فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)

نویسنده	شیخ منتجب الدین رازی
موضوع	محدثان شیعه/علم رجال
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
محقق	جلال‌الدین محدث ارموی
محقق	محمد سمامی حائری
فهرست شیخ منتجب الدین

کتاب «الفهرست» تألیف شیخ منتجب الدین رازی (م، ۵۸۵ ق) است که در آن اسامی علما و محدثین شیعه گردآوری شده است. این کتاب یکى از منابع اصیل و قابل اعتماد در معرفت و شناخت دانشمندان شیعى در سده ششم هجری است.

انگیزه نگارش

شیخ منتجب الدین درباره علت تألیف این کتاب مى گوید: «روزى در مجلس عزالدین یحیى ابن ابى‌الفضل که خود عالمى بزرگ بود و ریاست و مهترى علویین را در قم به عهده داشت، حضور داشتم. سخن از کتاب «اربعین» نوشته ابوسعید محمد بن احمد نیشابورى به میان آمد. او از خوبى این کتاب اظهار شگفتى مى کرد؛ تا اینکه رشته سخنانمان به کتاب «الفهرست» شیخ طوسى که نام‌هاى روایتگران و دانشمندان شیعى را تا روزگار خویش گردآورى کرده است، پیوند خورد. عزالدین گفت: «بعد از شیخ طوسى در این زمینه دیگر کتابى نوشته نشده است». به او گفتم: «اگر خداوند به من عمرى عطا کند، کتاب‌هایى را در این مورد تألیف خواهم کرد؛ بر همین اساس نوشتن کتاب اربعین و الفهرست در ترجمه و شرح حال دانشمندانى که بعد از شیخ طوسى زندگى مى کردند را آغاز کردم».

اهمیت کتاب

در مورد اعتبار این کتاب نیاز به هیچ سخنى نیست، چرا که بزرگان وقتى پیرامون شخصیتى سرگردان شوند همین که در «الفهرست» توثیقى پیرامون او بیابند براى آنان بهترین حجت در اعتبار آن شخص است و تاکنون هیچکس در اعتبار این کتاب شبهه‌اى نکرده است.

کتاب الفهرست منتجب‌الدین از معتبرترین کتاب‌هائى است که از روزگار مؤلف تا کنون مورد عنایت دانشوران شیعى و سنى قرار گرفته است. عالمان بلندپایه اى همانند شهید اول، شهید ثانى، شیخ بهاءالدین عاملى و دیگران، این کتاب را به خط خود استنساخ کرده اند؛ حتى صاحب وسائل الشیعه کتاب امل الامل را که مى نوشت، نسخه اى از الفهرست را به خط شهید ثانى در نزد خود حاضر داشت. وى در ۲۵۷ مورد، مطالب امل الامل را از الفهرست منتجب‌الدین نقل مى کند و این نشان از اعتماد بزرگان اسلام بر این کتاب دارد.

از جمع دانشمندان سنى نیز ابن حجر عسقلانى بارها در کتاب هاى خود از آن استفاده کرده و نام الفهرست را به صراحت ذکر نموده است.

علامه اُرموى در مقدمه کتاب الفهرست مى نویسد: «آیت الله بروجردى به من گفت: چندین سال از عمر خویش را در تنظیم و مرتب کردن کتاب الفهرست صرف کردم».

الفهرست از هنگام تألیف تا عصر حاضر، یکى از دقیق ترین کتاب‌هائى است که در تراجم نگارش یافته و تمام دانشمندان شیعه و سنى به آن اهمیت شگفتى داده اند.

معرفی اجمالی کتاب

فهرست اسماء علماء الشیعه، معروف به فهرست منتجب الدین از مشهورترین و موثق‌ترین مجموعه‌ های تراجم علما و مؤلفین شیعه است و شامل نام و آثار هفتصد تن از اعلام شیعه در قرن پنجم و ششم هجری می‌شود و در واقع فهرست طوسی را تکمیل می‌نماید. البته کتاب مشهور و مهم دیگری داریم که تقریباً همزمان با فهرست منتجب الدین نوشته شده و آن معالم العلماء اثر ابن شهر آشوب است، اما ظاهرا منتجب الدین از این کتاب بی خبر بوده و یا ابن شهر آشوب کتب خود را بعد از منتجب الدین نوشته است.

