مسجد حکیم: تفاوت بین نسخه‌ها
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}} | {{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}} | ||
| + | {{شناسنامه مکان | ||
| + | |تصویر=[[پرونده:مسجدحکیم-اصفهان4.jpg|300px]] | ||
| + | |کشور=ایران | ||
| + | |شهر=اصفهان | ||
| + | |نقشه=[[پرونده:مسجد حکیم در نقشه.PNG|300px]] | ||
| + | |طول="28.7'40°51 | ||
| + | |عرض="48.0'39°32 | ||
| + | |گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85%E2%80%AD/@32.6632328,51.6768464,17z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x3fbc35f25cb9b911:0xa3c2d92cf09e1e23!8m2!3d32.6632328!4d51.6746577?hl=fa | ||
| − | مسجد حكیم از مساجد اواخر دوره صفوى در منطقه قدیمى باب‌الدشت اصفهان. بانى آن حكیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشك شاه عباس دوم و شاه صفى بوده و بدین سبب، مسجد به حكیم شهرت یافته است.<ref>شاردن، ج7، ص462؛ هنرفر، ص612.</ref> و چون در محله قدیمى جورجیر، در محل مسجدى از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر كه صاحب بن عباد آن را بنا كرده بود، ساخته شد. مسجد جورجیر نیز نامیده شده است.<ref>مافَرّوخى، ص85ـ86؛ جابرى انصارى، ج2، ص118؛ رفیعى مهرآبادى، ص604.</ref> | + | }} |
| + | مسجد حكیم از مساجد اواخر دوره [[صفویه|صفوى]] در منطقه قدیمى باب‌الدشت [[اصفهان]] است. بانى آن حكیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشك شاه عباس دوم و شاه صفى بوده و بدین سبب، مسجد به حكیم شهرت یافته است.<ref>شاردن، ج7، ص462؛ هنرفر، ص612.</ref> و چون در محله قدیمى جورجیر، در محل مسجدى از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر كه [[صاحب بن عباد|صاحب بن عباد]] آن را بنا كرده بود، ساخته شد. مسجد جورجیر نیز نامیده شده است.<ref>مافَرّوخى، ص85ـ86؛ جابرى انصارى، ج2، ص118؛ رفیعى مهرآبادى، ص604.</ref> | ||
| − | بناى مسجد بر اساس كتیبه سر در شرقى آن در 1067 آغاز شده و بنابر كتیبه سر در شمالى در 1073 پایان یافته است.<ref>هنرفر، ص612ـ613.</ref> این | + | بناى مسجد بر اساس كتیبه سر در شرقى آن در 1067 آغاز شده و بنابر كتیبه سر در شمالى در 1073 پایان یافته است.<ref>هنرفر، ص612ـ613.</ref> این بنا در 1313ش به شماره 223 به ثبت آثار ملى رسید.<ref>پازوكی‌طرودى و شادمهر، ص70.</ref> در 1318ش قسمتى از سردر شمال‌غربى یا سردر مسجد دوره دیلمیان از زیرخاك نمایان شد و در 1335ش كاهگل آن كاملاً زدوده گردید.<ref>نیكزاد امیرحسینى، ص183.</ref> این مسجد در دهه سى شمسى و نیز در دهه‌هاى اخیر به همت سازمان میراث فرهنگى، مرمت شده است.<ref>همان، ص184ـ185؛ گنجنامه، دفتر2، ص41.</ref> |
بر اساس كتیبه‌هاى مسجد، از معماران این بنا محمد علی بن استاد علی بیك بنّا اصفهانى، از كارشی‌كاران آن میرزا محمد كاشی‌پز و كتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوى، محمدرضا امامى بوده‌اند. نام خوشنویس دیگرى به نام محمدباقر شیرازى نیز در یكى از كتیبه‌ها دیده می‌شود.<ref>گنجنامه، همانجا؛ گدار، ص328.</ref> | بر اساس كتیبه‌هاى مسجد، از معماران این بنا محمد علی بن استاد علی بیك بنّا اصفهانى، از كارشی‌كاران آن میرزا محمد كاشی‌پز و كتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوى، محمدرضا امامى بوده‌اند. نام خوشنویس دیگرى به نام محمدباقر شیرازى نیز در یكى از كتیبه‌ها دیده می‌شود.<ref>گنجنامه، همانجا؛ گدار، ص328.</ref> | ||
