منابع و پی نوشتهای متوسط
عنوان بندی ضعیف
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

اصحاب رَسّ: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ اَصحاب رَسّ را به اصحاب رَسّ منتقل کرد)
 
(یک نسخهٔ میانیِ همین کاربر نمایش داده نشده است)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
{{مدخل دائرة المعارف|[[دائرة المعارف قرآن کریم]]}}
+
'''«اَصحاب الرَسّ»''' از اقوام کافر ذکر شده در [[قرآن]] است؛ این قوم علاوه بر انحراف [[بت پرستی|بت‌پرستى]] و مفاسد اخلاقى گسترده، به سبب تکذیب و کشتن پیامبرشان، دچار [[عذاب]] ‌الهی شدند.
  
«اَصحاب الرَسّ» از اقوام ذکر شده در [[قرآن]] است؛ آنان علاوه بر انحراف [[بت پرستی|بت‌پرستى]] و مفاسد اخلاقى گسترده، به سبب تكذیب و كشتن پیامبرشان، دچار [[عذاب]] ‌الهی شدند.  
+
==واژه‌شناسی==
 +
«رَسّ» واژه‌ای‌ سامى‌ است‌ که‌ ریشه‌ در زبانهای‌ قدیم‌ داشته‌، و در آرامى‌ و عبری‌ به‌ معنای‌ شکستن‌ و شکافتن‌ به‌ کار مى‌رفته‌ است‌. «رَسّ» در زبان‌ عربى‌ به معناى کندن چاه و قبر،<ref> ترتیب العین، ص‌ ۳۱۱؛ تاج‌العروس، ج‌ ۸‌، ص‌ ۳۰۶، «رسس».</ref> مدفون کردن مرده یا غیر آن، چاه کهنه، چاه ‌سنگ‌چین شده، معدن<ref> لسان‌العرب، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۰؛ تاج العروس، ج‌ ۸‌، ص‌ ۳۰۶؛ القاموس المحیط، ج‌ ۱، ص ‌۷۵۳، «رسّ».</ref> و نیز استوار ساختن،<ref> ترتیب العین، ص‌ ۳۱۰؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۰۹، «رس».</ref> نشانه و اندک اثر بر جاى مانده هر چیز<ref> مفردات، ص‌ ۳۵۲؛ لسان‌العرب، ج‌ ۵، ص‌ ۲۰۹، «رسس».</ref> آمده ‌است و مفهوم‌ این‌ واژه‌ در ترکیب‌ قرآنى‌ اصحاب رسّ همین‌ معنای‌ چاه‌ است‌.
  
== واژه‌شناسی ==
+
[[قرآن|قرآن مجید]] دوبار در آیات ۳۸ [[سوره فرقان]]/۲۵ و ۱۲ [[سوره ق]]/۵۰ از اصحاب رسّ تنها به عنوان قومى که در پى تکذیب پیامبر خویش با [[عذاب]] الهى نابود شدند، یاد کرده است؛ اما هیچ گزارشى درباره هویت، آیین، پیامبر، مکان و زمان زندگى و چگونگى نابودى آنان و نیز شرح کارهایى که زمینه عذابشان شد، ارائه نکرده است.
«رَسّ» در لغت به معناى كندن چاه و قبر،<ref> ترتیب العین، ص‌ 311؛ تاج‌العروس، ج‌ 8‌، ص‌ 306، «رسس».</ref> مدفون كردن مرده یا غیر آن، چاه كهنه، چاه ‌سنگ‌چین شده، معدن<ref> لسان‌العرب، ج‌ 5، ص‌ 210؛ تاج العروس، ج‌ 8‌، ص‌ 306؛ القاموس المحیط، ج‌ 1، ص ‌753، «رسّ».</ref> و نیز استوار ساختن،<ref> ترتیب العین، ص‌ 310؛ التحقیق، ج‌ 4، ص‌ 109، «رس».</ref> نشانه و اندك اثر بر جاى مانده هر چیز<ref> مفردات، ص‌ 352؛ لسان‌العرب، ج‌ 5، ص‌ 209، «رسس».</ref> آمده ‌است.
 
  
[[قرآن]] دوبار در آیات 38 [[سوره فرقان]]/25 و 12 [[سوره ق]]/50 از اصحاب رسّ تنها به عنوان قومى كه در پى تكذیب پیامبر خویش با [[عذاب]] الهى نابود شدند، یاد كرده است؛ اما هیچ گزارشى درباره هویت، آیین، پیامبر، مكان و زمان زندگى و چگونگى نابودى آنان و نیز شرح كارهایى كه زمینه عذابشان شد، ارائه نكرده است.
+
در مورد «اصحاب الرسّ» دو احتمال وجود دارد: احتمال اوّل اینکه: کلمه «رسّ» به معناى چاه است، و از آنجا که این قومِ لجوج، پیامبرشان را در چاه عمیقى انداخته و با شکنجه او را کشتند به اصحاب الرّسّ مشهور شدند. احتمال دیگر اینکه: عرب به آثار کمى که از چیزى باقى مى ماند «رسّ» مى گوید، و با توجّه به اینکه بعد از هلاکت این قومِ لجوج، آثار اندکى از شهرهاى آنها باقى ماند به آنها اصحاب الرّسّ گفتند.
  
در مورد «اصحاب الرسّ» دو احتمال وجود دارد: احتمال اوّل اينكه: كلمه «رسّ» به معناى چاه است، و از آنجا كه اين قومِ لجوج، پيامبرشان را در چاه عميقى انداخته و با شكنجه او را كشتند به اصحاب الرّسّ مشهور شدند. احتمال ديگر اينكه: عرب به آثار كمى كه از چيزى باقى مى ماند «رسّ» مى گويد، و با توجّه به اينكه بعد از هلاكت اين قومِ لجوج، آثار اندكى از شهرهاى آنها باقى ماند به آنها اصحاب الرّسّ گفتند.
+
==معرفی اصحاب رس==
 +
در [[سوره فرقان|سوره ‌فرقان]] ضمن گزارش برخى از درخواست‌هاى نامعقول از سوى تکذیب‌کنندگان [[پیامبر اسلام]] صلى الله علیه وآله (سوره فرقان/۲۵، ۳۲) و در مقام تهدید آنان، از «اصحاب ‌رسّ» در شمار اقوامى چون [[حضرت نوح علیه السلام|قوم نوح]]، [[قوم عاد]]، [[قوم ثمود]] و‌... یاد شده که همگى به سبب تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند: {{متن قرآن|«وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ... * وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَینَ ذَلِک کثِیرًا»}}.(سوره فرقان/۲۵، ۳۷‌ـ‌۳۸)
  
== معرفی اصحاب رس ==
+
در [[سوره ق]] نیز در پى گزارش تکذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و وعده [[قیامت|رستاخیز]] از سوى کافران (سوره ق/۵۰، ۲‌ـ‌۳)، اصحاب ‌رسّ با همین وصف یاد شده‌اند: {{متن قرآن|«کذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ * وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ الْأَیکةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کلٌّ کذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ»}}.(سوره ق/۵۰، ۱۲‌ـ‌۱۴)
در [[سوره فرقان|سوره ‌فرقان]] ضمن گزارش برخى از درخواست‌هاى نامعقول از سوى تكذیب‌كنندگان [[پیامبر اسلام]] صلى الله علیه وآله (سوره فرقان/25، 32) و در مقام تهدید آنان، از «اصحاب ‌رسّ» در شمار اقوامى چون [[حضرت نوح علیه السلام|قوم نوح]]، [[قوم عاد]]، [[قوم ثمود]] و‌... یاد شده كه همگى به سبب تكذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند: {{متن قرآن|«وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ... * وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذَلِكَ كَثِيرًا»}}.(سوره فرقان/25، 37‌ـ‌38)
 
  
در [[سوره ق]] نیز در پى گزارش تكذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و وعده [[قیامت|رستاخیز]] از سوى كافران (ق/50، 2‌ـ‌3)، اصحاب ‌رسّ با همین وصف یاد شده‌اند: {{متن قرآن|«كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ * وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ الْأَيْكَةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ كُلٌّ كَذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِيدِ»}}.(سوره ق/50، 12‌ـ‌14)
+
برخى صاحب‌نظران با استناد به ‌ترتیب ذکر اصحاب رس در آیه ۳۸ سوره فرقان و توجیه ترتیب آن در آیه ۱۲ سوره ق، بر این باورند که<ref> المیزان، ج‌ ۱۵، ص‌ ۲۱۸؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۰، «رس».</ref> اصحاب رس در دوره تاریخى نزدیک به زمان [[قوم عاد|قوم ‌عاد]] و [[قوم ثمود]] مى‌زیسته‌اند.<ref>جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۹؛ نثر طوبى، ج‌ ۱، ص‌ ۳۰۵؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۰، «رس».</ref> پاره‌اى گزارش‌هاى تاریخى نیز که هر سه قوم را جزو طبقه اعراب «بائده» (منقرض شده) نشان مى‌دهد،<ref> المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۴‌ـ‌۳۵۳.</ref> مؤیّد آن است.
  
برخى صاحب‌نظران با استناد به ‌ترتیب ذكر اصحاب رس در آیه 38 سوره فرقان و توجیه ترتیب آن در آیه 12 سوره ق، بر این باورند كه<ref> المیزان، ج‌ 15، ص‌ 218؛ التحقیق، ج‌ 4، ص‌ 110، «رس».</ref> اصحاب رس در دوره تاریخى نزدیك به زمان [[قوم عاد|قوم ‌عاد]] و [[قوم ثمود]] مى‌زیسته‌اند.<ref>جامع‌البیان، مج‌ 11، ج‌ 19، ص‌ 19؛ نثر طوبى، ج‌ 1، ص‌ 305؛ التحقیق، ج‌ 4، ص‌ 110، «رس».</ref> پاره‌اى گزارش‌هاى تاریخى نیز كه هر سه قوم را جزو طبقه اعراب «بائده» (منقرض شده) نشان مى‌دهد،<ref> المفصل، ج‌ 1، ص‌ 294‌ـ‌353.</ref> مؤیّد آن است.
+
به‌ کارگیری‌ این‌ تعبیر در قرآن‌ سبب‌ گردیده‌ تا از همان‌ روزگار [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم‌]] (ص‌) مسلمانان‌ در پى‌ یافتن‌ اطلاعاتى‌ درباره این‌ قوم‌ برآیند و در طى‌ زمان‌، اقوال‌، روایات‌ و قصصى‌ مختلف‌ پیرامون‌ آن‌ در آثار گوناگون‌ پدید آید.  
  
