كشاف‌ها

كشاف نوعي نمايه واژه‌اي يا واژه‌نماست كه در آن "همه واژه‌هاي بكار رفته در يك اثر در نظم الفبايي مرتب شده و به‌ دنبال آن سياهه‌اي از همه سطوري كه اين واژه در آنها بكار رفته، بر اساس توالي حضور آن در متن، مي‌آيد". در اين تعريف بر دو نكته تأكيد مي‌شود، يكي آمدن همه واژه‌هاي بكار رفته در متن به‌ صورت الفبايي و ديگر گنجانده شدن همه سطوري از متن كه واژه مورد نظر را دربردارند؛ واژه‌نماهايي كه فقط به محل آمدن واژه، بدون آوردن متن يا قسمتي از آن ارجاع مي‌دهند بر اساس اين تعريف كشاف شمرده نمي‌شوند.

هر چند گنجاندن اين ويژگي‌ها سبب مي‌شود نياز پژوهشگر براي مراجعه به متن اصلي كاهش يابد، اما اين امر حجيم شدن بيش از حد واژه‌نما نسبت به متن اصلي و زمان‌بر بودن تدوين آن را به‌دنبال دارد. به‌ عنوان مثال اگر جمله‌اي ده واژه داشته باشد و اين جمله ذيل هر واژه موجود در آن يكبار تكرار شود، در مجموع اين جمله ده بار ذيل مدخل‌هاي مختلف تكرار خواهد شد، به‌ طوري كه "بطور متوسط حجم كشاف‌ها نسبت به اصل اثر 7 تا 9 برابر است، از اين‌روست كه بعضي واژه‌نامه‌هاي معروف مانند وبستر و راندم هاوس كشاف را سياهه‌اي الفبايي از واژه‌هاي مهم متن شمرده‌اند. البته تقسيم واژه‌ها به مهم و غيرمهم امري نسبي است، اما چون فهرست كردن همه واژه‌ها عملاً امكان‌پذير نيست، معمولاً اين فهرست بر اساس كاربردهاي مختلف محدود مي‌شوند". در بسياري از كشاف‌هاي موجود به ذكر جاينما اكتفا شده است.

بر اساس شواهد موجود، در فرهنگ و تمدن اسلامي سابقه تدوين نخستين كشاف قرآن مجيد به قرن نهم ق./15م. مي‌رسد و مربوط به كشافي به‌ نام "آيه‌الآيات الفرقاني (فرغاني) است كه تاريخ تأليف آن بنا به قول مؤلف در آخر كتاب، اول ماه رمضان سنه 891ق. در دارالسلطنه هرات مي‌باشد". بعدها كشاف‌هاي ديگري براي قرآن مجيد تهيه شد كه از جمله آنها مي‌توان به ترتيب زيبا = دليل الحيران في‌الكشف عن آيات القرآن، هاديه قطبشاهي در استخراج آيات كلام الهي و كشف الآيات النصيري الطوسي اشاره كرد كه همگي در قرن يازده ق. تدوين شدند.

خاورشناسان نيز در تهيه كشاف‌هاي قرآن كوشيده‌اند. مشهورتر از همه اثر گوستاو فلوگل آلماني است. او فهرست كلمات قرآن را به‌ نام نجوم الفرقان في اطراف القرآن به ضميمه قرآني در سال 1842 به چاپ رساند. در 1364ق. محمدفؤاد عبدالباقي، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم را بر اساس فهرست فلوگل تهيه كرد كه تاكنون بارها به چاپ رسيده است. درگذشته، انتشار كشاف‌هاي قرآن كريم به ضميمه متن اصلي مرسوم بود ولي در قرآن‌هاي چاپ جديد غالباً اين بخش مهم حذف شده است كه دليل اين امر احتمالاً اتكا به نرم‌افزارهاي قرآني است كه امكان دسترسي به متن را از طريق واژه‌ها به راحتي فراهم مي‌كنند.

بعدها تهيه اين نوع راهنماها براي ساير آثار برجسته ديني و ادبي رواج پيدا كرد كه از آن ميان مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

المعجم المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه، معجم بحارالانوار، معجم احاديث اربعه، فرهنگ بسامدي شاهنامه فردوسي، فرهنگ بسامدي حافظ و از دريا به دريا يا فرهنگ بسامدي مثنوي.

در مغرب زمين هم تهيه چنين منابعي با عنوان واژه‌نما سابقه‌اي طولاني دارد. كشاف‌هاي كتب مقدس احتمالاً در قرن هفتم و هشتم ميلادي وجود داشته‌اند، اما شروع تهيه كشاف‌ها را به‌ طور كلي بايد مربوط به قرن سيزدهم ميلادي دانست. نخستين واژه‌نماي شناخته شده در 1230م. براي نسخه قديمي كتاب مقدس به زبان لاتين تهيه شد، سپس در 1523 نخستين واژه‌نماي كتاب مقدس به عبري و در 1550 به زبان انگليسي تدوين شد.