| − | در جنوب‌غربى مسجد مقبره‌اى معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقى، مقبره محمدابراهیم كلباسى فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد كه با مقرنسهاى گچ‌برى آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد مقبره حكیم داود بوده است كه امروزه در محل آن مغازه‌اى قرار دارد. این مسجد موقوفات بسیارى دارد كه بخشى از آنها از بین رفته و بخشى شامل تعدادى از دكانهاى اطراف مسجد و مغازه‌هاى بازارهاى اصفهان است.<ref>ماهرالنقش، ص11، 15 و تصاویر ص16، 26.</ref> | + | در جنوب‌غربى مسجد مقبره‌اى معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقى، مقبره [[محمدابراهیم کلباسی|محمدابراهیم كلباسى]] فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد كه با مقرنسهاى گچ‌برى آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد مقبره حكیم داود بوده است كه امروزه در محل آن مغازه‌اى قرار دارد. این مسجد موقوفات بسیارى دارد كه بخشى از آنها از بین رفته و بخشى شامل تعدادى از دكانهاى اطراف مسجد و مغازه‌هاى بازارهاى اصفهان است.<ref>ماهرالنقش، ص11، 15 و تصاویر ص16، 26.</ref> |
| − | مسجد حكیم با نقشه‌اى نامنتظم در حدود هشت‌هزار مترمربع وسعت دارد.<ref>رفیعى مهرآبادى، ص608.</ref> این بنا ــ كه مانند بسیارى از بناهاى دوره صفویه از آجر ساخته شده <ref>رجوع کنید به ماهرالنقش، ص32.</ref> ــ از نوع مساجد چهار ایوانى است و سه ورودى اصلى دارد. سردر شرقى به شكل پنج ضلعى با دو سكو در دو طرف، كتیبه‌اى با اشعار فارسى، مقرنس كارى در قوسِ سردر و دو پشت بغل مزین به خط بنایىِ كاشی‌كاری‌شده است. | + | مسجد حكیم با نقشه‌اى نامنتظم در حدود هشت‌هزار مترمربع وسعت دارد.<ref>رفیعى مهرآبادى، ص608.</ref> این بنا ــ كه مانند بسیارى از بناهاى دوره [[صفویه]] از آجر ساخته شده <ref>رجوع کنید به ماهرالنقش، ص32.</ref> ــ از نوع مساجد چهار ایوانى است و سه ورودى اصلى دارد. سردر شرقى به شكل پنج ضلعى با دو سكو در دو طرف، كتیبه‌اى با اشعار فارسى، مقرنس كارى در قوسِ سردر و دو پشت بغل مزین به خط بنایىِ كاشی‌كاری‌شده است. سردر غربى با مقرنس گچى ساده در قوس، در انتهاى كوچه‌اى بن‌بست قرار دارد و به خیابان حكیم راه می‌یابد و نزدیك به در جورجیر است.<ref>هنرفر، ص41؛ رفیعی‌مهرآبادى، ص151.</ref> سردر شمالى با انواع كاشی‌كارى و آجركارى و دو سكو در دو طرف، ایوان كوچكى به عرض مدخل با طراحى زیبا در بالاى در ورودى دارد كه به حجره‌اى راه می‌یابد. در بالاى حجره دو پشت بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش كاشی‌كارى مَعْقَلى دیده می‌شود.<ref>ماهرالنقش، ص51ـ52، 54.</ref> |
| − | + | مسجد حكیم با صحنى به ابعاد تقریبى 61 متر × 53 متر كه در هر ضلع آن ایوانى قرار گرفته، داراى حوض سنگى مستطیل شكل و دو مهتابى (سكو) در دو طرف آن است كه در جنوب هر دو مهتابى، جایگاهى به طول 70/ 1 متر براى [[امام جماعت|امام جماعت]] تعبیه شده است.<ref>همان، ص45-47.</ref> ایوان ضلع شمالى به طول 5/ 11 متر و عمق 9 متر، در حدود 15 سانتیمتر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. كتیبه‌اى كاشی‌كارى، شامل اشعارى در وصف [[مسجد]] در وسط ایوان دیده می‌شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع 20/ 1 متر با كاشی هاى معقلى پوشیده شده است. | |