مفسران به سبب نبود گزارش تفصیلى [[قرآن]] و بر اساس برخى معانىِ لغوىِ «رسّ»، پاره‌اى [[احادیث]]<ref> جامع‌البیان، ج‌ 19، ص‌ 20‌ـ‌21؛ عیون اخبارالرضا، ج ‌1، ص‌ 418‌ـ‌426؛ بحارالانوار، ج‌ 14، ص‌ 148‌ـ‌158.</ref> و روایت‌هاى تاریخى،<ref> المحبر، ص‌ 6‌؛ تاریخ دمشق، ج‌ ص‌ 12‌ـ‌13؛ البدایة والنهایه، ‌ج ‌1، ص‌ 205.</ref> دیدگاه‌هاى متفاوتى را درباره هویت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگى، زمینه‌ها و چگونگى هلاكت اصحاب ‌رسّ ارائه كرده‌اند<ref> جامع‌البیان، مج 11، ج 19، ص 19‌ـ‌20؛ مجمع‌البیان، ج‌ ص‌ 266‌ـ‌267؛ روض‌الجنان، ج‌ 14، ص ‌221‌ـ‌229.</ref> كه گاهى آمیخته به افسانه و داستان‌پردازى است.<ref> روض‌الجنان، ج 14، ص 226‌ـ‌227؛ قصص‌الانبیاء، ص‌ 230‌ـ‌232.</ref> بیشتر گزارش‌ها هرچند با جزئیاتى متفاوت و غالباً متداخل، بر اساس معناى چاه براى رس و محوریت آن استوار است، با این تفاوت كه شمار چشم‌گیرى از آنان، اصحاب رس را قومى یاد كرده‌اند كه به سبب افكندن پیامبر خویش در چاه به این نام موسوم شده‌اند. اغلب، نام آن پیامبر را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» گفته‌اند.<ref> كشف‌الاسرار، ج‌ ص‌ 33؛ مجمع‌البیان، ج‌ ص‌ 266؛ روض‌الجنان، ج‌ 14، ص‌ 221.</ref>
+
مفسران به سبب نبود گزارش تفصیلى [[قرآن]] و بر اساس برخى معانىِ لغوىِ «رسّ»، پاره‌اى [[احادیث]]<ref> جامع‌البیان، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰‌ـ‌۲۱؛ عیون اخبارالرضا، ج ‌۱، ص‌ ۴۱۸‌ـ‌۴۲۶؛ بحارالانوار، ج‌ ۱۴، ص‌ ۱۴۸‌ـ‌۱۵۸.</ref> و روایت‌هاى تاریخى،<ref> المحبر، ص‌ ۶‌؛ تاریخ دمشق، ج‌ ۱، ص‌ ۱۲‌ـ‌۱۳؛ البدایة والنهایه، ‌ج ‌۱، ص‌ ۲۰۵.</ref> دیدگاه‌هاى متفاوتى را درباره هویت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگى، زمینه‌ها و چگونگى هلاکت اصحاب ‌رسّ ارائه کرده‌اند<ref> جامع‌البیان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص ۱۹‌ـ‌۲۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶‌ـ‌۲۶۷؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص ‌۲۲۱‌ـ‌۲۲۹.</ref> که گاهى آمیخته به افسانه و داستان‌پردازى است.<ref> روض‌الجنان، ج ۱۴، ص ۲۲۶‌ـ‌۲۲۷؛ قصص‌الانبیاء، ص‌ ۲۳۰‌ـ‌۲۳۲.</ref> بیشتر گزارش‌ها هرچند با جزئیاتى متفاوت و غالباً متداخل، بر اساس معناى چاه براى رس و محوریت آن استوار است، با این تفاوت که شمار چشم‌گیرى از آنان، اصحاب رس را قومى یاد کرده‌اند که به سبب افکندن پیامبر خویش در چاه به این نام موسوم شده‌اند. اغلب، نام آن پیامبر را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» گفته‌اند.<ref> کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۳؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۲۱.</ref>
  
مهم‌ترین روایت‌ها از این قرار است:
+
مهم‌ترین روایت‌ها پیرامون اصحاب رس از این قرار است:
 
 
*[[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] و [[شیخ طبرسى]] به نقل از عكرمه و با رد روایت‌هاى دیگر، از آنان فقط به عنوان قومى یاد ‌كرده‌اند كه پیامبر خویش را در چاه افكندند.<ref> التبیان، ج‌ 7، ص‌ 490؛ مجمع‌البیان، ج‌ 7، ص‌ 266‌ـ‌267.</ref>
 
*برخى چون كعب‌الاحبار، مُقاتل و سدى، رس را چاهى در [[انطاکیه|انطاكیه]] و اصحاب رس را همان اصحاب یاسین دانسته‌اند كه [[حبیب نجار]] را درون آن افكندند.<ref> جامع‌البیان، مج‌ 13، ج‌ 26، ص‌ 198؛ كشف‌الاسرار، ج‌ 7، ص‌ 32؛ مجمع‌البیان، ج‌ 9، ص‌ 215.</ref> این دیدگاه از سوى اغلب مفسران رد<ref> التبیان، ج‌ 7، ص‌ 490؛ مجمع‌البیان، ج‌ 7، ص‌ 266؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ 3، ص‌ 227.</ref> و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان [[حضرت عیسى]] علیه‌السلام<ref> مجمع‌البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 655‌؛ تفسیر ابن‌كثیر، ج‌ 3، ص‌ 575؛ تفسیر قرطبى، ج‌ 15، ص‌ 12.</ref> (ر.ك: [[سوره یس]]/ 36، 13، 20، 27) و انطاكیه، شهرى در [[ترکیه|تركیه]] گزارش شده است كه این با گزارش‌هاى تاریخى مبنى بر عرب بودن اصحاب رس سازگار ‌نیست.<ref> المفصل، ج‌ 1، ص‌ 347‌ـ‌348.</ref>
 
*[[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] و گروهى دیگر از مفسرانِ نخستین، رس را نام یكى از قراى [[ثمود]] مى‌دانند.<ref> جامع‌البیان، مج‌ 11، ج‌ 19، ص‌ 19؛ تفسیر ابن‌كثیر، ج‌ 3، ص‌ 331.</ref> ابن‌جبیر، كلبى و [[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل ‌بن ‌احمد]] آن را چاهى در آبادى «فَلْج» در [[یمامه]]، اصحاب رس را باقیمانده قوم ثمود و ساكن در حاشیه آن چاه كه در آیه 45 [[سوره حج]]/22 با تعبیر «بِئر مُعَطَّلَة» از آن یاد شده است و پیامبر آنان را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» دانسته‌اند. آنان گرفتار پرنده‌اى بودند كه گاهى كودكان خردسال را مى‌ربود و چون با دعاى پیامبر خویش از دست آن رهایى یافتند به جاى [[ایمان]]، به تكذیب و قتل وى پرداختند.<ref> عرائس المجالس، ص‌ 131؛ المحبر، ص‌ 131؛ مجمع‌البیان، ج‌ 7، ص‌ 267.</ref> با توجه به یادكرد قوم ثمود و اصحاب رس به ‌صورت دو گروه جداگانه در هر دو آیه ([[سوره فرقان]]/25، 38؛ [[سوره ق]]/50، 12) و نیز ذكر «رسّ یمامه» به عنوان محلى غیر از دیار مانده قوم ثمود<ref> معجم البلدان، ج‌ 3، ص‌ 43.</ref> در پاره‌اى منابع اسلامى، این دیدگاه جاى تأمل دارد.
 
*برخى آنان را همان [[اصحاب اخدود]] دانسته‌اند<ref> جامع‌البیان، مج‌ 11، ج‌ 19، ص‌ 20؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ 3، ص‌ 227؛ تفسیر ابى‌السعود، ج‌ 5، ص‌ 218.</ref> كه دست كم نظر به تفاوت سرانجام هر یك با دیگرى در دنیا (سوره فرقان/25، 39؛ [[سوره بروج]]/85‌،10)، آن دو نمى‌توانند یكى باشند.<ref> قصص الانبیاء، ص‌ 230؛ التحقیق، ج‌ 4، ص‌ 111.</ref>
 
*روایتى نبوى به نقل محمد ‌بن ‌كعب قُرظى، آنان را قوم حنظلة ‌بن ‌صفوان گزارش مى‌كند كه پس از تكذیب، وى را در چاهى افكنده و سنگ بزرگى بر دهانه آن نهادند. غلام سیاه مؤمنى كه او را نخستین وارد شونده به [[بهشت]] دانسته‌اند، شبانه و مخفیانه براى وى آب و غذا مى‌برده است. پس از مدتى قوم او پشیمان شده و او را از چاه درآوردند و به وى ایمان آوردند. وى به سوى باقیمانده اندك قوم خود باز مى‌گردد.<ref>جامع‌البیان، مج‌ 11، ج‌ 19، ص‌ 20؛ روض‌الجنان، ج 14، ص 222ـ223؛ تفسیر ابن‌كثیر، ج 3، ص 331.</ref> این [[حدیث]] را [[حدیث مرسل|مرسل]] و بیشتر ساخته و پرداخته خود راوى دانسته‌اند،<ref> قصص الانبیاء، ص‌ 232؛ البدایة والنهایه، ج‌ 1، ص‌ 206.</ref> چنان كه سرنوشت این قوم با اصحاب رس كه ظاهراً همگى نابود شده‌اند، چندان سازگار نیست.
 
