نمایش مبدأ برای حلف

{{مدخل دائرة المعارف|[[دانشنامه جهان اسلام]]}}

«حِلف»، که در لغت به معناى قَسَم و در اصطلاح به‌ معناى عهد و پیمان است،<ref>خلیل‌ بن احمد؛ جوهرى؛ ابن‌منظور؛ ذیل واژه.</ref> از پیمانهاى رایج در عرب [[جاهلیت]] بود. اتحاد میان طرفین براى امورى همچون دفاع مشترک در برابر دیگر قبایل، انتقام و خون‌خواهى، و به‌ طور کلى برخوردار شدن از منافع اقتصادى و اجتماعى و سیاسى، از اهداف شکل‌گیری بیشتر حلفها بوده است. «[[حلف الفضول|حلف‌الفضول]]» که توسط عده‌ای از جوانان [[مکه|مکه]] از جمله [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] قبل از [[مبعث حضرت محمد صلی الله علیه و آله|بعثت]] براى یارى به مظلومان پدید آمده بود، پس از ظهور [[اسلام]] نیز محترم شمرده شد.

==اهمیت حلف==

حلفها و پیمانها در ساختار قبیله‌اى [[شبه جزیره عربستان|جزیرة‌العرب]] و در فقدان دولت مرکزى، حداقلى از نظم و امنیت اجتماعى را برقرار مى‌کرد. حفظ بقا و امنیت قبایل ضعیف‌تر در برابر حملات و غارتهاى قبایل دشمن و نیز امنیت راههاى بازرگانى و امکان آمد و شد در محدوده جغرافیایى قبایل، به حلفهاى میان قبایل بستگى تام داشت.<ref>جوادعلى، ج۴، ص۳۸۵؛ جوده، ص۲۷ـ۴۶.</ref> 

در میان عربهاى پیش از [[اسلام]] کمتر قبیله‌اى حلیف یا حلفایى نداشت، حتى قبایل بزرگ هم به حلفها مى‌پیوستند، به‌ جز نوادرى که به قدرت خود مغرور بودند.<ref>جوادعلى، ج۴، ص۳۷۳.</ref>

قبایل و طوایف و افراد در انعقاد حلف با دیگران مختار بودند. افزون بر پیمانهاى میان قبایل، گاه میان بطون (شاخه‌هاى) قبایل مختلف (جدا از کل قبیله) یا حتى میان افراد، مستقل از قبیله، حلفهایى پدید مى‌آمد که البته در این موارد کل قبیله در برابر حلف متعهد نبود. از طرفى چون این‌گونه حلفها باعث تضعیف قبیله و اختلافات داخلى مى‌شد، معمولاً سران قبیله از انعقاد آنها جلوگیرى مى‌کردند.<ref>همان، ج۴، ص۳۷۲، ۳۷۶ـ۳۷۷.</ref>

==انگیزه و اهداف حلف==

انگیزه و هدف بیشتر حلفها عبارت بود از: اتحاد و یکپارچگى میان طرفین براى امورى همچون دفاع مشترک در برابر دیگر قبایل؛ انتقام و خون‌خواهى ([[ثار]]) و گرفتن [[دیات|دیه]]؛ ترس از هجو؛ ترس از به کیفر رسیدن به‌ سبب ارتکاب برخى جنایات، همچون قتل؛ کمک گرفتن براى به چنگ آوردن یا حفظ کردن چراگاهها؛ و به‌ طور کلى برخوردار شدن از منافع اقتصادى و اجتماعى و سیاسى، بهبود بخشیدن به این امور یا حفظ آنها.<ref>رجوع کنید به همان، ج۴، ص۳۷۲؛ جوده، همانجا.</ref>

اتمام و انقضاى حلف (خَلْع)، همچون انعقاد آن، علل و انگیزه‌هاى گوناگونى داشت. حلفهایى که براى تأمین منافع زودگذر و موقتاً منعقد مى‌شدند، با کسب انتفاع مورد نظر یا سپرى شدن زمان معین، فسخ مى‌گردیدند. نقل و انتقال هاى قبایل و دور شدن آنها از یکدیگر نیز در تضعیف مناسبات و در نتیجه کم‌رنگ شدن و فسخ حلفها مؤثر بود.<ref>رجوع کنید به جوادعلى، ج۴، ص۳۷۴-۳۷۶.</ref>