| − | + | در وسط دیوار غربى، راهرویى به عرض 3/3 متر دیده می‌شود كه راه دستیابى به مدخل شمالى مسجد است و اكنون با دیوار آجرى مشبك پوشانده شده است. در بخش فوقانى راهروها، دو ایوان كوچك جلو حجره‌ها قرار دارد. كتیبه‌اى به [[خط ثلث]]، از محمدرضا امامى با زمینه لاجوردى در سه جانب ایوان كار شده است. این كتیبه به همراه پوشش سقف كه كلمه على را با خط بنایى از تركیب آجر و كاشى فیروزه شكل داده، به این ایوان جلوه‌اى خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانى كوچك‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر كدام از این ایوانها در دو طرف خود طاق‌نمایى به عرض سه متر دارند.<ref>همان، ص93ـ98، 101ـ103؛ گنجنامه، دفتر2، تصویر34.</ref> | |
| − | + | جبهه جنوبى صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالى است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند از جمله در مقرنسى كه در دل رسمی‌بندى بالاى ایوان ساخته شده است.<ref>ماهرالنقش، ص46-115 و تصاویر ص114-117.</ref> جانب شرقى و غربى صحن همانند است، مشتمل بر ایوانى به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یك طاق‌نما و سپس سه ایوان كوچك‌تر با عرض نزدیك به پنج متر، قرار دارد. دو طاق‌نماى كوچك نیز در ابتدا و انتهاى هر ضلع دیده می‌شود كه از داخل آنها می‌توان به حجره‌هاى بالاى آنها دسترسى یافت. در طبقه بالاى دو ضلع شرقى و غربى براى زیباسازى اطراف صحن، طاق‌نماهایى ساخته شده است كه هیچ‌گونه بنایى در پشت آنها وجود ندارد به طورى كه هوا از میان آنها جریان می‌یابد. بدین ترتیب در هر طرف ایوانهاى شرقى و غربى شش طاق‌نما قرار گرفته است. | |
| − | + | ایوان شرقى به شكل بدیعى داراى شاه‌نشینى است كه طول فرورفتگى آن حدود 5/5 متر و داراى قوسى است و روى آن ایوانكى (بالكنی) تعبیه كرده‌اند كه حجره‌هاى دو طرف بدان راه دارند. تزیینات كاشی‌كارى این ایوان در پشت بغلها با نقش هشت و چهار سُلى معقلى و نیز كتیبه سرتاسرى، مشاهده می‌شود. ایوان غربى نیز با دارابودن یك شبكه كاشی‌كارى معرق با نقش اسلیمى در دیوار مقابل ایوان طراحى شده است.<ref>همان، ص45ـ46، 103ـ109.</ref> | |
| − | + | مسجد حكیم داراى چهار شبستان و [[محراب]] است كه شبستان اصلى یا شبستانِ زیرگنبد آن در پشت ایوان جنوبى واقع شده و به شكل مربعى به ضلع 5/ 11 متر است. ازاره دیوارها تا ارتفاع 30/ 1 متر از نقوش متنوع با آجر و كاشى مزین شده‌اند. همچنین طاق‌نماهایى با تزیینات مشابه با خط بنّایى كار شده است، شامل كلمات «على»، «یاحنّان»، یا «یامنّان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زُهره معقلى طراحى شده است و در زیر آن كتیبه دیگرى از محمدرضا امامى دیده می‌شود. بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد. این محراب با عرض تقریبى 5/ 6 متر، هم عرض ایوان جنوبى است. ازاره محراب به ارتفاع 30/ 1 متر از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلى و خارجى محراب با كاشی‌پیچ فیروزه‌اى پوشیده شده است. كتیبه‌اى از آیات قرآن بر لبه خارجى محراب به عرض هشتاد سانتیمتر، بر زمینه كاشى لاجوردى كار شده و بر زیبایى محراب افزوده است.<ref>رجوع کنید به همان، ص67ـ71، 84.</ref> | |