*در روایتى از [[امام على]] علیه‌السلام به نقل [[شیخ صدوق]] كه [[سند حدیث|سند]] آن معتبر<ref> حیاة القلوب، ج‌ 2، ص‌ 1019.</ref> و صحیح<ref> التحقیق، ج‌ 4، ص‌ 112، «رس».</ref> خوانده شده، آن‌ها قومى پس از [[حضرت سلیمان]] علیه‌السلام، ساكن در 12 شهر بسیار آباد با نام‌هاى 12 ماه ایرانى (فروردین و‌...)، واقع در كنار رود بسیار پرآبى به نام «رسّ» در مشرق زمین و پرستنده درخت صنوبرى به نام «شاه درخت» یاد مى‌شوند. پس از خشكیدن درخت در پى نفرین پیامبرى از نسل یهودا كه پس از سال‌ها دعوت به [[توحید]]، با تكذیب و اصرار آنان بر [[بت پرستی|بت‌پرستى]] روبرو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس واقع در پاى درخت به نام «دوشاب» را تخلیه و با كندن گودالى در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن مى‌كنند، از این ‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رس موسوم مى‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس «رسّ» نام مى‌گیرد.<ref> علل‌الشرایع، ج‌ 1، ص‌ 55‌ـ‌57؛ عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، ج‌ 1، ص‌ 418‌ـ‌426؛ معانى الاخبار، ج‌ 1، ص‌ 109‌ـ‌110.</ref> نیامدن این روایت در دیگر مجامع حدیثى دست اول و معتبر [[شیعه|شیعى]] و نیز تفسیر [[التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|التبیان]] طوسى و [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع‌البیان]] طبرسى به رغم گزارش كامل آن در برخى منابع تفسیرى<ref> كشف‌الاسرار، ج‌ 7، ص‌ 33‌ـ‌35؛ روض‌الجنان، ج‌ 14، ص‌ 223‌ـ‌226.</ref> و داستانى،<ref> عرائس المجالس، ص‌ 133‌ـ‌135.</ref> جاى بسى شگفتى است، چنانكه از عبارت تفسیر [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان]]، رد غیرمستقیم آن برمى‌آید.<ref> المیزان، ج‌ 15، ص‌ 218.</ref> برخى پژوهشگران با پیوند این روایت به سرو [[ابرقوه|ابرقو]]، اصحاب رس را [[ایران|ایرانى]] و ساكن ابرقو<ref> داستان اصحاب رس، ص‌ 33.</ref> و شمارى نیز بر اساس قراینى از جمله قرابت لفظى، رس را همان رود «ارس»، اصحاب رس را در آذربایجان و پیامبر آنان را احتمالاً [[زرتشت]] دانسته‌اند.<ref>شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ 391؛ التحقیق، ج‌ 4، ص 112ـ113، «رس»؛ قاموس‌ قرآن، ج 3، ص 88ـ89.</ref>
 
*بخشى از خطبه 183 [[نهج البلاغة|نهج‌البلاغه]] در مقام موعظه، اصحاب رس را در شمار [[فرعون|فراعنه]] و عمالقه<ref> شرح نهج‌البلاغه، ابن ‌ابى ‌الحدید، ج‌ 10، ص‌ 280‌ـ‌281؛ المفصل، ج‌ 1، ص‌ 345‌ـ‌347.</ref> و صاحبان شهرهاى متعدد یاد مى‌كند كه طعمه [[مرگ]] شده و از این جهان رخت بربسته‌اند: «أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین!». این روایت را نیز برخى از شارحان نهج‌البلاغه با داستان شاه درخت پیوند داده و داستان مذكور را در شرح و تفصیل آن آورده‌اند،<ref> شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ 391؛ قاموس قرآن، ج‌ 3، ص‌ 89‌.</ref> در حالى ‌كه فقره مزبور اشاره مستقیمى به آن ماجرا نداشته، تنها بیانگر این است كه اصحاب رس افرادى نامدار با تمدنى قابل توجه، شهرهایى متعدد و پیشینه‌اى نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت [[توحید|توحیدى]] انبیا، كشتن آنان و ترویج باورها و ارزش‌هاى شرك‌آلود و كفرآمیز بوده‌اند و شهرهاى آنان گویا در كنار رودى یا جایى به نام رَس قرار داشته است.
 
*در روایتى از [[امام كاظم]] علیه‌السلام، اصحاب رس مردمى صلیب‌پرست<ref> بحارالانوار، ج‌ 14، ص‌ 153‌ـ‌154.</ref> و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود «رس» در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده‌اند كه 30 پیامبر را كشتند؛<ref> عرائس المجالس، ص‌ 132‌ـ‌133.</ref> همچنین در پاره‌اى [[احادیث]]، زنان اصحاب رس، همجنس‌باز خوانده شده‌اند.<ref> المحاسن، ج‌ 1، ص‌ 114؛ الكافى، ج‌ 7، ص‌ 202؛ من لایحضره الفقیه، ج‌ 4، ص‌ 43.</ref>
 
*برخى گزارش‌هاى تاریخى، اصحاب رس را ساكن «حضور» در [[یمن]] مى‌دانند كه پس از كشتن پیامبر خویش به دست [[بخت نصر|بُخْتُ‌نُّصَّر]] كشته و اسیر شدند. اما برخی با ارائه مستنداتى، این را جزو [[اسرائیلیات]] و برگرفته از گزارش [[تورات]] مى‌داند.<ref> تاریخ دمشق، ج‌ 1، ص‌ 12؛ المفصل، ج‌ 1، ص‌ 347‌ـ‌352.</ref>
 
 
 
=
 
 
 
'''اَصْحاب‌ِ رَس'''‌ّ، قومى‌ كافر كه‌ به‌ گفتة قرآن‌ كريم‌ پيامبر خويش‌ را تكذيب‌ كرده‌، به‌ قتل‌ رساندند. اين‌ تركيب‌ 2 مرتبه‌ در قرآن‌ كريم‌ به‌ ترتيب‌ در سوره‌هاي‌ فرقان‌ (25/38) و ق‌ (50/12) در كنار اقوام‌ ديگري‌ چون‌ عاد، ثمود و قوم‌ نوح‌ (ع‌) به‌ كار رفته‌ است‌. در اين‌ آيات‌ و آيه‌هاي‌ پيش‌ و پس‌ آن‌، اصحاب‌ رس‌ به‌ عنوان‌ قومى‌ بد دين‌ معرفى‌ شده‌اند كه‌ از پرستش‌ خداي‌ يگانه‌ دوري‌ گزيدند و به‌ عذاب‌ الهى‌ گرفتار آمدند.
 
 
 
رس‌ واژه‌اي‌ سامى‌ است‌ كه‌ ريشه‌ در زبانهاي‌ قديم‌ داشته‌، و در آرامى‌ و عبري‌ به‌ معناي‌ شكستن‌ و شكافتن‌ به‌ كار مى‌رفته‌ است‌ (نك: گزنيوس‌، .(944 مفهوم‌ شكافتن‌، حفر كردن‌، چاه‌ و معدن‌ از معانى‌ اين‌ واژه‌ در زبان‌ عربى‌ است‌ كه‌ بنابر اقوال‌ مختلف‌، مفهوم‌ واژه‌ در اين‌ تركيب‌ قرآنى‌ همين‌ معناي‌ چاه‌ است‌ (مثلاً نك: ابوطيب‌، 1/319؛ ابن‌ منظور، ذيل‌ ماده‌).
 
 
 
به‌ كارگيري‌ اين‌ تعبير در قرآن‌ مجيد سبب‌ گرديده‌ تا از همان‌ روزگار پيامبر اكرم‌ (ص‌) مسلمانان‌ در پى‌ يافتن‌ اطلاعاتى‌ دربارة اين‌ قوم‌ برآيند و در طى‌ زمان‌، اقوال‌، روايات‌ و قصصى‌ مختلف‌ پيرامون‌ آن‌ در آثار گوناگون‌ پديد آيد.
 
 
 
اختلاف‌ روايات‌ دربارة اين‌ قوم‌ تا آنجاست‌ كه‌ حتى‌ گاه‌ رس‌ را علمى‌ جغرافيايى‌ همچون‌ نامى‌ براي‌ يك‌ ديار، كوه‌ يا نهر دانسته‌اند و گاه‌ آن‌ را نامى‌ براي‌ يك‌ طايفه‌ و قومى‌ خاص‌ ذكر كرده‌اند (نك: ازهري‌، 12/290؛ جوهري‌، 2/934؛ راغب‌، 200؛ ميبدي‌، 7/32). همين‌ پراكندگى‌ آراء سبب‌ گشته‌ تا نه‌ تنها در آثار روايى‌ و تفسيري‌، داستان‌ پردازي‌ دربارة اصحاب‌ رس‌ راه‌ يابد، بلكه‌ با بسياري‌ از ديگر قصص‌ قرآنى‌ نيز درآميخته‌ يا مرتبط گردد. براي‌ نمونه‌ برخى‌، اصحاب‌ رس‌ را همان‌ اصحاب‌ اخدود دانسته‌، و گفته‌اند كه‌ رس‌ (چاه‌)، همان‌ اخدود (گودال‌) بوده‌ است‌ (مثلاً نك: زمخشري‌، 3/280؛ ابوالفتوح‌، 8/272؛ نيز نك: ه د، اصحاب‌ اخدود)؛ گروهى‌ چون‌ كعب‌ الاحبار، مقاتل‌ وسدي‌، ايشان‌ را همان‌ اصحاب‌ (آل‌) ياسين‌ دانسته‌، و گفته‌اند رس‌ نام‌ چاهى‌ در انطاكيه‌ است‌ كه‌ اصحاب‌ رس‌، حبيب‌ نجار مؤمن‌ آل‌ ياسين‌ (نك: ه د، آل‌ ياسين‌) را بكشتند و در آن‌ چاه‌ افكندند (طوسى‌، محمد بن‌ حسن‌، 7/491، 9/361؛ زمخشري‌، ميبدي‌، همانجاها؛ قرطبى‌، 13/32) و دسته‌اي‌ ديگر، گفته‌اند ذوالقرنين‌ تنها كسى‌ است‌ كه‌ از شهر اين‌ قوم‌ ديدار كرده‌ است‌ (نك: نويري‌، 13/88). در برخى‌ آثار به‌ ويژه‌ كتب‌ تفسير، قصة اصحاب‌ رس‌ با آية 45 از سورة حج‌ (22) و ذكر «بئر معطلة» پيوند خورده‌ است‌ (ثعلبى‌، 149؛ ميبدي‌، همانجا؛ قرطبى‌، 13/33).
 