==اصول حلف بین قبائل==

حلف به‌ تدریج در نهاد وَلاء ادغام شد که هدف از آن، پیوستن افراد یا طایفه‌اى به یک قبیله بود به‌ طورى که گفته شده است حلف، گسترده‌ترین شکل ولاء در نزد عرب پیش از [[اسلام]] بود.<ref>جوده، ص۳۲-۴۷.</ref> دلیل انعقاد چنین پیمانى معمولاً رانده شدن این افراد از قبیله خود و نیازشان به پیوستن به قبیله جدیدى بود که از آنان حمایت کند. این اعضاى جدید «مولا»ى قبیله مذکور خوانده مى‌شدند و وظایف و حقوقشان با دیگر افراد قبیله یکسان بود و حتى از یکدیگر [[ارث]] مى‌بردند.<ref>ابن‌خلدون، ج۱، مقدمه، ص۱۶۹ـ۱۷۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه.</ref>

حلف در عین متحدکردن قبایل مختلف، استقلال و خودمختارى آنان را از بین نمى‌برد و با آنکه معمولاً یک طرفِ حلف قبیله ضعیفى قرار داشت، تحقیرى براى آنان به‌ شمار نمى‌رفت. در اغلب این موارد قبیله کوچک‌تر به موطن قبیله بزرگ‌تر کوچ مى‌کرد که این امر باعث آمیختگى و اتحاد بیشتر میان آنان مى‌شد. حتى با گذشت زمان، گاه نام خاندانى مشترک به دو قبیله اطلاق مى‌شد و قبیله کوچک‌تر در قبیله بزرگ مستحیل مى‌گردید.<ref>د.اسلام، همانجا.</ref> از این‌ رو در بررسى نسب قبایل عرب نمونه‌هاى بسیار از تداخل انساب وجود دارد که در نتیجه انعقاد حلف پدید آمده است.<ref>براى نمونه رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص۹۸؛ ابوالفرج اصفهانى، ج۱۷، ص۹۳؛ بکرى، ج۱، ص۴۱.</ref> به همین سبب، براى شناخت انساب و قبایل عرب باید احلاف را شناخت.<ref>جوادعلى، ج۴، ص۳۸۵.</ref>

باید توجه داشت که در حلفها، هیچگاه منافع عمومى مجموعه مردم عرب، همانند اتحاد و دفاع در برابر غیرعرب، در نظر نبود و موضوعات آن به مصالح قومى و قبیله‌اى محدود مى‌شد؛ البته افراد و طوایف به‌ تنهایى و با در نظر گرفتن منافع شخصى خود، با سرزمینهاى دیگر حلفهایى داشتند، مانند حلفهاى تجارى فرزندان [[عبدمناف]] ([[هاشم بن عبد مناف|هاشم]]، عبدشمس، نوفل و مطلب) با دولتهاى [[شام]] و [[حبشه]] و [[ایران|ایران]] و [[یمن|یمن]]،<ref>رجوع کنید به ابن‌اثیر، ج۲، ص۱۶.</ref> هم‌پیمانى ایرانیان مقیم یمن (ابناء) با همْدانیان<ref>ابن‌حائک، ج۱۰، ص۲۴۴؛ رازى، ص۳۷ـ۳۸.</ref> و هم‌پیمانى [[یهود|یهودیان]] با عربها.<ref>ابن‌هشام، ج۲، ص۱۸۸؛ مسعودى، ص۲۴۰.</ref>

چون حلف در تنظیم مناسبات اجتماعى و شئون زندگى عربها نقش مهمى داشت، همچون هر پیمان دیگرى سخت محترم بود و نقض آن گناهى بزرگ شمرده مى‌شد.<ref>رجوع کنید به جوادعلى، ج۴، ص۳۷۰ـ۳۷۱.</ref>

==آداب تحالف==
انعقاد حلف همواره با مراسمى ویژه همراه بوده است. حلفهاى مهم را در اماکن مقدس (همچون بتکده‌ها)، مقابر اجداد یا بزرگان، بازارهاى عمومى چون عکاظ و ذى‌المجاز که در [[ماه های حرام|ماههاى حرام]] برپا مى‌شدند، در اقامتگاه هاى قبیله‌ها یا کنار کوهى مشهور منعقد مى‌ساختند.<ref>رجوع کنید به ابن‌کلبى، ص۲۹؛ جاحظ، ۱۳۶۷، ج۳، ص۷؛ همو، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹، ج۴، ص۴۷۰ـ۴۷۱؛ جوادعلى، ج۴، ص۳۸۱-۳۸۵.</ref> اهل [[مکه|مکه]]، مراسم حلف را کنار [[کعبه|کعبه]] و بتهاى آن یا در [[دار الندوه|دارالنَدْوَه]] یا در خانه یکى از شیوخ قبایل به‌جا مى‌آوردند.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۱؛ ابن‌حبیب، ص۴۳-۴۶؛ مسعودى، ص۲۰۹ـ۲۱۰.</ref>

