمي تصور مي‌شود نيز كاسته شده است. در واقع سفرنامه‌نويسي به معناي كهن در جهاني كه از لحاظ ارتباطي ديري است به دهكده‌اي بدل شده است، كاري كم جاذبه مي‌تواند باشد.  
+
امروزه سفرنامه‌نویسی به‌ عنوان شیوه مطلع ساختن مخاطبان از سرزمین‌ها و مردمان دیگر، جای خود را به گزارش‌های مصور و روزآمد تلویزیونی و اینترنتی داده است. به این ترتیب، اهمیت سفرنامه‌ها به‌ واسطه آگاهی یافتن از تجربه شخصی مسافر است و از اثرگذاری اجتماعی آنها، آن‌گونه که در مورد سفرنامه‌های قدیمی تصور می‌شود نیز کاسته شده است. در واقع سفرنامه‌نویسی به معنای کهن در جهانی که از لحاظ ارتباطی دیری است به دهکده‌ای بدل شده است، کاری کم جاذبه می‌تواند باشد.  
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
{{پانویس}}  
 
{{پانویس}}  
 
 
==منابع==
 
==منابع==
* [http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C.aspx دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "سفرنامه‌" از پگاه خديش]، بازیابی: 14 مرداد 1392.
+
*[http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/%D8%B3%D9%81%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%E2%80%8C.aspx دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "سفرنامه‌" از پگاه خدیش]، بازیابی: ۱۴ مرداد ۱۳۹۲.
  
 
[[رده:منابع اسلامی]]
 
[[رده:منابع اسلامی]]
 
[[رده:منابع فرهنگ و تمدن اسلام]]
 
[[رده:منابع فرهنگ و تمدن اسلام]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ اکتبر ۲۰۲۰، ساعت ۰۶:۱۳

سفرنامه‌ها گرچه از منابع جغرافیایی محسوب می‌شوند، اما حامل اطلاعات تاریخی در خصوص جوامع بشری هستند. برای سفرنامه‌ها گذشته از ارزش تاریخی به‌ عنوان آثاری که منشأ یا دست کم تسریع کننده تحولات اجتماعی و فرهنگی شده‌اند، نیز نقش قائل هستند. به آسانی می‌توان تصور کرد که اگر فناوری حمل و نقل، مسافرت را سهل و ساده نکرده بود و فناوری ارتباطات به‌ ویژه سینما و تلویزیون، مشاهده سرزمین‌ها و مردمان دیگر را به تجربه‌ای روزمره و همگانی تبدیل نکرده بود، سفرنامه‌ها به‌ عنوان تنها منبع اطلاعات دست اول از سرزمین‌ها و مردمان دیگر اهمیت بسیاری داشتند. با این وجود سفرنامه‌ها به انتقال تجربه‌های فردی مسافر مربوط می‌شود و بیشتر کارکرد سرگذشتنامه خودنوشت را دارد.

انواع سفرنامه‌ها

سفرنامه‌ها را به سه گروه حقیقی، تمثیلی و خیالی تقسیم می‌کنند. سفرنامه حقیقی، شرح و گزارش سفری است که به‌ راستی در جهان خارج انجام گرفته است. تسکین یک روح آزمند به تعالی یا اثبات و تبلیغ چنین سفری از فواید سفرنامه‌های تمثیلی است که از نمونه‌های آن می‌توان به ارداویراف نامه؛ «مصباح الارواح» از محمد بردسیری (قرن ۶)؛ و «سیرالعباد الی‌المعاد» اثر سنایی غزنوی (قرن ۶) اشاره کرد.

منظور از سفرنامه‌های خیالی آن است که نویسنده با استفاده از قوه وهم و خیال و با الهام از مشاهدات قبلی خویش به نگارش بپردازد. از نمونه‌های قابل ذکر سفرنامه‌های خیالی کتاب «حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه و یا «سیاحت‌نامه» زین‌العابدین مراغه‌ای است. از سفرنامه‌های خیالی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

  • الف) سفرنامه‌های فلسفی مانند حی بن یقظان اثر ابوعلی سینا
  • ب) سفرنامه‌های اخلاقی - مذهبی مانند «کمدی الهی» نوشته دانته یا سیاحت غرب اثر آقا نجفی قوچانی
  • ج) سفرنامه‌های اجتماعی - سیاسی مثل «سفرهای گالیور» اثر جاناتان سویفت انگلیسی (۱۶۶۷-۱۷۴۵) که با سبکی آمیخته با طنز و مطایبه از اوضاع زمانه انتقاد می‌کند.
  • د) سفرنامه‌های علمی - تخیلی مانند سفرنامه‌های ژول ورن و داستان‌های تخیلی او.