 
 
دربارة مسكن‌ اين‌ قوم‌ نيز پراكندگى‌ گسترده‌اي‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد؛ در بين‌ نامهاي‌ جغرافيايى‌ مختلفى‌ كه‌ ذكر شده‌ است‌، منطقة رود ارس‌، حضرموت‌ يمن‌ و يمامه‌ از شهرت‌ روايى‌ بيشتري‌ برخوردارند (مثلاً نك: طبري‌، 19/10؛ همدانى‌، 1/121؛ طوسى‌، محمدبن‌محمود، 196؛ ثعلبى‌، 149-150؛ نويري‌، همانجا؛ نيز قس‌: ميبدي‌، همانجا). زمان‌ تعيين‌ شده‌ در روايات‌ براي‌ دورة زيست‌ اصحاب‌ رس‌، روزگاري‌ پس‌ از نوح‌ (ع‌)، پس‌ از سليمان‌ بن‌ داوود (ع‌)، حد فاصل‌ نبوت‌ عيسى‌ (ع‌) و رسول‌ اكرم‌ (ص‌) و حتى‌ در زمان‌ خالد بن‌ سنان‌ عبسى‌ دانسته‌ شده‌ است‌ (نك: ابن‌ حجر، 1/468؛ ابن‌ بابويه‌، معانى‌...، 48- 49؛ فخرالدين‌ رازي‌، 24/82؛ دميري‌، 2/87). در تفسير آنچه‌ دربارة «قرون‌» در قرآن‌ كريم‌ (فرقان‌/25/38) به‌ عنوان‌ فاصلة زمانى‌ بين‌ اصحاب‌ رس‌ و ديگر اقوام‌ آمده‌، آراء مختلفى‌ چون‌ تفسير «قرن‌» به‌ فاصله‌اي‌ برابر 40، 70 يا 120 سال‌ مطرح‌ شده‌ است‌ (مثلاً نك: طبرسى‌، 7/267؛ فخرالدين‌ رازي‌، 24/83). مجلسى‌ (14/159) با دقت‌ در مسألة تقدم‌ و تأخري‌ كه‌ در دو آية قرآن‌ مجيد مربوط به‌ اصحاب‌ رس‌ وجود دارد، به‌ مقايسه‌اي‌ اجمالى‌ از اقوال‌ مختلف‌ و طبقه‌بندي‌ زمانى‌ اصحاب‌ رس‌ از سوي‌ نويسندگان‌ متقدم‌ پرداخته‌ است‌.
 
 
 
در بيان‌ اقوال‌ مربوط به‌ اصحاب‌ رس‌ شايد قديم‌ترين‌ سخن‌، حديثى‌ منقول‌ از حضرت‌ پيامبر اكرم‌ (ص‌) به‌ نقل‌ از محمد بن‌ كعب‌ قرظى‌ باشد كه‌ در آن‌ از غلامى‌ سياه‌ به‌ عنوان‌ نخستين‌ داخل‌ شونده‌ به‌ بهشت‌ ياد شده‌ است‌. در اين‌ حديث‌ آمده‌ است‌ كه‌ خداوند پيامبري‌ براي‌ قومى‌ فرستاد كه‌ با تكذيب‌ مردم‌ روبه‌رو گشت‌. آن‌ قوم‌ پيامبر الهى‌ را در چاهى‌ افكندند و بر در چاه‌، سنگى‌ بزرگ‌ گذاشتند. در آن‌ ديار، غلامى‌ سيه‌ روي‌ مى‌زيست‌ كه‌ با گردآوري‌ و فروش‌ هيزم‌ روزگار مى‌گذرانيد. او كه‌ به‌ آن‌ نبى‌ ايمان‌ آورده‌ بود، هر روز پس‌ از فروش‌ كالايش‌، آب‌ و خوراكى‌ مهيا كرده‌، بر سر آن‌ چاه‌ مى‌رفت‌ و خوراك‌ و نوشيدنى‌ براي‌ پيامبر خدا فرو مى‌فرستاد. يكى‌ از اين‌ روزها كه‌ براي‌ گردآوري‌ هيزم‌ رفته‌ بود، خواب‌ بر او چيره‌ شد، به‌ فرمان‌ الهى‌ 14 سال‌ در خواب‌ ماند و چون‌ بيدار شد، گمان‌ كرد كه‌ ساعتى‌ بيش‌ نياسوده‌ است‌. پس‌ به‌ عادت‌ هر روزه‌، خوردنيها تهيه‌ كرد و بر سرچاه‌ رفت‌، اما از پيامبر قوم‌ اثري‌ نيافت‌. بنابر اين‌ حديث‌، آن‌ هنگامى‌ كه‌ وي‌ در خواب‌ بود، عذابى‌ بر قوم‌ نازل‌ شد و آنان‌ به‌ سوي‌ چاه‌ رفتند و از كردة خود دربارة آن‌ پيامبر پشيمان‌ شدند و آزادش‌ ساختند. آن‌ نبى‌ از ايشان‌ دربارة غلام‌ سياه‌ پرسان‌ شد، ولى‌ هيچ‌ كس‌ را از او خبري‌ نبود (نك: طبري‌، 19/10-11؛ فخرالدين‌ رازي‌، همانجا). بدين‌ ترتيب‌ در اين‌ روايت‌، قومى‌ كه‌ به‌ عنوان‌ اصحاب‌ رس‌ شناسانده‌ مى‌شوند، سرانجام‌ به‌ پيامبر خويش‌ ايمان‌ آورده‌اند (قس‌: فرقان‌/25/37- 38، ق‌/50/12-13، كه‌ در آنها اصحاب‌ رس‌ به‌ عنوان‌ تكذيب‌ كنندگان‌ رسول‌ خدا معرفى‌ شده‌اند).
 
 
 
بخشى‌ از خطبة 182 در نهج‌ البلاغه‌ نيز از قديم‌ترين‌ روايات‌ برجاي‌ مانده‌ دربارة اصحاب‌ رس‌ است‌ كه‌ در آن‌ به‌ عنوان‌ انذار، از اصحاب‌ مداين‌ رس‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آمده‌ است‌؛ قومى‌ كه‌ پيامبر خويش‌ را كشتند، سنتهاي‌ الهى‌ را زير پا گذاشتند و سيرة جباران‌ را پيشة خود كردند.
 
 
 
همچنين‌ روايتى‌ از حضرت‌ على‌ (ع‌) دربارة اين‌ قوم‌ در منابع‌ فريقين‌ ذكر شده‌ كه‌ از مشهورترين‌ روايات‌ در اين‌ باره‌ است‌. بر پاية اين‌ روايت‌، اصحاب‌ رس‌ قومى‌ بوده‌اند كه‌ پس‌ از حضرت‌ سليمان‌ (ع‌) مى‌زيسته‌اند. آنان‌ پرستندة درخت‌ صنوبري‌ بودند به‌ نام‌ «شاه‌ درخت‌» كه‌ يافث‌ بن‌ نوح‌ آن‌ را در كنار رودي‌ به‌ نام‌ روشاب‌ نشانده‌ بوده‌ است‌. اين‌ قوم‌ در كنار رود رس‌ (قابل‌ مقايسه‌ با ارس‌) از بلاد مشرق‌ مى‌زيسته‌اند و 12 قريه‌ به‌ نامهاي‌ ابان‌، آذر، دي‌، بهمن‌، اسفنديار (بزرگ‌ترين‌ شهر و پادشاه‌ نشين‌ اين‌ قرا)، فروردين‌، اردي‌ بهشت‌، ارداد (خرداد)، مرداد، تير، مهر و شهريور داشتند كه‌ بنابر روايت‌، عجم‌ نامهاي‌ ماههاي‌ سال‌ را از اسامى‌ اين‌ قريه‌ها برگرفته‌اند. آمده‌ است‌ درخت‌ صنوبري‌ كه‌ ايشان‌ مى‌پرستيدند در كنار همان‌ رود بود و كسى‌ را اجازة نوشيدن‌ و استفاده‌ از آن‌ آب‌ نبود، چرا كه‌ از آن‌ِ الهة ايشان‌، و مورد تكريم‌ و تقديس‌ بود. هر ساله‌ در روز عيد، قوم‌ به‌ دور درخت‌ گرد مى‌آمدند و پارچه‌هاي‌ گوناگون‌ به‌ شاخه‌هاي‌ آن‌ مى‌بستند و به‌ دعا و تضرع‌ و قربانى‌ كردن‌ مى‌پرداختند. شيطان‌ مى‌آمد و شاخه‌هاي‌ درخت‌ را تكان‌ مى‌داد و از اعمال‌ آن‌ اظهار خشنودي‌ مى‌كرد. پس‌ اصحاب‌ رس‌ هم‌ به‌ باده‌ نوشى‌ و عيش‌ و خوشى‌ و اعمال‌ حرامى‌ چون‌ مساحقه‌ مى‌پرداختند. چون‌ كفر ايشان‌ از حد درگذشت‌، خداوند از سبط يهودا ابن‌ يعقوب‌ پيامبري‌ نزد آنان‌ فرستاد تا به‌ راه‌ ثواب‌ هدايتشان‌ كند، اما قوم‌، ايمان‌ نياورده‌، به‌ آزار و اذيت‌ رسول‌ خدا دست‌ زدند. آن‌ نبى‌ كه‌ از بى‌ دينى‌ و بت‌ پرستى‌ و آزار آنها به‌ ستوه‌ آمده‌ بود، از خدا خواست‌ تا قدرت‌ خويش‌ را به‌ آنان‌ بنماياند. پس‌ خداوند آن‌ درخت‌ را خشكانيد. قوم‌ آن‌ رسول‌ را گناهكار دانستند و در چاهش‌ انداختند. اين‌ كار آنان‌ غضب‌ الهى‌ را به‌ دنبال‌ داشت‌. پروردگار ابر و بادي‌ سهمگين‌ فرو فرستاد و زمين‌ را برايشان‌ چون‌ آتش‌ گرم‌ كرد و آنان‌ در عذاب‌ آتشين‌ الهى‌ همچون‌ آهن‌ ذوب‌ گشتند (ابن‌ بابويه‌، معانى‌، 48- 49، علل‌...، 1/40-43؛ ثعلبى‌، 151-153؛ ميبدي‌، 7/33- 35؛ فخرالدين‌ رازي‌، 24/82 -83).
 