| − | + | در دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد 22 متر × 5/ 7 متر وجود دارد. در جانب شرقى و غربى این شبستانها ورودی هایى به راهروهاى اطراف شبستان جاى گرفته‌اند. ازاره‌ها داراى تزیینات آجر و كاشی‌اند، به طورى كه در شبستان جنوب‌غربى این تزیینات به شكل حصیرِ بافته‌اى كه مربعهایى از كاشى را در میان خود دارند، دیده می‌شود. نقاط دیگر، مانند طاق‌نماها، پشت‌بغلها و سقف شبستانها نیز پوشیده از سطوح تزیینىِ مشابه دیگر جاهاى مسجد است. محرابهاى این دو شبستان كوچك‌ترند. محراب شبستان شرقى به شكل نیم‌هشتى است و كتیبه‌اى كاشی‌كارى در لبه پخِ محراب كار شده است. پشت‌بغلها نیز تزیینات كاشی‌كارى دارند و سقف محراب با مقرنس‌كارى آجرى شكل گرفته است. محراب شبستان غربى، طراحى ساده‌ترى دارد.<ref>همان، ص72ـ75، 88ـ90.</ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | در دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد 22 متر × | ||
| − | |||
| − | محرابهاى این دو شبستان كوچك‌ترند. محراب شبستان شرقى به شكل نیم‌هشتى است و كتیبه‌اى كاشی‌كارى در لبه پخِ محراب كار شده است. پشت‌بغلها نیز تزیینات كاشی‌كارى دارند و سقف محراب با مقرنس‌كارى آجرى شكل گرفته است. محراب شبستان غربى، طراحى ساده‌ترى دارد.<ref>همان، ص72ـ75، 88ـ90.</ref> | ||
شبستان دیگرى معروف به شبستان زمستانى در ضلع غربى مسجد قرار دارد و داراى دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌اى و ازاره آن مزین به كاشی‌كارى با نقش هشت و صابونك است. شبستان زنانه داراى سیزده ستون با سقفهاى چهاربخشى است. وسط هر سقف سوراخى با درپوشى از سنگ مرمر، براى حفظ گرماى داخل شبستان و جذب نور دارد. در دیوار جنوبى شبستانِ مردانه، محرابى به شكل یك نیم هشت ضلعى منتظم پوشیده از كاشی‌كارى و كتیبه در نیمه بالایى آن است. روى پشت بام شبستان زنانه یك مهتابى و محرابى براى نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینى شده است.<ref>همان، ص78، 80ـ91.</ref> | شبستان دیگرى معروف به شبستان زمستانى در ضلع غربى مسجد قرار دارد و داراى دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌اى و ازاره آن مزین به كاشی‌كارى با نقش هشت و صابونك است. شبستان زنانه داراى سیزده ستون با سقفهاى چهاربخشى است. وسط هر سقف سوراخى با درپوشى از سنگ مرمر، براى حفظ گرماى داخل شبستان و جذب نور دارد. در دیوار جنوبى شبستانِ مردانه، محرابى به شكل یك نیم هشت ضلعى منتظم پوشیده از كاشی‌كارى و كتیبه در نیمه بالایى آن است. روى پشت بام شبستان زنانه یك مهتابى و محرابى براى نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینى شده است.<ref>همان، ص78، 80ـ91.</ref> | ||
| − | در ضلع شمال‌شرقى مسجد، نزدیك درِ دیالمه حوض‌خانه‌اى به ابعاد | + | در ضلع شمال‌شرقى مسجد، نزدیك درِ دیالمه حوض‌خانه‌اى به ابعاد 80/ 8 متر × 70/ 7 متر قرار دارد. اطراف حوض‌خانه از طاق‌نماهایى تشكیل شده و طاق‌نماى جنوبى شاه‌نشین است. قسمتى از روشنایى این فضا از شبكه‌هاى شش ضلعى منظم بالاى دیوارها تأمین می‌شود. كف طاق‌نماها در حدود پنجاه سانتیمتر از كف حوض‌خانه بلندتر است تا در موقع وضو گرفتن بتوان روى آن نشست و هم محلى براى قرار دادن لباسهاى اضافى باشد. در وسط حوض‌خانه حوضى به طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده است. |