سابقه سفرنامه‌نویسی در جهان

برخی از کهن‌ترین گزارش‌های سفر متعلق به مصریان است که قدمت یکی از آنها به سده ششم پیش از میلاد می‌رسد و آن سفرنامه کوسموس اسکندرانی است (حدود ۵۴۸ ق.م.) که گزارش سفرهایش به اتیوپی، هند غربی و سیلان است.

مگ استنس، سفیر سلوکوس اول در هند در ۲۹۵ ق.م.، با نوشتن کتابی درباره هندوستان، دنیای یونان را به شگفتی واداشت. مورخ یونانی پولوبیوس (۲۰۸-۲۹۰ ق.م.) که تاکنون کسی در تاریخ‌نویسی با وسعت تحصیل و سفر و تجربه او پیدا نشده است، با افتخار از سفرهایی سخن می‌گوید که در جستجوی اطلاعات و اسناد و حقایق جغرافیایی کرده است. در میان نویسندگان رومی، هوراس (۶۵ ق.م.-۸م.) گزارشی از سفر خود به بروندیسیوم،[۱] شهری در ایتالیای کنونی، به یادگار گذاشته است. از دیگر گزارش‌های جالب سفرهای گایوس سولینوس (سده سوم) به بریتانیا و آسیاست. استرابون، جغرافیدان معروف یونانی، بسیاری از مطالبش را بر پایه دیده‌ها و سفرهای خود آورده است.

از کهن‌ترین سفرنامه‌های چینی‌ها باید از سفرنامه فا-هیان[۲] (حدود ۳۹۹-۴۱۴) در شرح سفرش به هند؛ و سفرنامه هوئن تسانگ زائر چینی که در اواخر روزگار ساسانیان به سرزمین‌های همسایه ایران سفر کرده بود، یاد کرد. سرگذشت سفر سلیمان تاجر، قدیمی‌ترین وصف عربی از دیار چین است که ۴۲۵ سال قبل از مارکوپولو نوشته شده است. جووانی دو پیانو کارپینی[۳] در آوریل ۱۲۴۵ م. به دربار خان مغول در قراقروم اعزام شد. مأموریت او توأم با کامیابی نبود لکن پس از بازگشت به اروپا داستان سفر خویش را به‌ رشته تحریر کشید. این مجموعه سلیس و دقیق، امروز در زمره کتاب‌های کلاسیک ادبی جغرافیا به‌ شمار می‌رود.

مشهورترین سفرنامه‌نویس اروپایی را باید مارکوپولو بدانیم. وی در ۱۲۵۴م، در ونیز به‌ دنیا آمد. کتاب «شرح جهان» یا همان «سفرنامه مارکوپولو»، شرح سفر طولانی او به خاور دور و اقامت هفده ساله‌اش در چین است. پولو در هر نقطه، شرایط جغرافیایی، وضعیت و ثروت‌های طبیعی، راه‌ها، خلق و خوی مردم، آداب و سنن و خلاصه آنچه را که مفید می‌دانست، شرح می‌داد. وی در مسیر سفرش از فلسطین، ارمنستان، بین‌النهرین، خلیج فارس، ایران، بلخ، کاشغر و ختن گذشت و در بازگشت از سوماترا (جنوب هند) به ایران آمد و از راه قسطنطنیه به وطن بازگشت. قسمتی از راه سفر پولو همان راه قدیمی سیاح و مسافر معروف چینی هوئن تسانگ بود.