تهيه اين نوع منابع در غرب نيز علاوه بر كتاب‌هاي مقدس براي آثار برجسته ادبي و فرهنگي رواج يافت. به‌ عنوان نمونه در 1894 جان بارتت براي نخستين بار به تهيه فرهنگ بسامدي آثار شكسپير پرداخت، تامس كوروين مندنهال در سال‌هاي آغازين دهه 1880 واژه‌نامه‌هاي بسامدي آثار كريستوفر مالرو، فرانسيس بيكن، بن جانسن و ويليام شكسپير را تدوين كرد.

كشاف‌ها از نظر عنوان، ميزان و نوع اطلاعات، نوع كاربرد و طرز تنظيم انواع مختلف دارند. از نظر عنوان، كشاف‌ها ممكن است با عناوين مختلفي همچون كشف‌اللغات، كشف‌الابيات، كشف‌المطالب، معاجم الفاظ، فرهنگ‌هاي بسامدي، فرهنگ‌هاي آماري، مفتاح، مصباح، دليل، هاديه و جز آن تهيه شوند. كشاف‌ها از نظر ميزان و نوع اطلاعات ممكن است دربردارنده همه واژه‌هاي متن و يا واژه‌هاي مهم آن باشند، همچنين ممكن است اطلاعات ذيل واژه بيايد و يا سطوري كه اين واژه در آن بكار رفته است نيز فهرست شود. از نظر كاربرد، بعضي از كشاف‌ها مانند فرهنگ‌هاي بسامدي و آماري در پژوهش‌هاي زبان‌شناختي كاربرد دارند. بعضي ديگر همچون معاجم الفاظ و كشف‌اللغات‌ها ممكن است به‌ طور ساده براي يافتن متن حاوي واژه‌اي معين و يا براي فعاليت‌هاي پژوهشي گسترده‌تر بكار روند. كشاف‌ها غالباً الفبايي تنظيم مي‌شوند اما شيوه تنظيم الفبايي، خود داراي انواعي است كه در ادامه بحث به آن پرداخته مي‌شود.

از انواع ذكر شده در بالا، كشف‌المطالب‌ها از نظر كاركرد با ساير كشاف‌ها تفاوت عمده‌اي دارند. اين منابع نوعي دسترسي موضوعي براي جستجوگر فراهم مي‌كنند و بدين لحاظ تا حدي از نمايه‌هاي واژه‌اي فاصله گرفته و به نمايه‌هاي موضوعي نزديك مي‌شوند. به‌ عنوان مثال اگر كسي واژه‌اي از يك متن را به خاطر آورد با استفاده از كشاف‌هاي لغات و الفاظ مرتبط مي‌تواند محل آمدن آن را در متن بيابد، اما اگر كسي در جستجوي موضوعي معين در يك منبع باشد بايد از كشف‌المطالب‌ها استفاده كند.

از كشف‌المطالب‌هاي تهيه شده براي قرآن مجيد يكي اثر ژول لابوم فرانسوي است كه قرآن را بر حسب موضوع به هجده باب تقسيم كرده و آيات مربوط به هر موضوع را ذيل فرعي از آن باب گردآورده است. اين كتاب بعدها توسط محمدفؤاد عبدالباقي با عنوان تفصيل الآيات القران الحكيم به انضمام مستدركي از ادوارد مونته به عربي چاپ شد. بعدها اين كتاب به انضمام مستدرك مزبور با ترجمه فارسي منتشر شد اما آنچه به كشف‌المطالب معروف است و در آخر قرآن‌ها چاپ مي‌شود توسط حاجي‌عليخان اعتمادالسلطنه معروف از روي قرآن تجزيه ژول لابوم فرانسوي تهيه شده بود. فرهنگ موضوعي قرآن مجيد يا المفهرس الموضوعي للقرآن الكريم هم كه در 1364 به همت كامران فاني و بهاءالدين خرمشاهي منتشر شد به اذعان تدوين‌كنندگان، كشف‌المطالب الفبايي يا فهرست موضوعي قرآن مجيد به‌شمار مي‌رود.

كشاف‌ها علاوه بر آن كه وسيله بازيابي اطلاعات هستند، در پژوهش‌هاي واژه‌شناختي هر حوزه نيز ابزار مهمي به‌شمار مي‌آيند. به‌ عنوان مثال تدوين واژه‌نامه، حداقل از نظر اصول بايد بر بررسي كشاف‌هاي مرتبط مبتني باشد. اين امر براي درك بيشتر مفهوم يك واژه در متون پيشين و همچنين تعيين كاربردها و معاني متعدد يك واژه ضروري است.

