نظر خاورشناسان درباره تدوین حدیث

این صفحه مدخلی از دانشنامه جهان اسلام است

(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)

خاورشناسان درباره حدیث و تدوینِ آن، روشها و دیدگاههای متفاوتی دارند. گولدتسیهر در جلد دوم کتاب «مطالعات اسلامی» به تفصیل به ارائه دیدگاه شکاکانه خویش پرداخت. تحقیقات وی عمدتاً متأثر از آرای اشپرنگر است. به نظر اشپرنگر این که حدیث اصولاً علمی شفاهی بوده خرافه مردودی بیش نیست. گولدتسیهر نیز بر این نظر بود اما اصرار می ورزید که گرایشهای کلامی و تردیدهای دینی مایه بی رغبتی به نگارش حدیث شده است. او دخالت مسائل سیاسی را در این امر بسیار برجسته جلوه می داد. اغلب خاورشناسان نتیجه گیری های گولدتسیهر را دارای اعتبار قطعی می انگارند و در مسائل اصلی و جزئیات به ارجاع به وی بسنده می کنند.

پنجاه سال پس از گولدتسیهر، یوزف شاخت به رغم ارائه تصویری دقیقتر و پیچیده تر که مبتنی بر بینشی مفید درباره اِسنادها بود، در کتاب «مبانی فقه اسلامی» همچون گولدتسیهر بر دیدگاه شکاکیت تأکید ورزید و همین رأی را از منظری دیگر تأیید و تقویت کرد. اثر وی نقطه عزیمتی برای تمام مطالعات حدیثیِ سپسین در غرب به شمار می آید.

در مقابل این دیدگاه، افرادی همچون نبیّه اَبوت در مطالعاتی در باب نخستین پاپیروسهای عربی، جلد دوم: «روایات و تفاسیر قرآنی» فؤاد سزگین در تاریخ نگارشهای عربی و محمدمصطفی اعظمی در «دراسات فی تدوین السنة النبویة» و دو کتاب دیگر خود دیدگاههای گولدتسیهر را نقد کردند و اعظمی در آثارش به ویژه به نقض آرای شاخت پرداخت.

در نقد روش گولدتسیهر گفته اند که او از تفاوت ظریفِ تدوین و تصنیف غفلت ورزیده و ضعف و کاستی های منابع تحقیقی که در دسترس داشته، موجب آشفتگی در استنباطهایش شده است و نبودِ ربطی وثیق میان آنها معنای بسیار متفاوتی به اطلاعات نخستین وی داده است.

دیگر آنکه روش وی و شاخت این نقیصه بزرگ را دارد که تأثیر فراگیر قرآن و تفاسیر آن را ــ که عمدتاً روایی اند ــ بر تمام فعالیت های فکری قرون نخستین اسلامی نادیده گرفته اند. همچنان که آنها از حرکت حدیثی اصحاب امامان شیعه به ویژه از آنرو که با اهتمام و نظارت خود امامان صورت می گرفته است، غفلت یا تغافل کرده اند.

همچنین هربرت برگ در «تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده های اسلامی» (انگلستان، 2000) که به تفصیل به سیر تحول آرای خاورشناسان درباره حدیث، تدوین آن اِسنادها و به ویژه سندیت احادیث در تفاسیر پرداخته، در نقد روش گولدتسیهر نوشته است که وی جز پاره ای کلیات درباره سیر قهقرایی اسناد، هیچگونه روش دقیق و روشنی ارائه نمی کند.

منابع مقاله

• فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج1، جزء1، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض1403/1983؛ مرتضی کریمی نیا، «تکوین و تکامل تفسیر در نخستین سده های اسلامی: نگاهی به کتاب هربرت برگ»، آینه پژوهش، سال12، ش3 (مردادـشهریور 1380).
• period.: the authenticity of muslim literature from the formative, Surry The development of exegesis in early Islam; John Herbert Berg Burton, An introduction to the H ¤ ad i ¦ th , Edinburgh 1994; Ignaz Goldziher, Muslim studies , vol. 2, ed. S.M. Stern, translated from the German by C.R. Barber and S.M. Stern, London 1971.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "تدوین حدیث: بخش نظر خاورشناسان درباره تدوین حدیث" از لیلا هوشنگی.