دعای ۳۳ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها
دعا هنگام استخاره؛
وَ کانَ، مِنْ دُعَائِهِ علیه‌السلام فِی الِاسْتِخَارَةِ:
اللَّهُمَّ إِنِی أَسْتَخِیرُک بِعِلْمِک، فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اقْضِ لِی بِالْخِیرَةِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الِاخْتِیارِ، وَ اجْعَلْ ذَلِک ذَرِیعَةً إِلَی الرِّضَا بِمَا قَضَیتَ لَنَا وَ التَّسْلِیمِ لِمَا حَکمْتَ، فَأَزِحْ عَنَّا رَیبَ الِارْتِیابِ، وَ أَیّدْنَا بِیقِینِ الْمُخْلِصِینَ.
وَ لَا تَسُمْنَا عَجْزَ الْمَعْرِفَةِ عَمَّا تَخَیرْتَ فَنَغْمِطَ قَدْرَک، وَ نَکرَهَ مَوْضِعَ رِضَاک، وَ نَجْنَحَ إِلَی الَّتِی هِی أَبْعَدُ مِنْ حُسْنِ الْعَاقِبَةِ، وَ أَقْرَبُ إِلَی ضِدِّ الْعَافِیةِ.
حَبِّبْ إِلَینَا مَا نَکرَهُ مِنْ قَضَائِک، وَ سَهِّلْ عَلَینَا مَا نَسْتَصْعِبُ مِنْ حُکمِک، وَ أَلْهِمْنَا الِانْقِیادَ لِمَا أَوْرَدْتَ عَلَینَا مِنْ مَشِیتِک، حَتَّی لَا نُحِبَّ تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ، وَ لَا تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ، وَ لَا نَکرَهَ مَا أَحْبَبْتَ، وَ لَا نَتَخَیّرَ مَا کرِهْتَ.
وَ اخْتِمْ لَنَا بِالَّتِی هِی أَحْمَدُ عَاقِبَةً، وَ أَکرَمُ مَصِیراً، إِنَّک تُفِیدُ الْکرِیمَةَ، وَ تُعْطِی الْجَسِیمَةَ، وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ، وَ أَنْتَ عَلَی کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
دعا در طلب خیر از خداوند:
خداوندا از تو به سبب دانشت [که بر همه چیز آگاهی] درخواست خیر دارم. پس بر محمد و آلش درود فرست، و در حقّم به خیر حکم کن،
و شناخت آنچه را که برایمان اختیار کردی به ما الهام فرما، و آن را برای ما سبب خشنودی به قضایت، و تسلیم به حُکمت قرار ده، پس دلهره شک را از ما دور کن، و ما را به یقین مخلصین تأیید فرما،
و ما را دچار فروماندگی از معرفت آنچه برایمان اختیار کرده‌ای مکن، که قدر حضرتت را سبک انگاریم، و مورد رضای تو را ناپسند داریم، و به چیزی که از حسن عاقبت دورتر، و به خلاف عافیت نزدیکتر است میل پیدا کنیم.
آنچه را از قضای خود که ما از آن اکراه داریم محبوب قلبمان کن، و آنچه را از حکم تو سخت می‌پنداریم بر ما آسان ساز،
و گردن نهادن به آنچه از مشیت و اراده‌ات بر ما وارد آورده‌ای به ما الهام فرما، تا تأخیر آنچه را تعجیل فرمودی، و تعجیل آنچه را به تأخیر انداختی دوست نداریم، و هر آنچه محبوب توست ناپسند ندانیم، و آنچه را تو نمی‌پسندی انتخاب نکنیم.
و کار ما را به آنچه عاقبتش پسندیده تر، و مآلش بهتر است پایان بخش، که تو عطای نفیس مرحمت می‌کنی، و نعمت‌های بزرگ می‌بخشی، و هر چه می‌خواهی آن کنی، و بر هر چیز قدرت داری.
ترجمه آیتی
دعای آن حضرت است در طلب خیر:
بار خدایا، از تو راه خیر را مى طلبم، که تو به آن آگاهى. پس درود بفرست بر محمد و خاندان او و هر چه خیر است براى من مقدر فرماى.