در سده‌های شانزده و هفده، کاشفان و جهانگردان و حادثه‌جویان اروپایی خاور زمین را از نزدیک بررسی کردند و نتایج مشاهدات خود را به‌ صورت سفرنامه برجای گذاشتند. برخی این سفرها را دارای انگیزه‌های خبیثانه می‌دانند و می‌گویند این سفرها در پی اهداف استعماری صورت گرفته‌اند، زیرا در آنها مردم خاور زمین مورد تمسخر قرار گرفته و حقایق وارونه شده‌اند.

بسیاری از بهترین آثار منثور نهضت رمانتیک به‌ صورت سفرنامه است. گزارش گوته از سفرش به ایتالیا (۱۷۸۶-۱۷۸۸) پرخواننده‌تر از سایر رمان‌های اوست. «نامه‌های یک مسافر روسی» از نیکولای کارامزین (۱۷۶۶-۱۸۲۶) و «کشتی پالادای» از ایوان گانچاروف (۱۸۱۲-۱۸۹۰) از این قبیل آثارند.

ایران در سفرنامه‌های خارجی

هرودوت از قدیمی‌ترین جهانگردانی است که به ایران سفر کرده و گزارش سفر خود را نوشته است. گزنفون، مورخ آتنی (۳۲۵-۴۳۰ق.م)، نیز به ایران مسافرت کرده و کتابی به‌نام «عقب‌نشینی ده هزار نفر یونانی» از خود بر جای گذاشته است. در دوره سلطنت اردشیر دوم، کتزیاس، پزشک یونانی به ایران آمد و هفده سال در دربار ایران خدمت کرد و کتابی به نام «پرسیکا» در مورد تاریخ ایران نوشت.

آثار این مسافران در دوران باستان سهم بزرگی در معرفی ایران به مغرب زمینی‌ها و بعدها شناخت تاریخ این سرزمین داشت. نخستین جهانگرد غربی که در دوران اسلامی به ایران سفر کرد، خاخام بنیامین بن خناح از اهالی تودلای اسپانیا بود که بین سال‌های ۵۶۰-۵۶۹ ق. در روزگار سلجوقیان از کشور ما دیدن کرد. او نخستین جهانگرد غربی است که بعد از دوران باستان درباره خلیج فارس مطالبی از خود به‌ جای گذاشته است. پس از او باید مارکوپولو را نام برد که بخش‌های نسبتا زیادی از سفرنامه‌اش درباره ایران است. از سیاحان معروف عصر تیموری روی گونزالس دو کلاویخو،[۴] فرستاده هانری سوم است که در ۷۰۶ق. به سمت دربار تیمور حرکت و سفرنامه دقیقی تهیه کرد. جوزافا باربارو[۵] در اواخر قرن نهم از سوی دولت و نیز به ایران اعزام شد. وی در سفرنامه خود درباره شهرها، جشن‌ها و بازی‌های ایرانی سخن گفته است.

جهانگردانی که در دوران صفوی به ایران سفر کردند، سیاحت‌نامه‌هایی درباره ایران نوشته‌اند که در مواردی از منابع مهم ایران‌شناسی و آگاهی از اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی و اقتصادی دوران صفوی به‌شمار می‌روند. به‌ جرأت می‌توان گفت در هیچ عصری از اعصار تاریخی ایران، سیاحان خارجی به اندازه دوران صفوی درباره کشور ما از خود مطلب برجای نگذاشته‌اند. در ۱۰۳۸ق. یک هیئت نمایندگی انگلیسی برای بدست آوردن منابع جدید تجارت وارد ایران شد. یکی از اعضای این هیئت به‌نام توماس هربرت در سفرنامه خود اطلاعات کاملی درباره مسائل اجتماعی و اقتصادی ایران، شهرها، باغ‌ها، تاریخ، جغرافی، باستان‌شناسی و جز آن در اختیار می‌گذارد.

ژان باتیست تاورنیه، یکی از بزرگ‌ترین سیاحان قرن ۱۱ هجری است که در فاصله سال‌های ۱۰۴۱ تا ۱۰۷۵ق. حداقل شش بار به ایران سفر کرد. او با نظری دقیق به امور بزرگ و کوچک بسیاری پرداخته و در بیشتر گزارش‌های خود از تعریف اغراق‌آمیز از ایران خودداری کرده است. او از جامعه ایران عهد صفوی و عادات و رسوم و افکار و عقاید آنها شناخت عمیقی به خواننده می‌دهد. ژان شاردن در ۱۰۷۶ به ایرن آمد و تا ۱۰۸۲ دوبار دیگر به ایران سفر کرد. گفته می‌شود هیچ فرد اروپایی به اندازه او غربی‌ها را با ایران دوران صفوی آشنا نساخت. سیاحت‌نامه ده جلدی او باعنوان «سفرنامه شاردن»، در شمار مفصل‌ترین و بهترین سفرنامه‌هایی است که درباره ایران نوشته شده است.