در وسط حوض فواره‌اى است كه آب را از منبع مادرچاه به اینجا منتقل می‌كند. هر چند كه شیرهاى آب لوله‌كشى نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندى زیبایى كه در زیر كاسه سقف و بر چهار ستون كلاف‌كشى شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب توجهى از سقف‌سازى است.<ref>همان، ص40ـ43.</ref> این حوض‌خانه نمونه‌اى است كه در مساجد مشابه آن كمتر طراحى شده است. | در وسط حوض فواره‌اى است كه آب را از منبع مادرچاه به اینجا منتقل می‌كند. هر چند كه شیرهاى آب لوله‌كشى نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندى زیبایى كه در زیر كاسه سقف و بر چهار ستون كلاف‌كشى شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب توجهى از سقف‌سازى است.<ref>همان، ص40ـ43.</ref> این حوض‌خانه نمونه‌اى است كه در مساجد مشابه آن كمتر طراحى شده است. | ||
| سطر ۴۱: | سطر ۴۰: | ||
از دیگر ویژگیهاى این مسجد، دو ساعت آفتابى است كه یكى در زاویه شمال‌غربى مسجد و دیگرى در بالاى ایوان شمال‌غربى نصب شده‌اند.<ref>همان، ص49.</ref> | از دیگر ویژگیهاى این مسجد، دو ساعت آفتابى است كه یكى در زاویه شمال‌غربى مسجد و دیگرى در بالاى ایوان شمال‌غربى نصب شده‌اند.<ref>همان، ص49.</ref> | ||
| − | مسجد حكیم، از نوع مساجد بدون منار و گنبد برجسته و بزرگ و مشابه آن [[مسجد سید]] از دوره قاجار است.<ref>رجوع کنید به گنجنامه، دفتر2، ص104.</ref> مسجد حكیم از آخرین آثار دوره صفوى است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربى، نمونه‌اى یأس‌آور در مقایسه با مسجد امام و | + | مسجد حكیم، از نوع مساجد بدون منار و گنبد برجسته و بزرگ و مشابه آن [[مسجد سید اصفهان|مسجد سید]] از دوره قاجار است.<ref>رجوع کنید به گنجنامه، دفتر2، ص104.</ref> مسجد حكیم از آخرین آثار دوره صفوى است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربى، نمونه‌اى یأس‌آور در مقایسه با [[مسجد امام اصفهان|مسجد امام]] و [[مسجد شیخ لطف الله]] باشد؛<ref>براى نمونه رجوع کنید به هیلن برند، ص114.</ref> اما این مسجد با نگاهى معمارانه به سبب نمایش شكوهمند طرح چهار ایوانى در مقیاسى بزرگ و داشتن آجركارى، كاشی‌كارى، گره‌كشى و به ویژه خط بنایى، در زمره آثار برجسته آن دوران، درخور ارزیابى است.<ref>ماهرالنقش، ص9؛ كیانى، ص146؛ پوپ، ص231.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
| − | == | + | ==منبع== |
| − | * | + | |
| + | *دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل حکیم (مسجد) از ابوالقاسم حاتمى و گروه هنر و معمارى. | ||
[[رده:مساجد تاریخی اصفهان]] | [[رده:مساجد تاریخی اصفهان]] | ||
[[رده:مساجد تاریخی]] | [[رده:مساجد تاریخی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۰۵:۳۸
| |
|
کشور |
ایران |
|
شهر |
اصفهان |
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
مسجد حكیم از مساجد اواخر دوره صفوى در منطقه قدیمى باب‌الدشت اصفهان است. بانى آن حكیم محمد داود ملقب به تقرب‌خان، پزشك شاه عباس دوم و شاه صفى بوده و بدین سبب، مسجد به حكیم شهرت یافته است.[۱] و چون در محله قدیمى جورجیر، در محل مسجدى از قرن چهارم معروف به مسجد جوءجوء یا جورجیر كه صاحب بن عباد آن را بنا كرده بود، ساخته شد. مسجد جورجیر نیز نامیده شده است.[۲]
بناى مسجد بر اساس كتیبه سر در شرقى آن در 1067 آغاز شده و بنابر كتیبه سر در شمالى در 1073 پایان یافته است.[۳] این بنا در 1313ش به شماره 223 به ثبت آثار ملى رسید.[۴] در 1318ش قسمتى از سردر شمال‌غربى یا سردر مسجد دوره دیلمیان از زیرخاك نمایان شد و در 1335ش كاهگل آن كاملاً زدوده گردید.[۵] این مسجد در دهه سى شمسى و نیز در دهه‌هاى اخیر به همت سازمان میراث فرهنگى، مرمت شده است.[۶]