و به ما الهام کن شناخت راهى را که باید اختیار کنیم. و آن را وسیله اى ساز که به آنچه براى ما مقرر کرده اى راضى باشیم و در برابر حکم تو تسلیم شویم. پس غبار تردید از دل ما بزداى و ما را به یقینى چون یقین مخلصان یارى فرماى.
بار خدایا، براى ما مخواه که در شناخت آنچه براى ما گزیده اى عاجز آییم، آنگاه تقدیر تو را حقیر شماریم و آنچه را خشنودى تو در آن است مکروه داریم و به راهى رویم که ما را از سرانجام نیک دور دارد و به غیر عافیت نزدیک گرداند.
خداوندا، ناخشنودى ما را از قضاى خود به خشنودى بدل فرماى و هر حکم تو را که دشوار مى شماریم بر ما آسان گردان.
در دل ما انداز که مطیع اراده و منقاد مشیت تو باشیم، تا در گزاردن هر کار که فرمان داده اى در آن شتاب ورزیم درنگ نکنیم و در هر کار که خواسته اى درنگ کنیم شتاب نورزیم و آنچه را که تو دوست مى دارى ناخوش نینگاریم و آنچه را تو ناخوش مى دارى اختیار نکنیم.
بار خدایا، کار ما به راهى انداز که فرجامش پسندیده تر بود و سرانجامش بهتر که هر فایدت که از تو رسد گرانبهاست و هر بخشش که کنى عظیم است و هر چه خواهى کنى، و انت على کل شى ء قدیر.
ترجمه ارفع
دعا براى استخاره:
پروردگارا به علم تو طلب خیر مى کنم پس بر محمد و آل او درود فرست و آنچه خیر است برایم مقرر فرما
و شناخت انتخاب را بر دلمان الهام کن و این را وسیله رضامندى به آنچه برایمان مقدر کرده ای و سبب تسلیم شدن به آنچه بر ما حکم فرموده ای قرار ده و شک و تردید را از ما بر طرف کن و ما را به رساندن به یقین اهل اخلاص تاییدمان فرما.
الها ما را به عاجز بودن از شناخت آنچه تو اختیار کرده ای مبتلا مکن تا در نتیجه تقدیرت را سبک شماریم و رضایت را نپسندیم و به راهى رویم که به عاقبت به خیرى دورتر و به بیمارى و ناراحتى نزدیکتر است.
خداوندا آنچه را که تو حکم کرده ای و باب میل ما نیست مورد علاقه ما گردان و آنچه را که از قضاى تو سخت مى دانیم بر آن آسان کن.
و پذیرفتن خواسته ات را که بر ما وارد نموده ای بر دلمان الهام فرما تا به عقب انداختن جلو انداخته ای و جلو انداختن عقب افتاده ای را دوست نداشته باشیم و آنچه را که تو دوست مى دارى ما نیز دوست بداریم و آنچه را که تو کراهت دارى انتخاب نکنیم.
پروردگارا عاقبت ما را به طورى که پایانش پسندیده است و بازگشتش گرامى تر است ختم به خیر فرما زیرا که تو نیکو عطا مى کنى و نعمت بزرگ مى بخشى و آنچه اراده کنى انجام مى دهى و تو بر همه چیز توانایى.
ترجمه استادولی
از دعاهاى آن حضرت است هنگام استخاره:
خدایا، من به علم و آگاهیت از تو خیر مى طلبم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و براى من به خیر و خوبى حکم فرما.
و راه شناخت و عمل به خیر را به ما الهام کن، و آن را وسیله اى براى خشنودى ما از آنچه براى ما مقدر مى کنى و تسلیم در برابر آنچه حکم مى فرمایى قرار ده، پس اضطراب ناشى از شک و دودلى را از ما دور کن، و ما را به یقین اهل اخلاص مؤید بدار.