پس از سقوط صفویه مسافرت اروپاییان به ایران رونق خود را از دست داد و تا روی کار آمدن قاجاریه به‌ جز مواردی پراکنده از ورود ایشان به ایران اطلاعات زیادی در اختیار نداریم، به‌ جز ویلیام فرانکلین که از ۱۲۰۰ تا ۱۲۰۲ق. به ایران سفر کرد. سفرنامه او از این جهت حائز اهمیت است که مربوط به سال‌های آخر دوره زندیه و آغاز سلسله قاجاریه است. او دورنمای مبهم و تاریکی از اوضاع ایران در این دوره نشان می‌دهد.

در اوایل قرن ۱۳ سیاست‌های نظامی ناپلئون و موقعیت جغرافیایی ایران، راه را بر گروه‌های سیاسی و نظامی و مسافران خارجی گشود. اینان موجب شدند که ایرانیان از فرهنگ و شیوه حکومت اروپا بیشتر آگاه شوند. برخی از این مسافران سر جان ملکم، جیمز موریه (۱۷۸۰-۱۸۴۹)، کنت گوبینو (۱۸۱۶-۱۸۸۲) و مادام دیولافوا[۶] بودند.

گوبینو در کتاب «سه سال در آسیا» با قلمی شیرین از دیدگاه یک نویسنده هنرشناس و تاریخ‌دان، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در نیمه قرن نوزدهم بررسی می‌کند. نظریات گوبینو مشاهدات یک مسافر است که چه بسا با دیدگاه‌های تحقیقی تفاوت داشته باشد و نباید آنها را مستند و رسمی تلقی کرد. او مشاهدات و نظریات شخصی خود را ابراز کرده است و طی سه سال اقامت در ایران، دیده‌ها و شنیده‌های خود را که تا حدی جنبه تفنن داشته با زبانی گیرا نوشته است. گوبینو بر اساس عقاید نژادپرستانه خود که به‌ هیچ‌وجه با تعالیم اسلامی و اصول انسانی هماهنگی ندارد، در چند مورد ملت‌های آسیایی و افریقایی را تحقیر کرده است. وی درباره مسائل مذهبی نیز گاه اظهارنظرها یا نقل قول‌هایی کرده است که با حقیقت مغایر است. از سوی دیگر اشتباهات تاریخی نیز در این کتاب دیده می‌شود.

مادام دیولافوا همسر مارسل دیولافوا (مهندس و باستان‌شناس)، در مسافرت‌های علمی و تحقیقاتی همسرش در سال‌های ۱۸۸۱-۱۸۸۶ به فرانسه، ترکیه، قفقاز، ایران و بین‌النهرین او را همراهی می‌کرد. او از هنگام حرکت از فرانسه تا مراجعت به آنجا، وقایع روزانه مسافرت و مشاهدات و تحقیقات شوهر خود را یادداشت کرده و به‌ صورت کتابی با نام «مسافرت دیولافوا در ایران و شوش و کلده» به چاپ رسانیده است. مطالعه این کتاب عظمت و شوکت ایران و سربلندی ایرانیان را در ازمنه تاریخی مجسم می‌سازد و از سوی دیگر سلطنت استبدادی؛ اوضاع اداری، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، زراعتی و تجاری؛ راه‌ها و وسایل نقلیه؛ و به‌طور کلی وضع زندگی ایرانیان در دوره شاهان قاجار را به‌ طور کامل و دقیق روشن می‌سازد و نیز درباره آثار تاریخی و ابنیه ایران اطلاعات مفید و دقیقی در اختیار خوانندگان می‌گذارد.