بر اساس كتیبه‌هاى مسجد، از معماران این بنا محمد علی بن استاد علی بیك بنّا اصفهانى، از كارشی‌كاران آن میرزا محمد كاشی‌پز و كتیبه‌نگار آن خوشنویس نام‌آور عهد صفوى، محمدرضا امامى بوده‌اند. نام خوشنویس دیگرى به نام محمدباقر شیرازى نیز در یكى از كتیبه‌ها دیده می‌شود.[۷]
در جنوب‌غربى مسجد مقبره‌اى معروف به مقبره سادات و مقابلِ درِ شرقى، مقبره محمدابراهیم كلباسى فقیه معروف قرن سیزدهم، وجود دارد كه با مقرنسهاى گچ‌برى آراسته شده است. در گذشته در شمال مسجد مقبره حكیم داود بوده است كه امروزه در محل آن مغازه‌اى قرار دارد. این مسجد موقوفات بسیارى دارد كه بخشى از آنها از بین رفته و بخشى شامل تعدادى از دكانهاى اطراف مسجد و مغازه‌هاى بازارهاى اصفهان است.[۸]
مسجد حكیم با نقشه‌اى نامنتظم در حدود هشت‌هزار مترمربع وسعت دارد.[۹] این بنا ــ كه مانند بسیارى از بناهاى دوره صفویه از آجر ساخته شده [۱۰] ــ از نوع مساجد چهار ایوانى است و سه ورودى اصلى دارد. سردر شرقى به شكل پنج ضلعى با دو سكو در دو طرف، كتیبه‌اى با اشعار فارسى، مقرنس كارى در قوسِ سردر و دو پشت بغل مزین به خط بنایىِ كاشی‌كاری‌شده است. سردر غربى با مقرنس گچى ساده در قوس، در انتهاى كوچه‌اى بن‌بست قرار دارد و به خیابان حكیم راه می‌یابد و نزدیك به در جورجیر است.[۱۱] سردر شمالى با انواع كاشی‌كارى و آجركارى و دو سكو در دو طرف، ایوان كوچكى به عرض مدخل با طراحى زیبا در بالاى در ورودى دارد كه به حجره‌اى راه می‌یابد. در بالاى حجره دو پشت بغل و در قوسِ ایوان، مقرنس با پوشش كاشی‌كارى مَعْقَلى دیده می‌شود.[۱۲]
مسجد حكیم با صحنى به ابعاد تقریبى 61 متر × 53 متر كه در هر ضلع آن ایوانى قرار گرفته، داراى حوض سنگى مستطیل شكل و دو مهتابى (سكو) در دو طرف آن است كه در جنوب هر دو مهتابى، جایگاهى به طول 70/ 1 متر براى امام جماعت تعبیه شده است.[۱۳] ایوان ضلع شمالى به طول 5/ 11 متر و عمق 9 متر، در حدود 15 سانتیمتر بالاتر از سطح حیاط قرار دارد. كتیبه‌اى كاشی‌كارى، شامل اشعارى در وصف مسجد در وسط ایوان دیده می‌شود. ازاره این ایوان تا ارتفاع 20/ 1 متر با كاشی هاى معقلى پوشیده شده است.
در وسط دیوار غربى، راهرویى به عرض 3/3 متر دیده می‌شود كه راه دستیابى به مدخل شمالى مسجد است و اكنون با دیوار آجرى مشبك پوشانده شده است. در بخش فوقانى راهروها، دو ایوان كوچك جلو حجره‌ها قرار دارد. كتیبه‌اى به خط ثلث، از محمدرضا امامى با زمینه لاجوردى در سه جانب ایوان كار شده است. این كتیبه به همراه پوشش سقف كه كلمه على را با خط بنایى از تركیب آجر و كاشى فیروزه شكل داده، به این ایوان جلوه‌اى خاص بخشیده است. در دو طرف ایوان، ایوانى كوچك‌تر با تزیینات مشابه بنا گردیده و هر كدام از این ایوانها در دو طرف خود طاق‌نمایى به عرض سه متر دارند.[۱۴]
جبهه جنوبى صحن و نیز ایوان، مشابه ضلع شمالى است و فقط در تزیینات، متفاوت به نظر می‌رسند از جمله در مقرنسى كه در دل رسمی‌بندى بالاى ایوان ساخته شده است.[۱۵] جانب شرقى و غربى صحن همانند است، مشتمل بر ایوانى به عرض حدود هشت متر و در هر طرف ایوان ابتدا یك طاق‌نما و سپس سه ایوان كوچك‌تر با عرض نزدیك به پنج متر، قرار دارد. دو طاق‌نماى كوچك نیز در ابتدا و انتهاى هر ضلع دیده می‌شود كه از داخل آنها می‌توان به حجره‌هاى بالاى آنها دسترسى یافت. در طبقه بالاى دو ضلع شرقى و غربى براى زیباسازى اطراف صحن، طاق‌نماهایى ساخته شده است كه هیچ‌گونه بنایى در پشت آنها وجود ندارد به طورى كه هوا از میان آنها جریان می‌یابد. بدین ترتیب در هر طرف ایوانهاى شرقى و غربى شش طاق‌نما قرار گرفته است.