و ما را به عجز از شناخت آنچه به عنوان خیر در نظر گرفته اى دچار مساز، که در نتیجه قدر تو را نشناسیم و مورد رضاى تو را خوش نداریم، و به چیزى تمایل یابیم که از حسن عاقبت دورتر، و به ضد عافیت نزدیک تر است.
آنچه از مقدراتت را که خوش نداریم در نظرمان محبوب ساز، و آنچه از حکمت را که دشوار مى شماریم بر ما آسان کن.
و تسلیم در برابر آنچه از خواسته هایت را که بر ما وارد مى آورى در دل ما انداز، تا تأخیر آنچه را تو پیش انداخته اى، و تعجیل آنچه را که تو به تأخیر افکنده اى دوست نداریم، و آنچه را تو دوست دارى ناخوش نپنداریم، و آنچه را تو خوش نمى دارى اختیار نکنیم.
و کار ما را به ستوده ترین عاقبت هاى و گرامى ترین سرانجام ها ختم کن، که تویى که نعمت گرانبها مى بخشى و عطاى بزرگ مى دهى، و آنچه بخواهى به انجام مى رسانى، و تو بر هر چیز توانایى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
در این دعا حضرت استخاره در کار و از خدا طلب خیر و حسن عاقبت مى کرد:
پروردگارا من از حضرتت خیر و سعادتى که بر من به علم ازلى مقرر فرموده اى به دعا مى طلبم. اى خدا بر محمد و آل پاکش درود فرست و بر من به خیر (و سعادت و کامروائى و شادى و فیروزى دو عالم) حکم فرما و به حکم (یمحو الله ما یشاء و یثبت) هر چه غیر خیر است بر من در تقدیر ازلى خود محو ساز و خیر و سعادت به جاى آن ثبت فرما
و به ما کار خیر و نیکوئى را که باید برگزینیم الهام کن و آن را وسیله ى خوشنودى خود از ما به مقدراتت قرار ده بر هر چه (خیر و شر و خوش و ناخوش) بر ما تقدیر فرمودى ما را مقام رضا و تسلیم عطا فرما (تا به هر چه مقدر تست شاد باشیم) و از دل ما هر شک و ریب را دور گردان و بر مقام یقین بندگان با اخلاصت ما را موید فرما
و ما را به عجز از معرفت و خوار شمردن نعمتهائى که بر ما به تقدیر ازلى اختیار کرده اى ناراضى مگردان تا (ما از نادانى و ناسپاسى) تقدیر تو را (که خیر و سعادت است) مکروه داشته و آنچه تو مى پسندى بر ما از جهل ناپسند ما باشد تا کار ما از شقاوت به جائى رسد که به هر چه از حسن عاقبت و سعادت دورتر است و به هلاکت و عذاب دنیا و آخرت نزدیکتر به آن مایل باشیم (خلاصه یعنى خدایا به ما معرفتى عطا فرما که هر چه تو در تقدیر ازلى خود بر ما اختیار کرده و پسندیده اى پسندیده ما باشد و بدانیم هر نعمت یا مصیبت که تو مقدر کرده اى بر ما همه خیر است و با رضا و خوشنودى از تقدیرت شکر و سپاست را به جاى آریم و هیچ از مقدرات تو بر ما مکروه و ناپسند نباشد که این مقام عالى رضا و تسلیم و حسن عاقبت و سلامت در دین و دنیا و آخرتست و توفیقى ده که به کارى که ما را از حسن عاقبت و سعادت دور و به شقاوت و عذاب نزدیک سازد ابدا مایل نگردیم رزقنا الله و ایاکم)
و آنچه از حکم قضاى نافذت که همه عین مصلحت است ما مکروه داریم محبوب ما گردان و آنچه از فرمانت که بر نفس اماره ما صعب است و مشکل مى شمریم بر ما (به کرمت) آسان گردان
و ما را اطاعت و انقیاد هر چه بر ما خواسته اى ملهم گردان (یعنى به الهام خود و به کشف و شهود کامل ما را مطیع اراده خود فرما تا جز آنچه تو خواهى در عالم هیچ نخواهیم و میل و خواهش ما به کلى تابع میل و اراده تو باشد و هواى نفسى در مقابل اراده و امر تو ابدا بر ما نماند) تا بجائى ما را مطیع اراده خود ساز که هر چه را تو تعجیل آن خواهى ابدا تاخیرش را نخواهیم و آنچه تو به تاخیر مى افکنى تعجیل آن را نطلبیم و هر چه پسند تو است هرگز ناپسند ما نباشد و چیزى که مکروه و ناپسند تست ابدا دلپسند ما نگردد
و عاقبت و خاتمه کار ما را به بهترین و نیکوترین منزلگاه رضا قرار داده که اى خدا توئى که هر چه ببخشى نیکوست و هر عطایت بزرگ و توئى که به قدرت کامل هر چه بخواهى مى کنى و تنها تو بر هر چه خواهى قادرى.