 
 
بجز اين‌ روايت‌، نقلى‌ ديگر در آثار اسلامى‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد كه‌ در آن‌، انتساب‌ اصحاب‌ رس‌ به‌ نهري‌ به‌ نام‌ رس‌ دانسته‌ شده‌ كه‌ مكان‌ آن‌ حد فاصل‌ آذربايجان‌ و ارمينيه‌، و دين‌ مردم‌ اين‌ دو ناحيه‌ به‌ ترتيب‌ آتش‌ پرستى‌ و بت‌ پرستى‌ بوده‌ است‌ (ثعلبى‌، 150؛ ابن‌ ابى‌ الحديد، 10/95). با كنار هم‌ گذاشتن‌ دو روايت‌ پيشين‌، نكات‌ قابل‌ توجهى‌ به‌ چشم‌ مى‌خورد كه‌ شايان‌ دقت‌ است‌. بنابر آنچه‌ در اين‌ نقل‌ آمده‌، منطقة مورد نظر در واقع‌ پيرامون‌ رود ارس‌ بوده‌ است‌. همچنين‌ در اينجا، سخن‌ از درخت‌ صنوبر به‌ ميان‌ آمده‌ است‌ كه‌ از نظر جغرافيايى‌ و پوشش‌ گياهى‌ منطقة ارس‌ مكانى‌ مناسب‌ براي‌ رشد درختان‌ سوزنى‌ است‌ و داراي‌ درختان‌ انبوه‌ صنوبر است‌. داخل‌ شدن‌ نام‌ ماههاي‌ ايرانيان‌ به‌ اين‌ روايت‌ و ذكر آتش‌ پرست‌ بودن‌ بخشى‌ از منطقه‌، نشان‌ دهندة ورود عنصر ايرانى‌ در آن‌ است‌. از سوي‌ ديگر مقدس‌ بودن‌ نهر آب‌ كنار درخت‌ِ مورد پرستش‌ با برخى‌ باورهاي‌ ايرانيان‌ قديم‌ دربارة تقديس‌ آب‌ در كليات‌ قابل‌ تطابق‌ است‌. از سوي‌ ديگر در اين‌ داستان‌ نامهايى‌ چون‌ يافث‌ بن‌ نوح‌، تركوذ بن‌ غابور بن‌ يارش‌ بن‌ مازن‌ بن‌ نمرود بن‌ كنعان‌ به‌ عنوان‌ پادشاه‌ اصحاب‌ رس‌ در منطقة ارس‌ و پيامبري‌ يكى‌ از اولاد يهودا بن‌ يعقوب‌ براي‌ آن‌ قوم‌ و نا مأنوس‌ بودن‌ آنها با اسامى‌ منطقه‌ و آنچه‌ در داستانهاي‌ تاريخى‌ دربارة يافث‌ و سبط يهودا مى‌دانيم‌، از نكاتى‌ است‌ كه‌ تطابق‌ ياد شده‌ را مشكل‌ مى‌سازد. از طرف‌ ديگر بر پاية روايت‌ نخست‌، اصحاب‌ رس‌ عملاً قومى‌ داراي‌ اعتقادات‌ شمنى‌ معرفى‌ گشته‌اند، حال‌ آنكه‌ بر خلاف‌ شرق‌ درياي‌ خزر، در غرب‌ آن‌ نمونه‌اي‌ از اينگونه‌ اعتقادات‌ شمنى‌ ديده‌ نشده‌ است‌.
 
 
 
در دسته‌اي‌ از روايات‌، زيستگاه‌ اصحاب‌ رس‌، حضرموت‌ يمن‌، و پيامبر ايشان‌ حنظلة بن‌ صفوان‌ ياد شده‌ است‌. در اين‌ روايات‌، رس‌ ناحيه‌اي‌ در صيهد در ميان‌ بيحان‌، مأرب‌ و جوف‌، يا آنكه‌ اهل‌ رس‌ قبايلى‌ از نسل‌ اسلم‌، يامن‌ ابوزرع‌، رعويل‌ و قدمان‌ از قحطان‌ شناسانده‌ شده‌اند (همدانى‌، 1/121، 124؛ مسعودي‌، 2/52؛ براي‌ نظر مخالف‌، نك: ابن‌ خلدون‌، 2(1)/43). گويند مردم‌ آن‌ ديار به‌ فعل‌ حرام‌ مى‌پرداختند و زنان‌ نياز جنسى‌ خود را به‌ صورتى‌ مغاير با طبيعت‌ انسان‌ بر مى‌آوردند و به‌ مساحقه‌ مى‌پرداختند؛ پس‌ حنظله‌ تلاش‌ مى‌كرد ايشان‌ را از ارتكاب‌ اينگونه‌ اعمال‌ حرام‌ باز دارد، اما آنان‌ فرمان‌ نبردند و به‌ آزار او پرداختند و بر پاية روايت‌ مشهور، در چاهش‌ افكندند، خداوند سيل‌ عرم‌ را به‌ مثابه‌ عذابى‌ سهمگين‌ از سوي‌ خود نازل‌ كرد (نك: همدانى‌، 1/120، 124؛ نويري‌، 13/88). جالب‌ آنكه‌ در برخى‌ روايات‌ منقول‌ از سعيد بن‌ جبير و ابن‌ كلبى‌، داستان‌ حنظله‌ با داستانهاي‌ مربوط به‌ عنقاء مغرب‌ درهم‌ آميخته‌ است‌ (براي‌ توضيح‌ مطلب‌، نك: ثعلبى‌، 149؛ زمخشري‌، 3/280؛ راوندي‌، 2/191؛ فخرالدين‌ رازي‌، 24/82؛ ابن‌ ابى‌ الحديد، 10/95). شايان‌ ذكر است‌ كه‌ گفته‌ شده‌ در قبر حنظله‌ مكتوبى‌ يافت‌ گرديده‌ كه‌ بر آن‌ از زبان‌ خود حنظله‌ مرقوم‌ شده‌ بوده‌ است‌ كه‌ وي‌ رسول‌ خداست‌ و براي‌ حمير و همدان‌ و عريب‌ يا عزيز از اهل‌ يمن‌ مبعوث‌ شده‌ بوده‌ است‌ تا آنها را بشارت‌ دهد و از بدي‌ باز دارد، ولى‌ آنها او را تكذيب‌ كرده‌، بكشتند (همدانى‌، 1/120؛ مجلسى‌، 14/160؛ على‌، 1/348).
 
 
 
آنچه‌ دربارة مساحقه‌ گفته‌ شد و در بيشتر روايات‌ اصحاب‌ رس‌ ديده‌ مى‌شود، به‌ طور ويژه‌ در نقلياتى‌ پراكنده‌ از كسان‌ گوناگون‌ درباره‌ اين‌ قوم‌ وجود دارد (مثلاً نك: راوندي‌، همانجا). جالب‌ آنكه‌ در دسته‌اي‌ از همين‌ روايات‌، اين‌، دلهاث‌ دختر ابليس‌ (يا شيطان‌) بوده‌ كه‌ مساحقه‌ را به‌ زنان‌ آن‌ قوم‌ آموزش‌ داده‌، به‌ انجام‌ دادن‌ آن‌ ترغيبشان‌ كرده‌ است‌ (ثعلبى‌، 151؛ ميبدي‌، 7/33؛ مجلسى‌، 14/154). به‌ هر صورت‌ دربارة زنان‌ بدكار اصحاب‌ رس‌، حضرت‌ امام‌ صادق‌ (ع‌) آنها را دوزخى‌ خوانده‌، و در روايتى‌ حد عمل‌ زشت‌ آنان‌ را حد زنا دانسته‌ است‌ (قمى‌، 2/113- 114؛ ابن‌ بابويه‌، ثواب‌...، 268).
 
 
 
شايان‌ توجه‌ است‌ كه‌ در برخى‌ روايات‌ اصحاب‌ رس‌ چادرنشين‌ و دامپرور معرفى‌ شده‌اند. در اين‌ گروه‌ نقليات‌ پيامبر آنها شعيب‌ ياد شده‌ است‌ (مثلاً نك: زمخشري‌، 3/280؛ فخرالدين‌ رازي‌، همانجا؛ ابن‌ ابى‌ الحديد، 10/94 - 95؛ ابوالفتوح‌، 8/271-272).
 
 
 
برخى‌، اصحاب‌ رس‌ را طايفه‌اي‌ از ثمود دانسته‌اند كه‌ در يمامه‌ مى‌زيسته‌اند (نك: فخرالدين‌رازي‌، همانجا) و آنان‌ را از قوم‌ صالح‌ ياد كرده‌اند (طبري‌، 19/10؛ ميبدي‌، 7/32؛ براي‌ اقوالى‌ ديگر، نك: طوسى‌، محمدبن‌حسن‌،7/491؛ كيذري‌،2/909 به‌بعد؛ ابن‌خلدون‌، 2(3)/500)، و گروهى‌ ديگر، آنان‌ را از اعراب‌ باديه‌ از قبيلة حضورا، و پيامبرشان‌ را شعيب‌ بن‌ ذي‌ مهرع‌ ذكر كرده‌اند (ابن‌ خلدون‌، 2(1)/53). گفتنى‌ است‌ كه‌ آمورتى‌ مقاله‌اي‌ مفصل‌ دربارة اصحاب‌ رس‌ در «مجلة مطالعات‌ شرقى‌1» به‌ چاپ‌ رسانيده‌ است‌.
 