آداب تحالف، متنوع بود: در حلف‌المُطَیبین ـ که از مشهورترین حلفاى دوره [[جاهلیت|جاهلى]] عرب است و در پى اختلاف [[عبدمناف|بنى‌عبدمناف]] و بنى‌عبدالدار بر سر تصدىِ منصب حجابت [[کعبه|کعبه]] شکل گرفت ـ بنى‌عبدمناف و حلفهاى آنان به نشانه هم‌پیمانى بر ضد بنى‌عبدالدار، دستهاى خود را در ظرفى پر از عطر (طیب) فرو بردند و سپس کعبه را مسح کردند.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۹؛ مسعودى، ص۲۱۰ـ۲۱۱.</ref> در حلف معروف دیگر این دوره به نام لَعَقَةُالدَّم (خونْ لیسان) ــ که در پى بازسازى کعبه و اختلاف قبایل بر سر نصب کردن [[حجر الأسود‌‌|حجرالاسود]] در جایگاه مخصوصش شکل گرفت ــ بنى‌عبدالدار و حلفایشان دستهاى خود را در ظرفى پر از خون فروبردند و سپس دستهاى خونین خود را لیسیدند.<ref>ابوعبیده، ج۲، ص۹۷۰؛ ابن‌سعد، ج۱، ص۵۸؛ براى مراسم تحالف که با استفاده از نمک، خاکستر، آب، رُب و جز آنها انجام مى‌شد.</ref>

نارالحلف (نارالتحالف) نیز که در بسیارى از حلفها برافروخته مى‌شد، در [[ادبیات عرب|ادبیات عرب]] مشهور است.<ref>براى نمونه رجوع کنید به جاحظ، ۱۳۶۷، ج۳، ص۷ـ۸؛ همو، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹، همانجا؛ ثعالبى، ص۵۷۷.</ref> معمولاً یک نفر، مأمور اجراى مراسم انعقاد حلف مى‌شد و عده‌اى نیز به عنوان شاهد، حضور مى‌یافتند.<ref>رجوع کنید به واقدى، ج۲، ص۷۸۱؛ ابوعبیده، ج۱، ص۲۳۸-۴۰۸.</ref>

گاه مجرى مراسم در میان دو طرف پیمان قرار مى‌گرفت و با سنگِ تیزى کف دستهاى آنان را مى‌خراشید، آنگاه با قطعه‌اى از جامه ایشان که به خونشان آلوده بود، چند قطعه سنگ را خونین مى‌ساخت و اورادى مى‌خواند.<ref>جاحظ، ۱۳۶۷، همانجا؛ جوادعلى، ج۴، ص۳۷۹.</ref> در مراسم تحالف، معمولاً سفره‌اى مى‌گستردند و در کنار یکدیگر غذا مى‌خوردند.<ref>ابن‌سعد، ج۱، ص۱۰۶؛ عسکرى، قسم۱، ص۷۲؛ ابن‌جوزى، ج۲، ص۳۱۱.</ref> گاه پیمانهاى مهم را مى‌نوشتند و در مکانى مقدس، چون [[کعبه|کعبه]]، نگاه مى‌داشتند.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، ج۱، ص۳۷۵ـ۳۷۶؛ جاحظ، ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹، ج۱، ص۶۹ـ۷۰؛ یعقوبى، ج۲، ص۳۱.</ref>

==حلف بعد ظهور اسلام==

با ظهور [[اسلام]] و رویکرد ویژه تعالیم اسلامى به ایجاد اتحاد و پرهیز از دامن زدن به عوامل تفرقه و تمایزهاى مجعول، جایگاهى که حلف در عصر جاهلى داشت، محفوظ نماند، به‌ ویژه برخى حلفهاى جاهلى که در نتیجه عداوت ها و [[کینه|کینه‌توزی]] هاى مردم عرب شکل گرفته بود، نمى‌توانست در دوره اسلامى ادامه بیابد.