ترجمه سجادی
و از دعاى امام علیه السلام بود، در استخاره (درخواست خیر و نیکى):
خداوندا، همانا من به علمت از تو درخواستِ خیر دارم. پس بر محمّد و خاندانش درود فرست و برایم به خیر حکم فرما.
و معرفت (کار) خیر را به ما الهام فرما و آن را وسیله خوشنودى به آنچه براى ما مقدّر فرمودى و تسلیم به آنچه حکم نمودى، قرار ده. پس آشفتگىِ تردید را از ما دور گردان و ما را به یقینِ اهل اخلاص، توانا فرما.
و ما را دچار عجز از شناخت آنچه اختیار نموده اى نساز، تا قدْر تو را سبک شماریم و مورد رضایت تو را ناپسند داریم و به آنچه که از حسن عاقبت دورتر و به ضدّ عافیت نزدیک تر است، تکیه نماییم.
آنچه از مقدّراتت که نمى پسندیم، نزد ما محبوب فرما و آنچه از حکمت که سخت مى شماریم، بر ما آسان گردان.
و گردن نِهى بر خواسته ات را -که بر ما وارد ساختى- به ما الهام فرما، تا تأخیر آنچه را پیش انداختى و تعجیل آنچه را که به تأخیر انداخته اى، دوست نداشته باشیم. و آنچه را دوست داشتى، ناپسند نشماریم و آنچه را ناپسند داشته اى، اختیار نکنیم.
و کار ما را به آنچه عاقبتش ستوده تر و سرانجامش گرامى تر است، ختم کن. به درستى که تو عطاى گرانمایه مى دهى و (نعمت) بزرگ مى بخشى و آنچه بخواهى انجام مى دهى و تو بر هر چیز توانایى.
ترجمه شعرانی
از دعاهاى آن حضرت (علیه السلام) است در استخاره:
خدایا! من از تو خیر مى خواهم چون به همه چیز دانائى، پس درود بر محمد و آل او فرست و براى من خیر مقدر فرما.
و کارى که باید اختیار کرد به ما الهام کن و آن را وسیلتى قرار ده که به حکم تو راضى باشیم و به قضاى تو گردن نهیم پس زنگ شک را از دل ما بزداى و ما را به یقین مخلصان نیرو ده.
و داغ ناتوانى بر ما منه که حکمت آنچه براى ما پسندیدى ندانیم و مقدرات تو را سبک شماریم و آنچه را تو پسندیده اى ناخوش داریم و به چیزى مایل شویم که از حسن عاقبت دور است و به ضد عافیت نزدیک.
آن قضاى محکم تو را که ناخوش آیند ما است محبوب ما گردان و آن حکم را که دشوار مى شماریم براى ما آسان کن.
و ما را بر آن دار که به هر چه مطابق مشیت تو بر سر ما آید گردن نهیم چنانکه نخواهیم زود تو دیر گردد و دیر تو زود آید، و خواسته تو را ناخوش نداریم و مکروه تو را نپسندیم.
و سرانجام کار ما بدان کشد که ستوده تر بود و نیکو فرجامتر که تو نعمت بزرگ مى بخشى و عطاى سترگ مى دهى و هر چه مى خواهى بجاى آرى و بر هر چیز توانائى.