  
 +
*[[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] و [[شیخ طبرسى]] به نقل از عکرمه و با رد روایت‌هاى دیگر، از آنان فقط به عنوان قومى یاد ‌کرده‌اند که پیامبر خویش را در چاه افکندند.<ref> التبیان، ج‌ ۷، ص‌ ۴۹۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶‌ـ‌۲۶۷.</ref>
 +
*برخى چون کعب‌الاحبار، مُقاتل و سدى، رس را چاهى در [[انطاکیه|انطاکیه]] و اصحاب رس را همان اصحاب یاسین دانسته‌اند که [[حبیب نجار]] را درون آن افکندند.<ref> جامع‌البیان، مج‌ ۱۳، ج‌ ۲۶، ص‌ ۱۹۸؛ کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۲؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۹، ص‌ ۲۱۵.</ref> این دیدگاه از سوى اغلب مفسران رد شده<ref> التبیان، ج‌ ۷، ص‌ ۴۹۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۷.</ref> و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان [[حضرت عیسى]] علیه‌السلام<ref> مجمع‌البیان، ج‌ ۸‌، ص‌ ۶۵۵‌؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌ ۳، ص‌ ۵۷۵؛ تفسیر قرطبى، ج‌ ۱۵، ص‌ ۱۲.</ref> (ر.ک: [[سوره یس]]/ ۳۶، ۱۳، ۲۰، ۲۷) و انطاکیه، شهرى در [[ترکیه|ترکیه]] گزارش شده است که این با گزارش‌هاى تاریخى مبنى بر عرب بودن اصحاب رس سازگار ‌نیست.<ref> المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷‌ـ‌۳۴۸.</ref>
 +
*[[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] و گروهى دیگر از مفسرانِ نخستین، رس را نام یکى از قراى [[ثمود]] مى‌دانند.<ref> جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۹؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌ ۳، ص‌ ۳۳۱.</ref> ابن‌جبیر، کلبى و [[خلیل بن احمد فراهیدی|خلیل ‌بن ‌احمد]] آن را چاهى در آبادى «فَلْج» در [[یمامه]]، اصحاب رس را باقیمانده قوم ثمود و ساکن در حاشیه آن چاه که در آیه ۴۵ [[سوره حج]]/۲۲ با تعبیر «بِئر مُعَطَّلَة» از آن یاد شده است و پیامبر آنان را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» دانسته‌اند. آنان گرفتار پرنده‌اى بودند که گاهى کودکان خردسال را مى‌ربود و چون با دعاى پیامبر خویش از دست آن رهایى یافتند به جاى [[ایمان]]، به تکذیب و قتل وى پرداختند.<ref> عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۱؛ المحبر، ص‌ ۱۳۱؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۷.</ref> با توجه به یادکرد قوم ثمود و اصحاب رس به ‌صورت دو گروه جداگانه در هر دو آیه ([[سوره فرقان]]/۲۵، ۳۸؛ [[سوره ق]]/۵۰، ۱۲) و نیز ذکر «رسّ یمامه» به عنوان محلى غیر از دیار مانده قوم ثمود<ref> معجم البلدان، ج‌ ۳، ص‌ ۴۳.</ref> در پاره‌اى منابع اسلامى، این دیدگاه جاى تأمل دارد.
 +
*برخى آنان را همان [[اصحاب اخدود]] دانسته‌اند<ref> جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۷؛ تفسیر ابى‌السعود، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۸.</ref> که دست کم نظر به تفاوت سرانجام هر یک با دیگرى در دنیا (سوره فرقان/۲۵، ۳۹؛ [[سوره بروج]]/۸۵‌،۱۰)، آن دو نمى‌توانند یکى باشند.<ref> قصص الانبیاء، ص‌ ۲۳۰؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۱.</ref>
 +
*روایتى نبوى به نقل محمد ‌بن ‌کعب قُرظى، آنان را قوم حنظلة ‌بن ‌صفوان گزارش مى‌کند که پس از تکذیب، وى را در چاهى افکنده و سنگ بزرگى بر دهانه آن نهادند. غلام سیاه مؤمنى که او را نخستین وارد شونده به [[بهشت]] دانسته‌اند، شبانه و مخفیانه براى وى آب و غذا مى‌برده است. پس از مدتى قوم او پشیمان شده و او را از چاه درآوردند و به وى ایمان آوردند. وى به سوى باقیمانده اندک قوم خود باز مى‌گردد.<ref>جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰؛ روض‌الجنان، ج ۱۴، ص ۲۲۲ـ۲۲۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۳، ص ۳۳۱.</ref> این [[حدیث]] را [[حدیث مرسل|مرسل]] و بیشتر ساخته و پرداخته خود راوى دانسته‌اند،<ref> قصص الانبیاء، ص‌ ۲۳۲؛ البدایة والنهایه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۰۶.</ref> چنان که سرنوشت این قوم با اصحاب رس که ظاهراً همگى نابود شده‌اند، چندان سازگار نیست.
 +
*در روایتى از [[امام على]] علیه‌السلام به نقل [[شیخ صدوق]] که [[سند حدیث|سند]] آن معتبر<ref> حیاة القلوب، ج‌ ۲، ص‌ ۱۰۱۹.</ref> و صحیح<ref> التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۲، «رس».</ref> خوانده شده، آن‌ها قومى پس از [[حضرت سلیمان]] علیه‌السلام، ساکن در ۱۲ شهر بسیار آباد با نام‌هاى ۱۲ ماه ایرانى (فروردین و‌...)، واقع در کنار رود بسیار پرآبى به نام «رسّ» در مشرق زمین و پرستنده درخت صنوبرى به نام «شاه درخت» یاد مى‌شوند. پس از خشکیدن درخت در پى نفرین پیامبرى از نسل یهودا که پس از سال‌ها دعوت به [[توحید]]، با تکذیب و اصرار آنان بر [[بت پرستی|بت‌پرستى]] روبرو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس واقع در پاى درخت به نام «دوشاب» را تخلیه و با کندن گودالى در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن مى‌کنند، از این ‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رس موسوم مى‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس «رسّ» نام مى‌گیرد.<ref> علل‌الشرایع، ج‌ ۱، ص‌ ۵۵‌ـ‌۵۷؛ عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، ج‌ ۱، ص‌ ۴۱۸‌ـ‌۴۲۶؛ معانى الاخبار، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۹‌ـ‌۱۱۰.</ref> نیامدن این روایت در دیگر مجامع حدیثى دست اول و معتبر [[شیعه|شیعى]] و نیز تفسیر [[التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|التبیان]] طوسى و [[مجمع البیان (کتاب)|مجمع‌البیان]] طبرسى به رغم گزارش کامل آن در برخى منابع تفسیرى<ref> کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۳‌ـ‌۳۵؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۲۳‌ـ‌۲۲۶.</ref> و داستانى،<ref> عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۳‌ـ‌۱۳۵.</ref> جاى بسى شگفتى است، چنانکه از عبارت تفسیر [[المیزان فی تفسیر القرآن (کتاب)|المیزان]]، رد غیرمستقیم آن برمى‌آید.<ref> المیزان، ج‌ ۱۵، ص‌ ۲۱۸.</ref> برخى پژوهشگران با پیوند این روایت به سرو [[ابرقوه|ابرقو]]، اصحاب رس را [[ایران|ایرانى]] و ساکن ابرقو<ref> داستان اصحاب رس، ص‌ ۳۳.</ref> و شمارى نیز بر اساس قراینى از جمله قرابت لفظى، رس را همان رود «ارس»، اصحاب رس را در آذربایجان و پیامبر آنان را احتمالاً [[زرتشت]] دانسته‌اند.<ref>شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ ۳۹۱؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص ۱۱۲ـ۱۱۳، «رس»؛ قاموس‌ قرآن، ج ۳، ص ۸۸ـ۸۹.</ref>
 +
*بخشى از خطبه ۱۸۳ [[نهج البلاغة|نهج‌البلاغه]] در مقام موعظه، اصحاب رس را در شمار [[فرعون|فراعنه]] و عمالقه<ref> شرح نهج‌البلاغه، ابن ‌ابى ‌الحدید، ج‌ ۱۰، ص‌ ۲۸۰‌ـ‌۲۸۱؛ المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۵‌ـ‌۳۴۷.</ref> و صاحبان شهرهاى متعدد یاد مى‌کند که طعمه [[مرگ]] شده و از این جهان رخت بربسته‌اند: «أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین!». این روایت را نیز برخى از شارحان نهج‌البلاغه با داستان شاه درخت پیوند داده و داستان مذکور را در شرح و تفصیل آن آورده‌اند،<ref> شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ ۳۹۱؛ قاموس قرآن، ج‌ ۳، ص‌ ۸۹‌.</ref> در حالى ‌که فقره مزبور اشاره مستقیمى به آن ماجرا نداشته، تنها بیانگر این است که اصحاب رس افرادى نامدار با تمدنى قابل توجه، شهرهایى متعدد و پیشینه‌اى نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت [[توحید|توحیدى]] انبیا، کشتن آنان و ترویج باورها و ارزش‌هاى شرک‌آلود و کفرآمیز بوده‌اند و شهرهاى آنان گویا در کنار رودى یا جایى به نام رَس قرار داشته است.
 +
*در روایتى از [[امام کاظم]] علیه‌السلام، اصحاب رس مردمى صلیب‌پرست<ref> بحارالانوار، ج‌ ۱۴، ص‌ ۱۵۳‌ـ‌۱۵۴.</ref> و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود «رس» در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده‌اند که ۳۰ پیامبر را کشتند؛<ref> عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۲‌ـ‌۱۳۳.</ref> همچنین در پاره‌اى [[احادیث]]، زنان اصحاب رس، همجنس‌باز خوانده شده‌اند.<ref> المحاسن، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۴؛ الکافى، ج‌ ۷، ص‌ ۲۰۲؛ من لایحضره الفقیه، ج‌ ۴، ص‌ ۴۳.</ref>
 +
*برخى گزارش‌هاى تاریخى، اصحاب رس را ساکن «[[حضر موت|حضرموت‌]]» در [[یمن]] مى‌دانند که پس از کشتن پیامبر خویش به دست [[بخت نصر|بُخْتُ‌نُّصَّر]] کشته و اسیر شدند. اما برخی با ارائه مستنداتى، این را جزو [[اسرائیلیات]] و برگرفته از گزارش [[تورات]] مى‌داند.<ref> تاریخ دمشق، ج‌ ۱، ص‌ ۱۲؛ المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷‌ـ‌۳۵۲.</ref>
 +
*در دسته‌ای‌ از روایات‌ آمده که مردم‌ آن‌ دیار به‌ فعل‌ [[حرام‌]] مى‌پرداختند و زنان‌ به‌ مساحقه‌ مى‌پرداختند؛ پس‌ پیامبرشان تلاش‌ مى‌کرد ایشان‌ را از ارتکاب‌ اینگونه‌ اعمال‌ حرام‌ باز دارد، اما آنان‌ فرمان‌ نبردند و به‌ آزار او پرداختند و بر پایه روایت‌ مشهور، در چاهش‌ افکندند، خداوند سیل‌ عرم‌ را به‌ مثابه‌ عذابى‌ سهمگین‌ از سوی‌ خود نازل‌ کرد.<ref>نک: همدانى‌، الاکلیل‌، ۱/۱۲۰، ۱۲۴؛ نویری‌، نهایة الارب‌، ۱۳/۸۸.</ref> آنچه‌ درباره مساحقه‌ گفته‌ شد و در بیشتر روایات‌ اصحاب‌ رس‌ دیده‌ مى‌شود، به‌ طور ویژه‌ در نقلیاتى‌ پراکنده‌ از کسان‌ گوناگون‌ درباره‌ این‌ قوم‌ وجود دارد.<ref>مثلاً نک: راوندی‌، منهاج‌ البراعة، ۲/۱۹۱.</ref>
 
==پانویس==
 
==پانویس==
 
<references />
 
<references />
 
 
==منابع==
 
==منابع==
 
+
*[[دائرة المعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، على اسدى و محمدحسن ناصحى، ج۳، ص۴۰۱-۴۰۵.
* [[دائرة المعارف قرآن کریم (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، على اسدى و محمدحسن ناصحى، ج3، ص401-405.
+
*[https://lib.eshia.ir/23022/9/3598 "اصحاب رس"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۹، ص۳۵۹۸].
* [https://lib.eshia.ir/23022/9/3598 "اصحاب رس"، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، ص3598].
+
*[https://makarem.ir/maaref/fa/article/index/416903/%c2%ab%d8%a7%d8%b5%d8%ad%d8%a7%d8%a8-%d8%a7%d9%84%d8%b1%d9%91%d8%b3%c2%bb-%d9%88-%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d9%86%d8%ac%d8%a7%d9%85-%d8%a7%db%8c%d8%b4%d8%a7%d9%86 "اصحاب الرّس و سرانجام ایشان"، آیین رحمت - دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی].
* [https://makarem.ir/maaref/fa/article/index/416903/%c2%ab%d8%a7%d8%b5%d8%ad%d8%a7%d8%a8-%d8%a7%d9%84%d8%b1%d9%91%d8%b3%c2%bb-%d9%88-%d8%b3%d8%b1%d8%a7%d9%86%d8%ac%d8%a7%d9%85-%d8%a7%db%8c%d8%b4%d8%a7%d9%86 "اصحاب الرّس و سرانجام ایشان"، آیین رحمت - دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی].
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده
سطر ۸۱: سطر ۵۱:
 
|رده= دارد
 
|رده= دارد
 
}}
 
}}
 
 
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده: واژگان قرآنی]]
 
[[رده: قصه‌های قرآنی]]
 
[[رده: قصه‌های قرآنی]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]
 
[[رده: مقاله های مهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۴:۳۲

«اَصحاب الرَسّ» از اقوام کافر ذکر شده در قرآن است؛ این قوم علاوه بر انحراف بت‌پرستى و مفاسد اخلاقى گسترده، به سبب تکذیب و کشتن پیامبرشان، دچار عذاب ‌الهی شدند.