ایوان شرقى به شكل بدیعى داراى شاه‌نشینى است كه طول فرورفتگى آن حدود 5/5 متر و داراى قوسى است و روى آن ایوانكى (بالكنی) تعبیه كرده‌اند كه حجره‌هاى دو طرف بدان راه دارند. تزیینات كاشی‌كارى این ایوان در پشت بغلها با نقش هشت و چهار سُلى معقلى و نیز كتیبه سرتاسرى، مشاهده می‌شود. ایوان غربى نیز با دارابودن یك شبكه كاشی‌كارى معرق با نقش اسلیمى در دیوار مقابل ایوان طراحى شده است.[۱۶]
مسجد حكیم داراى چهار شبستان و محراب است كه شبستان اصلى یا شبستانِ زیرگنبد آن در پشت ایوان جنوبى واقع شده و به شكل مربعى به ضلع 5/ 11 متر است. ازاره دیوارها تا ارتفاع 30/ 1 متر از نقوش متنوع با آجر و كاشى مزین شده‌اند. همچنین طاق‌نماهایى با تزیینات مشابه با خط بنّایى كار شده است، شامل كلمات «على»، «یاحنّان»، یا «یامنّان» و غیره. سقف گنبد نیز با نقش هشت و زُهره معقلى طراحى شده است و در زیر آن كتیبه دیگرى از محمدرضا امامى دیده می‌شود. بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد در این شبستان قرار دارد. این محراب با عرض تقریبى 5/ 6 متر، هم عرض ایوان جنوبى است. ازاره محراب به ارتفاع 30/ 1 متر از سنگ مرمر است و نبش دیوار داخلى و خارجى محراب با كاشی‌پیچ فیروزه‌اى پوشیده شده است. كتیبه‌اى از آیات قرآن بر لبه خارجى محراب به عرض هشتاد سانتیمتر، بر زمینه كاشى لاجوردى كار شده و بر زیبایى محراب افزوده است.[۱۷]
در دو طرف شبستان زیرگنبد، دو شبستان به ابعاد 22 متر × 5/ 7 متر وجود دارد. در جانب شرقى و غربى این شبستانها ورودی هایى به راهروهاى اطراف شبستان جاى گرفته‌اند. ازاره‌ها داراى تزیینات آجر و كاشی‌اند، به طورى كه در شبستان جنوب‌غربى این تزیینات به شكل حصیرِ بافته‌اى كه مربعهایى از كاشى را در میان خود دارند، دیده می‌شود. نقاط دیگر، مانند طاق‌نماها، پشت‌بغلها و سقف شبستانها نیز پوشیده از سطوح تزیینىِ مشابه دیگر جاهاى مسجد است. محرابهاى این دو شبستان كوچك‌ترند. محراب شبستان شرقى به شكل نیم‌هشتى است و كتیبه‌اى كاشی‌كارى در لبه پخِ محراب كار شده است. پشت‌بغلها نیز تزیینات كاشی‌كارى دارند و سقف محراب با مقرنس‌كارى آجرى شكل گرفته است. محراب شبستان غربى، طراحى ساده‌ترى دارد.[۱۸]
شبستان دیگرى معروف به شبستان زمستانى در ضلع غربى مسجد قرار دارد و داراى دو بخش زنانه و مردانه است. سقف شبستان مردانه خیمه‌اى و ازاره آن مزین به كاشی‌كارى با نقش هشت و صابونك است. شبستان زنانه داراى سیزده ستون با سقفهاى چهاربخشى است. وسط هر سقف سوراخى با درپوشى از سنگ مرمر، براى حفظ گرماى داخل شبستان و جذب نور دارد. در دیوار جنوبى شبستانِ مردانه، محرابى به شكل یك نیم هشت ضلعى منتظم پوشیده از كاشی‌كارى و كتیبه در نیمه بالایى آن است. روى پشت بام شبستان زنانه یك مهتابى و محرابى براى نمازگزاران در فصل تابستان پیش‌بینى شده است.[۱۹]
در ضلع شمال‌شرقى مسجد، نزدیك درِ دیالمه حوض‌خانه‌اى به ابعاد 80/ 8 متر × 70/ 7 متر قرار دارد. اطراف حوض‌خانه از طاق‌نماهایى تشكیل شده و طاق‌نماى جنوبى شاه‌نشین است. قسمتى از روشنایى این فضا از شبكه‌هاى شش ضلعى منظم بالاى دیوارها تأمین می‌شود. كف طاق‌نماها در حدود پنجاه سانتیمتر از كف حوض‌خانه بلندتر است تا در موقع وضو گرفتن بتوان روى آن نشست و هم محلى براى قرار دادن لباسهاى اضافى باشد. در وسط حوض‌خانه حوضى به طول چهار متر و عرض سه متر تعبیه شده است.