از جدیدترین سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده باید از ابراهام جکسون، استاد دانشگاه کلمبیا و مدرس زبان‌های هند و ایران نام برد که در ۱۲۸۲ش./۱۹۰۳ به ایران آمد. حاصل مطالعات او کتابی است با نام «ایران، گذشته و حال» که در آن شرح دل‌انگیز سفر خود به ایران را با مطالب تحقیقی تاریخی و باستان‌شناسی به هم آمیخته است. وی دوباره در ۱۹۰۷ و ۱۹۱۰ به این نواحی سفر کرد و در بازگشت به امریکا کتاب «از قسطنطنیه تا زادگاه عمرخیام» را نوشت. وی در سفرنامه اولش توضیحات ارزشمندی درباره طاق‌بستان، معبد کنگاور، تخت جمشید و سایر آثار باستانی ایران داده است.

سفرنامه‌نویسی نزد مسلمانان

اندکی پس از ظهور اسلام، مسلمانان سفرنامه‌های بسیاری چه به‌ صورت مستقل و چه به‌ صورت کتاب‌های جغرافیایی و تاریخی تألیف کردند. کتاب‌های "مسالک" که در حقیقت وصف راه‌ها و فاصله شهرهاست، حاصل مشاهدات نویسندگان آنها بوده و غالباً از نوع سیاحت‌نامه‌ها به‌شمار می‌روند.

یعقوبی نخستین جغرافی‌نویس عرب است که در قرن سوم هجری سرزمین‌ها را بر پایه مشاهدات خود تعریف کرده و اختصاصاً به همین منظور به سیاحت پرداخته است. به گفته خودش از آغاز جوانی و شکفتگی ذهن به دانستن اوضاع شهرها و فاصله راه‌ها علاقه پیدا کرد، از این‌ رو ممالک اسلامی را گشت و حاصل جستجوها و مسافرت‌های خود را در شرق و غرب در کتاب «مختصر اخبارالبلدان» تألیف کرد.

از دیگر جهانگردان مسلمان در این عصر ابن حوقل است. وی در ۳۳۱ق. برای تجارت به بغداد، افریقای شمالی، اندلس، ناپل، عراق، ایران و قسمتی از هند مسافرت کرد. ابن حوقل سفرنامه خود را «المسالک و الممالک» نامید ولی اثرش به نام صوره الارض نیز معروف است. وی از نخستین خبرگان جغرافیای سرزمین‌های غرب به‌ شمار می‌رود.

از دیگر سفرنامه‌نویسان در نیمه اول قرن چهارم یکی از دانشمندان عرب به نام ابودُلَف است. وی دو رساله پرارزش با نام‌های «الرسالة الاولی» و «الرساله الثانیه» نوشته است. رساله نخست مربوط به مسافرت ابودلف میان قبایل ترک آسیای مرکزی چین و هند است و رساله دوم مربوط به مسافرت‌های طولانی او در نقاط مختلف ایران است که در آن با بیانی ساده و به اختصار، اطلاعات بسیار سودمندی درباره ایران آمده است.

از دیگر مورخان و جهانگردان قرن چهارم هجری مسعودی است. وی در سال‌های ۳۰۹-۳۳۳ق. به فارس، کرمان، استخر، هند، مولتان، منصوره، چمپا، سیمور، سراندیب [سریلانکا]، چین، آذربایجان، جزیره ماداگاسکار، گرگان، شام، فلسطین و انطاکیه سفر کرد و حاصل دیده‌ها و شنیده‌های خود را در کتاب التنبیه والاشراف به دقت بیان کرده است.

استخری در ۳۰۳ ق. رو به سیاحت نهاد. وی نخستین جغرافی‌نویس ایرانی است که کتابش را بر اساس مشاهدات شخصی نوشت. اطلاعات او درباره صقالبه (اسلاوها) و قبایل خزر با آن که مختصر و پراکنده است خالی از ارزش نیست.

ابوعبدالله محمد بن ابی بکر البسار مشهور به مقدسی (-۳۸۱ق.)، سرزمین‌های اسلامی به‌ جز سیستان و اسپانیا را درنوردید. هدف او گردآوری اطلاعات درباره تمام نقاط دنیای اسلام بر پایه مسافرت‌ها و مشاهدات شخصی بود.