نظم الفبايي كشاف‌ها ممكن است بر اساس الفباي اول يا آخر واژه‌ها صورت گيرد. تنظيم كشاف‌هاي منابع عربي زبان، از جمله كشاف‌هاي قرآن مجيد به تبع اصول كلي تدوين واژه‌نامه‌هاي عربي بر ماده و ريشه كلمه استوار است. لذا جوينده براي استفاده از آن بايد علاوه بر دانستن ريشه كلمه موردنظر با نظام تبويب و ترتيب كلمه در معاجم عربي نيز آشنا باشد. مثلاً اگر بخواهد كلمه احصاء را در كشافي بيابد، اولا بايد بداند كه اين كلمه از ريشه "ح ص ي" گرفته شده، ثانيآ آگاه باشد كه اين كلمه در برخي فرهنگ‌ها كه حرف آخر ريشه را اساس تبويب قرار داده‌اند در "باب‌الياء" و در مواردي كه مخارج حروف اساس تبويب بوده در "باب الحاء" آمده است. اين امر استفاده از اين منابع را دشوار مي‌كند، خصوصاً آن كه در مواردي، فرهنگ‌نويسان در مورد ريشه بعضي كلمات اتفاق‌نظر ندارند. براي رفع اين مشكل تلاش‌هايي صورت گرفته تا كشاف‌ها بر اساس الفباي كلمه به همان صورت كه نوشته مي‌شود، تنظيم شود كه از جمله آنها مي‌توان به فهرس‌الالفاظ محمود راميار و فرهنگ موضوعي قرآن مجيد اشاره كرد كه يك كشف‌المطالب الفبايي است.

علي‌رغم همه انتقاداتي كه به شيوه تنظيم واژه‌ها بر اساس ريشه كلمه در كشاف‌هاي عربي زبان وارد مي‌شود، بايد اذعان كرد كه اين نوع تنظيم از منظر ذخيره و بازيابي اطلاعات، ابزاري مؤثر براي بازيابي موضوعي فراهم مي‌كند و تا حدي به نمايه‌هاي موضوعي نزديك مي‌شود؛ به نحوي كه مي‌توان گفت اين نوع كشاف‌ها با واژه‌نماهايي كه صرفاً جاي آمدن تك واژه‌ها را بدون درنظر گرفتن رابطه موضوعي آن با ساير واژه‌ها نشان مي‌دهد، متفاوتند. با توجه به ساختار صرفي زبان عربي كه در آن درصد بالايي از واژه‌ها مشتق از يك ريشه هستند،مي‌توان گفت اين نوع كشاف‌ها با گردآوري همه واژه‌هاي مشتق از يك ريشه به نوعي ذخيره‌سازي موضوعي مي‌پردازند كه كشاف‌هاي صرفاً الفبايي فاقد آن هستند. البته در اين نوع كشاف‌ها هم بازيابي يك موضوع به‌ طور كامل انجام نمي‌شود، چرا كه ذخيره‌سازي اطلاعات ناظر بر موضوعاتي كه به لحاظ معنايي مترادف و يا مرتبط با واژه‌اند، نيست.

از نظر معيارهاي مهم در ارزيابي نمايه‌ها يعني ضريب بازيابي و دقت، مي‌توان گفت كشاف‌ها به‌ دليل فراهم كردن همه پاسخ‌هاي ممكن در جستجوي يك واژه، از جامعيت و ضريب بازيابي بالايي برخوردارند اما به‌ دليل همين تعدد پاسخ‌ها، يافتن پاسخ اصلي دشوار است به‌ عبارت ديگر ضريب دقت در اين نوع واژه‌نماها پايين است.

نيمه دوم قرن بيستم را كه تهيه كشاف‌ها به كمك رايانه انجام شد و سپس كشاف‌هاي رايانه‌اي رواج يافت، مي‌توان دوراني جديد در تهيه كشاف‌ها شمرد. اين نوع نمايه‌ها كه به‌ وسيله رايانه براي حجم عظيمي از متون با سرعت و دقت بالا تهيه مي‌شود، از ديدگاه نمايه‌سازان حرفه‌اي همچون انجمن‌هاي نمايه‌سازي، واژه‌نما يا كشاف محسوب مي‌شوند.

اين كشاف‌ها در حال حاضر به‌ ندرت چاپ مي‌شوند و بيشتر در نظام‌هاي ذخيره و بازيابي رايانه‌اي اطلاعات همچون بانك‌ها و نرم‌افزارهاي اطلاعاتي، شبكه‌هاي اطلاع‌رساني و يا اينترنت بكار گرفته مي‌شوند. به‌عنوان مثال آنچه امروزه به‌ عنوان نمايه‌هاي وب، ابزار جستجو در اطلاعات را فراهم مي‌كند، در واقع فهرست واژه‌هاي بكار رفته در صفحات و مداركي است كه به‌ وسيله ابزارهاي نمايه‌سازي وب، گردآوري و به‌ همراه جاينماي آنها الفبايي و نگهداري مي‌شود تا در هنگام ضرورت با سؤال كاربر تطبيق داده شده و امكان بازيابي مدارك مرتبط با يك واژه را فراهم سازد. از اين‌روست كه بازيابي اطلاعات در نظام‌هاي رايانه‌اي هم از قابليت مربوط به امكان تركيب تك واژه‌ها (در واژه‌نماها) و هم از ضريب بالاي بازيابي و ضريب دقت پايين برخوردارند.

منابع

• دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "كشاف‌ها" از سیمین نیازی، بازیابی: 16 مرداد 1392.