واژه‌شناسی

«رَسّ» واژه‌ای‌ سامى‌ است‌ که‌ ریشه‌ در زبانهای‌ قدیم‌ داشته‌، و در آرامى‌ و عبری‌ به‌ معنای‌ شکستن‌ و شکافتن‌ به‌ کار مى‌رفته‌ است‌. «رَسّ» در زبان‌ عربى‌ به معناى کندن چاه و قبر،[۱] مدفون کردن مرده یا غیر آن، چاه کهنه، چاه ‌سنگ‌چین شده، معدن[۲] و نیز استوار ساختن،[۳] نشانه و اندک اثر بر جاى مانده هر چیز[۴] آمده ‌است و مفهوم‌ این‌ واژه‌ در ترکیب‌ قرآنى‌ اصحاب رسّ همین‌ معنای‌ چاه‌ است‌.

قرآن مجید دوبار در آیات ۳۸ سوره فرقان/۲۵ و ۱۲ سوره ق/۵۰ از اصحاب رسّ تنها به عنوان قومى که در پى تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند، یاد کرده است؛ اما هیچ گزارشى درباره هویت، آیین، پیامبر، مکان و زمان زندگى و چگونگى نابودى آنان و نیز شرح کارهایى که زمینه عذابشان شد، ارائه نکرده است.

در مورد «اصحاب الرسّ» دو احتمال وجود دارد: احتمال اوّل اینکه: کلمه «رسّ» به معناى چاه است، و از آنجا که این قومِ لجوج، پیامبرشان را در چاه عمیقى انداخته و با شکنجه او را کشتند به اصحاب الرّسّ مشهور شدند. احتمال دیگر اینکه: عرب به آثار کمى که از چیزى باقى مى ماند «رسّ» مى گوید، و با توجّه به اینکه بعد از هلاکت این قومِ لجوج، آثار اندکى از شهرهاى آنها باقى ماند به آنها اصحاب الرّسّ گفتند.

معرفی اصحاب رس

در سوره ‌فرقان ضمن گزارش برخى از درخواست‌هاى نامعقول از سوى تکذیب‌کنندگان پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله (سوره فرقان/۲۵، ۳۲) و در مقام تهدید آنان، از «اصحاب ‌رسّ» در شمار اقوامى چون قوم نوح، قوم عاد، قوم ثمود و‌... یاد شده که همگى به سبب تکذیب پیامبر خویش با عذاب الهى نابود شدند: «وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ... * وَعَادًا وَثَمُودَ وَأَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَینَ ذَلِک کثِیرًا».(سوره فرقان/۲۵، ۳۷‌ـ‌۳۸)

در سوره ق نیز در پى گزارش تکذیب پیامبر اسلام صلى الله علیه وآله و وعده رستاخیز از سوى کافران (سوره ق/۵۰، ۲‌ـ‌۳)، اصحاب ‌رسّ با همین وصف یاد شده‌اند: «کذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَأَصْحَابُ الرَّسِّ وَثَمُودُ * وَعَادٌ وَفِرْعَوْنُ وَإِخْوَانُ لُوطٍ * وَأَصْحَابُ الْأَیکةِ وَقَوْمُ تُبَّعٍ کلٌّ کذَّبَ الرُّسُلَ فَحَقَّ وَعِیدِ».(سوره ق/۵۰، ۱۲‌ـ‌۱۴)

برخى صاحب‌نظران با استناد به ‌ترتیب ذکر اصحاب رس در آیه ۳۸ سوره فرقان و توجیه ترتیب آن در آیه ۱۲ سوره ق، بر این باورند که[۵] اصحاب رس در دوره تاریخى نزدیک به زمان قوم ‌عاد و قوم ثمود مى‌زیسته‌اند.[۶] پاره‌اى گزارش‌هاى تاریخى نیز که هر سه قوم را جزو طبقه اعراب «بائده» (منقرض شده) نشان مى‌دهد،[۷] مؤیّد آن است.

به‌ کارگیری‌ این‌ تعبیر در قرآن‌ سبب‌ گردیده‌ تا از همان‌ روزگار پیامبر اکرم‌ (ص‌) مسلمانان‌ در پى‌ یافتن‌ اطلاعاتى‌ درباره این‌ قوم‌ برآیند و در طى‌ زمان‌، اقوال‌، روایات‌ و قصصى‌ مختلف‌ پیرامون‌ آن‌ در آثار گوناگون‌ پدید آید.

مفسران به سبب نبود گزارش تفصیلى قرآن و بر اساس برخى معانىِ لغوىِ «رسّ»، پاره‌اى احادیث[۸] و روایت‌هاى تاریخى،[۹] دیدگاه‌هاى متفاوتى را درباره هویت، آیین، پیامبر، محل و زمان زندگى، زمینه‌ها و چگونگى هلاکت اصحاب ‌رسّ ارائه کرده‌اند[۱۰] که گاهى آمیخته به افسانه و داستان‌پردازى است.[۱۱] بیشتر گزارش‌ها هرچند با جزئیاتى متفاوت و غالباً متداخل، بر اساس معناى چاه براى رس و محوریت آن استوار است، با این تفاوت که شمار چشم‌گیرى از آنان، اصحاب رس را قومى یاد کرده‌اند که به سبب افکندن پیامبر خویش در چاه به این نام موسوم شده‌اند. اغلب، نام آن پیامبر را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» گفته‌اند.[۱۲]

مهم‌ترین روایت‌ها پیرامون اصحاب رس از این قرار است:

