معارج نهج البلاغة (کتاب)

نویسنده	على بن زيد البيهقى
موضوع	شرح نهج البلاغه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
متن معارج نهج البلاغة

معرفى اجمالى

كتاب «معارج نهج‌البلاغه»، تألیف على بن زيد البيهقى فريد خراسانى به زبان عربى شرح كتاب شريف نهج‌البلاغه مى‌باشد. درباره انگيزه تألیف كتاب مصحح از زبان مؤلف در مقدمه اين اثر؛ اصرار يكى از دوستان را علت اين امر دانسته است. اين اثر يكى از شرح‌هاى اوليه بر نهج‌البلاغه است كه به رشته تحرير در آمده و امروزه در دسترس مى‌باشد.

ساختار كتاب

كتاب، شامل مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف، شرح خطبه كتاب، سه باب و فصلى در تتمه مى‌باشد.

روش او در اين شرح تا اندازه‌اى سنجشى است و از سخنان ديگران هم گواه آورده است. مداينى پس از او پا؛ فراتر نهاده و در روشن ساختن سخنان اميرمؤمنان با ياد كرد نگفته‌هاى ونانيان و ايرانيان و عرب‌ها و ديگران پا فراتر نهاده است.

در اين دفتر بحث‌هاى ادبى، فقهى، نجومى، طبى و فلسفى است. بيهقى سخنان پيشواى اسلام را از هر رهگذر بررسى كرده است. او در آغاز و انجام آن از نهج‌البلاغه ستوده و پيداست كه او با اينكه خود حنفى است آن را بسيار پسنديده است.

گزارش محتوا

مقدمه مصحح به مؤلف و اثر اين پرداخته است و اين مقدمه را بر خلاف متن كه عربى مى‌باشد، فارسى آورده است.

مقدمه مؤلف نيز در انگيزه تألیف و چگونگى انجام ايشان مى‌باشد و در آن به كتاب نهج‌البلاغه و مؤلف آن نيز اشاره شده است.

در بخش اول به شرح خطبه نهج‌البلاغه پرداخته است و باب اول كتاب به شرح خطب و باب دوم، به شرح نامه‌ها و در باب سوم كلمات قصار ايشان شرح داده شده است.

در بحث آخر كتاب نيز مؤلف درباره چگونگى شرح خود و استفاده از چه علومى و سختى‌هاى اين شرح به طور خلاصه سخن رانده است.

فريد خراسان كتاب معارج نهج‌البلاغه را كه شرحى كوتاه و فشرده بر كتاب نهج‌البلاغه است به سال (552ق) تأليف كرده است. او - چنانكه آقاى دانش پژوه در مقدمه خود مى‌آورد - اين كار را در دو بخش به انجام رسانده: بخش نخست را در نهم ربيع‌الثانى (552 ق) به پايان برده و بخش دوم را (از بند 1579 تا 2221) در سيزدهم جمادى‌الاول (552ق) به پايان رسانده است.

در اينجا به چند نكته درباره اين شرح بسنده مى‌شود كه:

1 - بيهقى اين كتاب را به درخواست برخى از بزرگان نوشته است. او در بند 15 شرح از اين ياد مى‌كند كه يكى از افاضل و دوستان مرا به شرح الفاظ نهج‌البلاغه خواند و من گفتم: «بهارم به كرانه آمده است و به پايان پاييز رسيده‌ام و مرا توانى براى اين پيكار نيست.» در بند 16 از اين ياد مى‌كند كه: «پيش از اين امام سعيد جمال‌المحقّقين، ابوالقاسم على بن حسن حونقى نيشابورى شرح اين كتاب را از من درخواست كرده بود؛ اما زمانه مرا از اين كار بازداشت». هم در بند 17 از اين ياد مى‌كند كه: «پس از او - يعنى پس از درگذشت حونقى - فاضلى از افاضل زمان از من خواست كه نهج‌البلاغه را شرح كنم. او مرا به اين كار برانگيخت و من آهنگ اتمام آن كردم».

2 - مؤلف از اين ياد مى‌كند كه هيچ كس پيش از او اين كتاب را شرح نكرده است. وى علت اين كار را چنين توضيح مى‌دهد: «آن كه در علم اصول توانمند بود در علم لغت و امثال دستش به جايى نمى‌رسيد، آن كه در اين دو كامل بود از اصول علم طب و حكمت و اخلاق خبر نداشت، آن كه در همه اين علوم و آداب كامل بود در تاريخ و ايام عرب توانمندى چندانى نداشت، آن كه در همه اين‌ها كامل بود به درستى انتساب اين كتاب به اميرمؤمنان عليه‌السّلام عقيده‌مند نبود، و آن كه همه اين عوامل نزد او فراهم بود به گنج پنهان و نشناخته اين كتاب نمى‌رسيد؛ كه توفيق خداوندى گنجى است، پنهان كه به هر كس خواهد دهد.»

3 - مؤلف به رغم اين سخن، خود را وامدار «و برى خوارزمى» مى‌داند و حدود 70 بند از شرح خود را از وبرى نقل مى‌كند و او را در اين مى‌ستايد.

4 - مؤلف چونان كه خود در بند 21 مى‌آورد، اين كتاب را به كتابخانه ابوالحسن على بن محمد بن يحيى بن هبةالله حسينى هديه كرده است.

5 - بيهقى پس از ذكر چند بند كه مقدمه‌هاى مؤلف را تشكيل مى‌دهد، به نقل چند شعر در فضيلت نهج‌البلاغه، پس از آن به بيان مسائلى چند در فصاحت و بلاغت، بيان صحت استناد نهج‌البلاغه، و وجه تسميه و توضيح نام نهج‌البلاغه مى‌پردازد و پس از اين‌ها به شرح اندر مى‌شود.

6 - او شرح را به صورت بند بند شامل 2221 بند مى‌آورد و در هر بندى مسأله‌اى خاص را برمى‌شمرد.

7 - او چنان كه خود يادآور شده، در پى شرح مشكلات نهج‌البلاغه از دو رهگذر منقول و معقول بر پايه دو مذهب [احتمالاً سنى و شيعى ] است. او در اين كار به اقوال عالمان لغت و ادب، شعر شاعران و سخن بزرگان استشهاد يا استناد مى‌كند.

8 - وجهه غالب كتاب لغوى و ادبى و تا حدّى نيز آميخته به مباحث كلامى و حكمى است.

وضعيت كتاب

كتاب معارج تا پيش از چاپ همراه با تحرير و مقدمه كه به سال (1409ق) انجام پذيرفته، در قالب نسخه‌هايى خطى در كتاب‌خانه‌هايى محدود بوده است. اما در سال (1409ق) به همّت آقاى محمدتقى دانش‌پژوه اين كتاب از سوى كتابخانه آيه‌الله مرعشى نجفى در 468 صفحه متن و 71 صفحه مقدمه منتشر شده است. اين چاپ با مقدمه‌اى ارزشمند به نظم آقاى دانش‌پژوه زينت يافته است. در اين مقدمه افزون بر اطلاعاتى در خور توجه درباره نهج‌البلاغه و شروح آن و همچنين بيهقى و احوال و آثار او و از جمله كتاب معارج، نمايه‌اى از موضوعات و اعلام و فهرست واژگان شرح شده، در معارج در اختيار خوانندگان قرار گرفته است. گر چه در اين چاپ خطاهاى چاپى فراوانى به چشم مى‌خورد؛ اما ارزش اين مقدمه آن اندازه هست كه بتواند اين خطاها را بپوشاند.

منبع

ویکی نور