مقدسی به لباس هر گروهی داخل می‌شد تا حقیقت حال ایشان را دریابد، چندان که در شهرها و ممالک مختلف بیش از سی نام و لقب به خود گرفت. ابوریحان بیرونی حکیم و دانشمند نامی ایران، در جریان حمله محمود غزنوی به هند، کتابی به نام «تحقیق ماللهند» درباره تمدن هندی نگاشت و به‌ گونه‌ای محققانه اطلاعات بسیار دقیق و ارزشمندی درباره تمدن، فرهنگ، زبان، ادبیات و مردم آن سرزمین به‌دست داده است. اثر او از زمان نگارش مورد توجه بسیار قرار گرفت.

کهن‌ترین سفرنامه موجود فارسی ظاهراً سفرنامه ناصرخسرو است. سفر وی از ۴۳۷ تا ۴۴۴ طول کشید. وی در این سفر از شهرهای مرو، نیشابور، سمنان، ری، قزوین، آذربایجان، آسیای صغیر، شام، فلسطین، مکه، و قاهره گذشت. ناصرخسرو از آغاز سفر از دیده‌ها و گاه شنیده‌های خود، یادداشت روزانه برمی‌داشت. زمینه این یادداشت‌ها بسیار وسیع و موضوعات آنها متنوع و ارزنده است.

خاقانی، شاعر بلندپایه از شمار سیاحان قرن ششم هجری است که بر سر راه خود به مکه، عراق عجم و عراق عرب را سیاحت کرد و حاصل مشاهدات خود را در مثنوی گرانبهای «تحفة‌العراقین» جاودانه ساخت.

نزاری قهستانی شاعر قرن هفتم نیز در ۶۷۸ سفری به شهرهای اصفهان، تبریز، ارّان، گرجستان، ارمنستان، باکو، اردبیل، و ابهر داشت و در بازگشت سفرنامه‌ای منظوم سرود.

عبدالرزاق سمرقندی (۸۱۶-۸۸۷ ق.) در دوران پادشاهی شاهرخ به سفارت و دربار سلطان بیجانگر از بنادر هند منصوب شد و سه سال از زندگی خود را در این سفر سپری کرد. شرح این سفر را با توصیف استادانه، هر جا و هر چه دیده بود در کتاب «مطلع‌السعدین» به تفصیل آورده است. این کتاب از جمله جامع‌ترین و معتبرترین کتب تاریخ عهد تیموری است.

سفرنامه اولیا چلبی (۱۰۲۰-۱۰۹۰ق.)، مستملکات عثمانی در اروپا و آسیا و افریقا از بهترین سفرنامه‌های دوره امپراتوری عثمانی است و درباره تاریخ و جغرافیا و رسوم و فرهنگ عامیانه سرزمین‌هایی که وی از آنها بازدید کرده است اطلاعات گرانبهایی بدست می‌دهد.

عطاملک جوینی صاحب تاریخ جهانگشا از رجال و مورخان زمان خوارزمشاهیان و مغول است. او نیز چندبار به قراقروم، پایتخت مغولستان سفر کرد و در ضمن همین سفرها درباره احوال مغول‌ها و یورت‌های اصلی ایشان اطلاع کافی بدست آورد و برای نوشتن تاریخ خود مواد لازم را فراهم کرد.

ابن بطوطه (۷۰۳-۷۷۹) را معروف‌ترین و مهم‌ترین جهانگرد همه اعصار دانسته‌اند. عنوان سفرنامه او «تحفة النظار فی غرائب الامصار و العجایب الاسفار» نزد اهل دانش بیشتر با نام رحله یا سفرنامه ابن بطوطه شناخته شده است. کتاب او از دو جهت بر سایر سفرنامه‌های اسلامی برتری دارد: اول از جهت وسعت دامنه سفر که در برداشتی داستان مسافرت او از طنجه مراکش شروع شده و به مصر، شامات، مکه، عراق، قسمت بزرگی از ایران، یمن، عمان، بلاد الروم، قسطنطنیه، دشت قبچاق، ماوراءالنهر، افغانستان، سند، هند، جزایر جنوبی هندوستان، چین، اندلس، نیجریه و مانند آنها بسط یافت؛ دوم از جهت صداقت او در بیان اوضاع و احوال ممالکی که دیده است و ضبط و توصیف رسوم و آداب و عادات مللی که در این خط سیر زندگی می‌کرده‌اند.