  • شیخ طوسى و شیخ طبرسى به نقل از عکرمه و با رد روایت‌هاى دیگر، از آنان فقط به عنوان قومى یاد ‌کرده‌اند که پیامبر خویش را در چاه افکندند.[۱۳]
  • برخى چون کعب‌الاحبار، مُقاتل و سدى، رس را چاهى در انطاکیه و اصحاب رس را همان اصحاب یاسین دانسته‌اند که حبیب نجار را درون آن افکندند.[۱۴] این دیدگاه از سوى اغلب مفسران رد شده[۱۵] و حبیب نجار از مؤمنان به رسولان حضرت عیسى علیه‌السلام[۱۶] (ر.ک: سوره یس/ ۳۶، ۱۳، ۲۰، ۲۷) و انطاکیه، شهرى در ترکیه گزارش شده است که این با گزارش‌هاى تاریخى مبنى بر عرب بودن اصحاب رس سازگار ‌نیست.[۱۷]
  • ابن‌عباس و گروهى دیگر از مفسرانِ نخستین، رس را نام یکى از قراى ثمود مى‌دانند.[۱۸] ابن‌جبیر، کلبى و خلیل ‌بن ‌احمد آن را چاهى در آبادى «فَلْج» در یمامه، اصحاب رس را باقیمانده قوم ثمود و ساکن در حاشیه آن چاه که در آیه ۴۵ سوره حج/۲۲ با تعبیر «بِئر مُعَطَّلَة» از آن یاد شده است و پیامبر آنان را «حنظلة ‌بن ‌صفوان» دانسته‌اند. آنان گرفتار پرنده‌اى بودند که گاهى کودکان خردسال را مى‌ربود و چون با دعاى پیامبر خویش از دست آن رهایى یافتند به جاى ایمان، به تکذیب و قتل وى پرداختند.[۱۹] با توجه به یادکرد قوم ثمود و اصحاب رس به ‌صورت دو گروه جداگانه در هر دو آیه (سوره فرقان/۲۵، ۳۸؛ سوره ق/۵۰، ۱۲) و نیز ذکر «رسّ یمامه» به عنوان محلى غیر از دیار مانده قوم ثمود[۲۰] در پاره‌اى منابع اسلامى، این دیدگاه جاى تأمل دارد.
  • برخى آنان را همان اصحاب اخدود دانسته‌اند[۲۱] که دست کم نظر به تفاوت سرانجام هر یک با دیگرى در دنیا (سوره فرقان/۲۵، ۳۹؛ سوره بروج/۸۵‌،۱۰)، آن دو نمى‌توانند یکى باشند.[۲۲]
  • روایتى نبوى به نقل محمد ‌بن ‌کعب قُرظى، آنان را قوم حنظلة ‌بن ‌صفوان گزارش مى‌کند که پس از تکذیب، وى را در چاهى افکنده و سنگ بزرگى بر دهانه آن نهادند. غلام سیاه مؤمنى که او را نخستین وارد شونده به بهشت دانسته‌اند، شبانه و مخفیانه براى وى آب و غذا مى‌برده است. پس از مدتى قوم او پشیمان شده و او را از چاه درآوردند و به وى ایمان آوردند. وى به سوى باقیمانده اندک قوم خود باز مى‌گردد.[۲۳] این حدیث را مرسل و بیشتر ساخته و پرداخته خود راوى دانسته‌اند،[۲۴] چنان که سرنوشت این قوم با اصحاب رس که ظاهراً همگى نابود شده‌اند، چندان سازگار نیست.
  • در روایتى از امام على علیه‌السلام به نقل شیخ صدوق که سند آن معتبر[۲۵] و صحیح[۲۶] خوانده شده، آن‌ها قومى پس از حضرت سلیمان علیه‌السلام، ساکن در ۱۲ شهر بسیار آباد با نام‌هاى ۱۲ ماه ایرانى (فروردین و‌...)، واقع در کنار رود بسیار پرآبى به نام «رسّ» در مشرق زمین و پرستنده درخت صنوبرى به نام «شاه درخت» یاد مى‌شوند. پس از خشکیدن درخت در پى نفرین پیامبرى از نسل یهودا که پس از سال‌ها دعوت به توحید، با تکذیب و اصرار آنان بر بت‌پرستى روبرو شد، آنان با تصور خشم درخت و با هدف خشنود ساختن آن، آب چشمه مقدس واقع در پاى درخت به نام «دوشاب» را تخلیه و با کندن گودالى در دل آن، پیامبر خویش را زنده زنده در آن دفن مى‌کنند، از این ‌رو به وسیله باد سرخ و زمین گداخته نابود و به اصحاب رس موسوم مى‌شوند. رودخانه یاد شده نیز از آن پس «رسّ» نام مى‌گیرد.[۲۷] نیامدن این روایت در دیگر مجامع حدیثى دست اول و معتبر شیعى و نیز تفسیر التبیان طوسى و مجمع‌البیان طبرسى به رغم گزارش کامل آن در برخى منابع تفسیرى[۲۸] و داستانى،[۲۹] جاى بسى شگفتى است، چنانکه از عبارت تفسیر المیزان، رد غیرمستقیم آن برمى‌آید.[۳۰] برخى پژوهشگران با پیوند این روایت به سرو ابرقو، اصحاب رس را ایرانى و ساکن ابرقو[۳۱] و شمارى نیز بر اساس قراینى از جمله قرابت لفظى، رس را همان رود «ارس»، اصحاب رس را در آذربایجان و پیامبر آنان را احتمالاً زرتشت دانسته‌اند.[۳۲]
  • بخشى از خطبه ۱۸۳ نهج‌البلاغه در مقام موعظه، اصحاب رس را در شمار فراعنه و عمالقه[۳۳] و صاحبان شهرهاى متعدد یاد مى‌کند که طعمه مرگ شده و از این جهان رخت بربسته‌اند: «أین العمالقة و أبناء العمالقة؟! أین الفراعنة و أبناء الفراعنة؟! أین أصحاب مدائن الرّسّ الذین قتلوا النّبیّین و أطفؤوا سُنَن المرسلین و أحیوا سنن الجبّارین!». این روایت را نیز برخى از شارحان نهج‌البلاغه با داستان شاه درخت پیوند داده و داستان مذکور را در شرح و تفصیل آن آورده‌اند،[۳۴] در حالى ‌که فقره مزبور اشاره مستقیمى به آن ماجرا نداشته، تنها بیانگر این است که اصحاب رس افرادى نامدار با تمدنى قابل توجه، شهرهایى متعدد و پیشینه‌اى نسبتاً زیاد در مبارزه با دعوت توحیدى انبیا، کشتن آنان و ترویج باورها و ارزش‌هاى شرک‌آلود و کفرآمیز بوده‌اند و شهرهاى آنان گویا در کنار رودى یا جایى به نام رَس قرار داشته است.
  • در روایتى از امام کاظم علیه‌السلام، اصحاب رس مردمى صلیب‌پرست[۳۵] و به نقلى دیگر آتش‌پرست، ساحل‌نشین رود «رس» در مرز ارمنستان و آذربایجان معرفى شده‌اند که ۳۰ پیامبر را کشتند؛[۳۶] همچنین در پاره‌اى احادیث، زنان اصحاب رس، همجنس‌باز خوانده شده‌اند.[۳۷]
  • برخى گزارش‌هاى تاریخى، اصحاب رس را ساکن «حضرموت‌» در یمن مى‌دانند که پس از کشتن پیامبر خویش به دست بُخْتُ‌نُّصَّر کشته و اسیر شدند. اما برخی با ارائه مستنداتى، این را جزو اسرائیلیات و برگرفته از گزارش تورات مى‌داند.[۳۸]
  • در دسته‌ای‌ از روایات‌ آمده که مردم‌ آن‌ دیار به‌ فعل‌ حرام‌ مى‌پرداختند و زنان‌ به‌ مساحقه‌ مى‌پرداختند؛ پس‌ پیامبرشان تلاش‌ مى‌کرد ایشان‌ را از ارتکاب‌ اینگونه‌ اعمال‌ حرام‌ باز دارد، اما آنان‌ فرمان‌ نبردند و به‌ آزار او پرداختند و بر پایه روایت‌ مشهور، در چاهش‌ افکندند، خداوند سیل‌ عرم‌ را به‌ مثابه‌ عذابى‌ سهمگین‌ از سوی‌ خود نازل‌ کرد.[۳۹] آنچه‌ درباره مساحقه‌ گفته‌ شد و در بیشتر روایات‌ اصحاب‌ رس‌ دیده‌ مى‌شود، به‌ طور ویژه‌ در نقلیاتى‌ پراکنده‌ از کسان‌ گوناگون‌ درباره‌ این‌ قوم‌ وجود دارد.[۴۰]

پانویس

  1. ترتیب العین، ص‌ ۳۱۱؛ تاج‌العروس، ج‌ ۸‌، ص‌ ۳۰۶، «رسس».
  2. لسان‌العرب، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۰؛ تاج العروس، ج‌ ۸‌، ص‌ ۳۰۶؛ القاموس المحیط، ج‌ ۱، ص ‌۷۵۳، «رسّ».
  3. ترتیب العین، ص‌ ۳۱۰؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۰۹، «رس».
  4. مفردات، ص‌ ۳۵۲؛ لسان‌العرب، ج‌ ۵، ص‌ ۲۰۹، «رسس».
  5. المیزان، ج‌ ۱۵، ص‌ ۲۱۸؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۰، «رس».
  6. جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۹؛ نثر طوبى، ج‌ ۱، ص‌ ۳۰۵؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۰، «رس».
  7. المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۲۹۴‌ـ‌۳۵۳.
  8. جامع‌البیان، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰‌ـ‌۲۱؛ عیون اخبارالرضا، ج ‌۱، ص‌ ۴۱۸‌ـ‌۴۲۶؛ بحارالانوار، ج‌ ۱۴، ص‌ ۱۴۸‌ـ‌۱۵۸.
  9. المحبر، ص‌ ۶‌؛ تاریخ دمشق، ج‌ ۱، ص‌ ۱۲‌ـ‌۱۳؛ البدایة والنهایه، ‌ج ‌۱، ص‌ ۲۰۵.
  10. جامع‌البیان، مج ۱۱، ج ۱۹، ص ۱۹‌ـ‌۲۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶‌ـ‌۲۶۷؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص ‌۲۲۱‌ـ‌۲۲۹.
  11. روض‌الجنان، ج ۱۴، ص ۲۲۶‌ـ‌۲۲۷؛ قصص‌الانبیاء، ص‌ ۲۳۰‌ـ‌۲۳۲.
  12. کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۳؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۲۱.
  13. التبیان، ج‌ ۷، ص‌ ۴۹۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶‌ـ‌۲۶۷.
  14. جامع‌البیان، مج‌ ۱۳، ج‌ ۲۶، ص‌ ۱۹۸؛ کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۲؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۹، ص‌ ۲۱۵.
  15. التبیان، ج‌ ۷، ص‌ ۴۹۰؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۶؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۷.
  16. مجمع‌البیان، ج‌ ۸‌، ص‌ ۶۵۵‌؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌ ۳، ص‌ ۵۷۵؛ تفسیر قرطبى، ج‌ ۱۵، ص‌ ۱۲.
  17. المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷‌ـ‌۳۴۸.
  18. جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۱۹؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج‌ ۳، ص‌ ۳۳۱.
  19. عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۱؛ المحبر، ص‌ ۱۳۱؛ مجمع‌البیان، ج‌ ۷، ص‌ ۲۶۷.
  20. معجم البلدان، ج‌ ۳، ص‌ ۴۳.
  21. جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰؛ تفسیر بیضاوى، ج‌ ۳، ص‌ ۲۲۷؛ تفسیر ابى‌السعود، ج‌ ۵، ص‌ ۲۱۸.
  22. قصص الانبیاء، ص‌ ۲۳۰؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۱.
  23. جامع‌البیان، مج‌ ۱۱، ج‌ ۱۹، ص‌ ۲۰؛ روض‌الجنان، ج ۱۴، ص ۲۲۲ـ۲۲۳؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۳، ص ۳۳۱.
  24. قصص الانبیاء، ص‌ ۲۳۲؛ البدایة والنهایه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۰۶.
  25. حیاة القلوب، ج‌ ۲، ص‌ ۱۰۱۹.
  26. التحقیق، ج‌ ۴، ص‌ ۱۱۲، «رس».
  27. علل‌الشرایع، ج‌ ۱، ص‌ ۵۵‌ـ‌۵۷؛ عیون اخبارالرضا علیه‌السلام، ج‌ ۱، ص‌ ۴۱۸‌ـ‌۴۲۶؛ معانى الاخبار، ج‌ ۱، ص‌ ۱۰۹‌ـ‌۱۱۰.
  28. کشف‌الاسرار، ج‌ ۷، ص‌ ۳۳‌ـ‌۳۵؛ روض‌الجنان، ج‌ ۱۴، ص‌ ۲۲۳‌ـ‌۲۲۶.
  29. عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۳‌ـ‌۱۳۵.
  30. المیزان، ج‌ ۱۵، ص‌ ۲۱۸.
  31. داستان اصحاب رس، ص‌ ۳۳.
  32. شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ ۳۹۱؛ التحقیق، ج‌ ۴، ص ۱۱۲ـ۱۱۳، «رس»؛ قاموس‌ قرآن، ج ۳، ص ۸۸ـ۸۹.
  33. شرح نهج‌البلاغه، ابن ‌ابى ‌الحدید، ج‌ ۱۰، ص‌ ۲۸۰‌ـ‌۲۸۱؛ المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۵‌ـ‌۳۴۷.
  34. شرح نهج‌البلاغه، عبده، ص‌ ۳۹۱؛ قاموس قرآن، ج‌ ۳، ص‌ ۸۹‌.
  35. بحارالانوار، ج‌ ۱۴، ص‌ ۱۵۳‌ـ‌۱۵۴.
  36. عرائس المجالس، ص‌ ۱۳۲‌ـ‌۱۳۳.
  37. المحاسن، ج‌ ۱، ص‌ ۱۱۴؛ الکافى، ج‌ ۷، ص‌ ۲۰۲؛ من لایحضره الفقیه، ج‌ ۴، ص‌ ۴۳.
  38. تاریخ دمشق، ج‌ ۱، ص‌ ۱۲؛ المفصل، ج‌ ۱، ص‌ ۳۴۷‌ـ‌۳۵۲.
  39. نک: همدانى‌، الاکلیل‌، ۱/۱۲۰، ۱۲۴؛ نویری‌، نهایة الارب‌، ۱۳/۸۸.
  40. مثلاً نک: راوندی‌، منهاج‌ البراعة، ۲/۱۹۱.

منابع