در عین حال حلفى چون «[[حلف الفضول|حلف‌الفضول]]» که براى یارى به مظلومان<ref>صرف‌نظر از منافع اقتصادى آن براى مُتحالِفان.</ref> پدید آمده بود، پس از ظهور اسلام نیز محترم شمرده شد.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، ج۱، ص۱۴۱ـ۱۴۲؛ مسعودى، ص۲۱۰.</ref> بنابر مجموعه مباحث [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله درباره نهى یا تجویز حلف<ref>براى تفصیل رجوع کنید به جوده، ص۶۵ـ۸۲.</ref> ـ به‌ویژه با توجه به این که در سال هشتم هجرت، هنگام [[فتح مکه|فتح مکه]] فرمود: «لا حلفَ فى الاسلام» (در اسلام حلفى وجود ندارد)ـ مى‌توان گفت که تا پیش از این تاریخ، پیامبر نظام حلف را نهى کلى و قطعى نکرده و شواهد تاریخى نیز بیانگر همین ادعاست. مثلاً تلاشهاى پیامبر براى کسب یارى و حمایتِ قبایل عرب در آغاز دعوت اسلامى و به‌ ویژه برقرارى [[بیعت عقبه|بیعت عقبه]] با اهالىِ [[یثرب]] و نیز انعقاد پیمان [[اخوت|مؤاخاة]] میان مسلمانان مدینه ([[انصار]]) و [[مهاجرین|مهاجران]] مکى، در ذیل نظامات حلف دسته‌بندى مى‌شوند.<ref>رجوع کنید به همان، ص۶۷ـ۷۰.</ref>

حلفهایى که میان [[اوس و خزرج]] در [[مدینه]] با قبایل یهودى [[بنی قینقاع|بنى‌قینقاع]]، [[بنی نضیر|بنى‌نضیر]] و [[بنی قریظه|بنى‌قریظه]] برقرار بود نیز در جنگهاى میان مسلمانان و این قبایل، دست‌کم، موجب پذیرش وساطت و حکمیتِ حلفاى سابقشان براى تعیین سرنوشت ایشان گردید، مانند حکمیت [[سعد بن معاذ]] از [[اوس]] که حلیف بنى‌قریظه بودند در [[غزوه بنی قریظه|غزوه بنى‌قریظه]] در سال پنجم هجری.<ref>رجوع کنید به ابن‌هشام، ج۲، ص۱۸۸؛ طبرى، ج۲، ص۴۸۰-۵۸۶.</ref> 

حتى مقدمات [[فتح مکه|فتح مکه]] نیز در نتیجه آنچه بر اساس قواعد نظام حلف روى داده بود شکل گرفت، زیرا بر طبق مفاد [[صلح حدیبیه]] مقرر شده بود که قبایل عرب، در هم‌پیمانى با مسلمانان یا [[قریش|قریش]] مختار باشند. بر این اساس قبیله بنى‌بکر با قریش و [[قبیله خزاعه|بنى‌خزاعه]] با مسلمانان حلیف شدند. پس از مدتى قریش حلیف خود را در حمله به حلیفِ مسلمانان یارى دادند. این به معناى شکستن پیمان صلح حدیبیه از سوى قریش و در نتیجه فرمان [[پیامبر اسلام|پیامبر]] براى فتح [[مکه|مکه]] بود.<ref>ابن‌هشام، ج۴، ص۳۱ـ۳۲؛ طبرى، ج۳، ص۴۳ـ۴۴.</ref>

پس از [[فتح مکه]] و الغاى قانون حلف به فرمان پیامبر اسلام، به‌ تدریج حلف و نظامهاى آن از جامعه عرب رخت بربست. اگر هم در دهه‌هاى نخستینِ پس از [[رحلت پیامبر اسلام|رحلت پیامبر]] بتوان اثرى از احلاف گذشته یافت، قطعاً و با گذشت زمان از اهمیت و اعتبار پیشین آن کاسته شده و نقش خود را در جامعه عرب از دست داده بوده است.<ref>براى اطلاع بیشتر رجوع کنید به جوده، ص۷۲ـ۷۹.</ref>

==پانویس==
<references />

==منابع==

*[[دانشنامه جهان اسلام (کتاب)|دانشنامه جهان اسلام]]، مدخل "حلف" از صابر اداک.

== مطالب مرتبط ==

* [[حلف الفضول]]

[[رده:آداب و سنن]]
[[رده:دوران جاهلیت]]