سفرنامه ابن بطوطه جهات و جوانب زندگی مردم را نشان می‌دهد. از این‌رو، نه تنها از لحاظ جغرافیای تاریخی بلکه برای آشنایی با فرهنگ آن زمان نیز گرانبهاست. با مطالعه سفرنامه ابن بطوطه که در فاصله بین ایلغار مغول و یورش تیمور نوشته شده است، تصویر ممالک اسلامی در یکی از حساس‌ترین و بحرانی‌ترین اعصار تاریخ مجسم می‌شود.

الغ بیگ، معروف به دون ژوان ایرانی (۱۰۱۳-۱۰۶۵ق.)، منشی ایلچی شاه عباس یکم به دربار شاهان اروپا بود. وی در اروپا به مسیحیت گروید و از طرف دربار اسپانیا به دون ژوان ایرانی ملقب شد. وی ظاهراً سفرنامه مبسوطی از آنچه در راه دیده و شنیده بود به فارسی تدوین کرد. سپس یکی از دوستانش آن را به زبان اسپانیولی برگردانید که در ۱۶۰۴ با نام «روایات دون ژوان» به چاپ رسیده است. در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در عصر قاجار، میرزا ابوالحسن خان شیرازی معروف به ایلچی سفارت، از طرف دولت ایران به روسیه رفت و سرگذشت سفرش را در کتاب دلیل السفرا تدوین کرد. این کتاب را باید یکی از بهترین و جامع‌ترین کتب درباره اوضاع و آداب و رسوم مردم روسیه دانست.

در ایران بسیاری از اهل قلم پس از سفر حج به نگارش سفرنامه مکه پرداخته‌اند. «فتوح الحرمین» از محی‌الدین لاری (۹۳۲ق.)؛ سفرنامه مکه از مشتری خراسانی (۱۲۶۴-۱۳۰۵)، «مهتاج السعادت» از حکیم غلام محمد دهلوی؛ سفرنامه حج میرزا علی خان امین الدوله (۱۲۶۰-۱۳۲۲ق.)؛ و در دوران معاصر خسی در میقات از جلال آل احمد از جمله این آثار است. از اوایل دوران مشروطه برخی نویسندگان از سفرنامه برای بیان انتقادات خود از اوضاع سیاسی و اجتماعی بهره گرفتند که از آن میان می‌توان به «مسالک المحسنین» از عبدالرحیم طالبوف (۱۲۵۰-۱۳۲۸) و «سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ» از زین‌العابدین مراغه‌ای اشاره کرد. اثر اخیر در واقع اطلاعات جامعی درباره اوضاع ایران در اواخر قرن سیزدهم هجری بدست می‌دهد. کتاب مراغه‌ای را می‌توان نخستین رمان اصیل اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی و هجویه‌ای استادانه دانست که اصول قدیم ایران و اخلاق و عادات ناپسند ایرانیان را به‌ صورت تابلوهای زنده و جاندار و بسیار دقیق مورد ایراد و انتقاد قرار داده است.

شرایط کنونی سفرنامه‌نویسی

امروزه سفرنامه‌نویسی به‌ عنوان شیوه مطلع ساختن مخاطبان از سرزمین‌ها و مردمان دیگر، جای خود را به گزارش‌های مصور و روزآمد تلویزیونی و اینترنتی داده است. به این ترتیب، اهمیت سفرنامه‌ها به‌ واسطه آگاهی یافتن از تجربه شخصی مسافر است و از اثرگذاری اجتماعی آنها، آن‌گونه که در مورد سفرنامه‌های قدیمی تصور می‌شود نیز کاسته شده است. در واقع سفرنامه‌نویسی به معنای کهن در جهانی که از لحاظ ارتباطی دیری است به دهکده‌ای بدل شده است، کاری کم جاذبه می‌تواند باشد.

پانویس

  1. Brundisium
  2. Fa-Hian
  3. Giovanni de Piano Carpini
  4. Ruy Gonzalez de Claviyjo
  5. Giosofat Barbaro
  6. Dieulafoy

منابع