موضوع فهرست شیخ منتجب‌الدین، طبق آنچه در مقدمه فهرست مزبور و خاتمه «اربعین» شیخ منتجب‌الدین ـ که به فهرست مزبور اشاره می‌کند ـ آمده است، اسامی علماء و مصنفین شیعه است و چنان که در مقدمه فهرست ذکر شده، این کتاب ذیل «فهرست شیخ طوسی» است، از این روی منظور از شیعه، شیعه به معنی اعم نیست. او احیاناً ترجمه و شرح حالى را هم از آنان به اجمال ارائه مى دهد. این کتاب براى یک پژوهشگر در حوزه رجال شناسى غنیمتى بسیار باارزش است.

محتوای کتاب

شیخ منتجب‌الدین، اسماء رجال را مانند شیخ طوسی به ترتیب الفبا مرتب کرده و تنها حرف اول اسم شخص را مراعات کرده است ـ و ترتیب کامل که امروزه معمول است در کتاب نیست ـ در مقدمه کتاب می‌نویسد: «و بنیة علی حروف المعجم، اقتداءاً بالشیخ ابی جعفر ـ رحمه الله ـ ولیکن اسهل مأخذاً».

شیخ طوسی در مقدمه فهرست می‌نویسد: «و رتبت هذا الکتاب علی حروف المعجم، التی اولها الهمزة و آخرها الیاء، لیقرب علی الطالب بما یلتمسه و یسهل علی من یرید حفظه ایضاً». و اگر فهرست شیخ منتجب‌الدین مانند فهرست شیخ طوسی باشد، ترتیب رجال که در ضمن هر حرفی عنوان می‌شود، به ترتیب طبقه و عصر اشخاص نخواهد بود.

ولی به نظر علامه عالی مقام مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی ـ رحمة الله علیه ـ فهرست منتجب‌الدین بعد از ترتیب حروف به ترتیب طبقات تنظیم شده است، به این معنی که در هر بابی اول معاصرین شیخ طوسی ذکر می‌شوند، سپس شاگردان شیخ مثلاً بعد از آن شاگردان با واسطه تا در آخر به معاصرین خود شیخ منتجب‌الدین منتهی می‌شود.

این کلام قبل از مراجعه تفصیلی به کتاب مزبور بعید به نظر می‌رسد، زیرا شیخ منتجب‌الدین در مقدمه فهرست از ترتیب الفبایی برای تبعیت از شیخ و تسهیل امر اسم می‌برد و اگر تنظیم طبقاتی در این کتاب ملاحظه شده باشد ـ که در کتاب شیخ مراعات نشده ـ مناسب بود به این ممتاز بزرگ در مقدمه اشاره می‌شد. ولی بعد از مراجعه تفصیلی به کتاب یقین می‌‌شود که فهرست شیخ منتجب‌الدین، بر حسب ترتیب زمان و یا استاد و شاگرد طبقه‌بندی نشده است.

وضعیت نشر

فهرست شیخ منتجب الدین اولین بار در پایان جلد ۲۵ بحار چاپ شد. چاپ حاضر با مقدمه و تحقیق دکتر سید جلال الدین محدث ارموى است. در این چاپ تحقیقات بسیار ارزنده‌اى که چندین برابر حجم کتاب است به کتاب اضافه گردیده، از جمله: شرح حال شیخ منتجب الدین، استخراج آیات، استخراج نام افراد از کتب دیگر نظیر امل الآمل و جامع الروات و شرح حال محدث ارموى رحمة الله علیه.

پس از اتمام کتاب نیز به عنوان تعلیقات، شرح حال مفصل بسیارى از مذکورین در متن آمده و در پایان کتاب نیز فهرست هاى متنوعى آمده از جمله: فهرست آیات، احادیث، امثال عربى و فارسى اشعار عربى و فارسى، اقوال، اعلام به تفکیک و فهرست اوصاف مترجمین مانند ثقه، عدل، فقیه و...

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع الاحادیث ۳ [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "الفهرست ".
• ابوالحسن ربانى صالح‌آبادى، "شیخ منتجب الدین رازی"، ستارگان حرم، جلد ۷.

متن کتاب

فهرست شیخ منتجب الدین