در وسط حوض فواره‌اى است كه آب را از منبع مادرچاه به اینجا منتقل می‌كند. هر چند كه شیرهاى آب لوله‌كشى نیز در اطراف حوض نصب شده‌اند. این حوض‌خانه از نظر ساخت رسمی‌بندى زیبایى كه در زیر كاسه سقف و بر چهار ستون كلاف‌كشى شده اطراف حوض قرار گرفته، شیوه جالب توجهى از سقف‌سازى است.[۲۰] این حوض‌خانه نمونه‌اى است كه در مساجد مشابه آن كمتر طراحى شده است.
از دیگر ویژگیهاى این مسجد، دو ساعت آفتابى است كه یكى در زاویه شمال‌غربى مسجد و دیگرى در بالاى ایوان شمال‌غربى نصب شده‌اند.[۲۱]
مسجد حكیم، از نوع مساجد بدون منار و گنبد برجسته و بزرگ و مشابه آن مسجد سید از دوره قاجار است.[۲۲] مسجد حكیم از آخرین آثار دوره صفوى است و شاید از دیدگاه پژوهشگران غربى، نمونه‌اى یأس‌آور در مقایسه با مسجد امام و مسجد شیخ لطف الله باشد؛[۲۳] اما این مسجد با نگاهى معمارانه به سبب نمایش شكوهمند طرح چهار ایوانى در مقیاسى بزرگ و داشتن آجركارى، كاشی‌كارى، گره‌كشى و به ویژه خط بنایى، در زمره آثار برجسته آن دوران، درخور ارزیابى است.[۲۴]
پانویس
- ↑ شاردن، ج7، ص462؛ هنرفر، ص612.
- ↑ مافَرّوخى، ص85ـ86؛ جابرى انصارى، ج2، ص118؛ رفیعى مهرآبادى، ص604.
- ↑ هنرفر، ص612ـ613.
- ↑ پازوكی‌طرودى و شادمهر، ص70.
- ↑ نیكزاد امیرحسینى، ص183.
- ↑ همان، ص184ـ185؛ گنجنامه، دفتر2، ص41.
- ↑ گنجنامه، همانجا؛ گدار، ص328.
- ↑ ماهرالنقش، ص11، 15 و تصاویر ص16، 26.
- ↑ رفیعى مهرآبادى، ص608.
- ↑ رجوع کنید به ماهرالنقش، ص32.
- ↑ هنرفر، ص41؛ رفیعی‌مهرآبادى، ص151.
- ↑ ماهرالنقش، ص51ـ52، 54.
- ↑ همان، ص45-47.
- ↑ همان، ص93ـ98، 101ـ103؛ گنجنامه، دفتر2، تصویر34.
- ↑ ماهرالنقش، ص46-115 و تصاویر ص114-117.
- ↑ همان، ص45ـ46، 103ـ109.
- ↑ رجوع کنید به همان، ص67ـ71، 84.
- ↑ همان، ص72ـ75، 88ـ90.
- ↑ همان، ص78، 80ـ91.
- ↑ همان، ص40ـ43.
- ↑ همان، ص49.
- ↑ رجوع کنید به گنجنامه، دفتر2، ص104.
- ↑ براى نمونه رجوع کنید به هیلن برند، ص114.
- ↑ ماهرالنقش، ص9؛ كیانى، ص146؛ پوپ، ص231.
منبع
- دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل حکیم (مسجد) از ابوالقاسم حاتمى و گروه هنر و معمارى.