ترجمه فولادوند
دعاى استخاره:
بار خدایا! همانا که من با اتکاء به دانشت از تو طلب خیر مى کنم، پس درود بر محمد و خاندان وى و درباره ى من به نیکى داورى فرماى
و شناخت نیک گزینى را به ما الهام کن و آن را براى ما وسیله اى به سوى رضا به قضایت و تسلیم به داوریت قرار ده و از ما غبار دودلى را بزداى و ما را به یقین پاکدلان موید فرماى
و مباد که از معرفت آنچه براى ما بر گزیده اى فرومانیم تا تقدیرت را ناچیز انگاریم و آنچه را که تو بدان خشنودى ناگوار تلقى کنیم و به آنچه از حسن عافیت دور و به غیر عافیت نزدیک است تمایل یابیم.
آنچه را که از قضاى تو که بر ما ناگوار مى نماید به نزدیک ما دوست داشتنى فرما و هر چه را که از داورى تو بر ما دشخوار مى نماید آسان گردان
و ما را به گردن نهادن در برابر مشیتى که بر ما وارد آورده اى فرمان پذیر فرما، تا تاخیر آنچه را که در آن شتاب نموده اى و شتابزدگى در آنچه را که پس افکنده اى دوست نداشته باشیم و آنچه را که تو خود دوست داشته اى ناهموار نشماریم.
و کار ما را به آنچه نیک فرجام ترست و مآلش نیک تر، پایان بخش، که هر سود که از تو رسد گرانقدر و هر عطاى تو بزرگ است. تو هر چه خواهى مى کنى و تو بر هر چیز توانایى.
ترجمه فیض الاسلام
از دعاهاى امام علیه السلام است در استخاره و درخواست خیر و نیکى:
(در کارها از خداى تعالى، استخاره نزد سنى و شیعه مستحب و اخبار بسیار درباره ى آن رسیده است، از آن جمله حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: دو رکعت نماز بجا آور و از خدا طلب خیر کن، سوگند به خدا مسلمانى که از خدا طلب خیر کند قطعا خدا براى او خیر و نیکى قرار مى دهد، و هم از آن حضرت- علیه السلام- رسیده: خداى عزوجل فرموده: از شقاوت و بدبختى بنده ى من است که کارها را انجام دهد و از من درخواست خیر ننماید، و هم آن حضرت- علیه السلام- فرمود باکى ندارم که «کار من» به هر یک از دو طرف واقع شود «چون اگر به طرف خیر هم واقع نگردد قطعا در پایان کار خیر خواهد بود» و پدرم استخاره را به من مى آموخت، چنانکه سوره اى از قرآن را مى آموخت، و هم آن حضرت- علیه السلام- فرموده: هر که در کارى بى استخاره وارد شود و سپس گرفتار گردد اجر و پاداشى نخواهد برد، و حضرت امیرالمومنین- علیه السلام- فرموده: هنگامى که پیغمبر- صلى الله علیه و آله- مرا والى و حاکم یمن گردانید، در حالى که به من وصیت و سفارش مى نمود فرمود: یا على کسى که استخاره کند سرگردان نمى شود، و کسى که مشورت نماید پشیمان نگردد. شیخ مفید- علیه الرحمه- فرموده: شایسته نیست کسى که از خداى تعالى استخاره مى نماید در چیزى باشد که او را از آن نهى کرده یا در بجا آوردن واجبى باشد، استخاره در امر مباح و چیزى است که روا باشد مانند رفتن به یکى از دو مجلس که جمع بین هر دو ممکن نباشد. از جمله ى آداب کسى که استخاره مى کند آنست که ظاهر و باطن یعنى آشکار و نهان او پاک و پاکیزه باشد: ظاهر او از بول و غایط و جنابت، و باطن او را از شک و دودلى حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: پدرم هرگاه در کارى مى خواست استخاره کند وضوء مى گرفت و دو رکعت نماز مى خواند، و اگر خادمه اى با آن حضرت سخن مى گفت آن بزرگوار مى فرمود: سبحان الله و تکلم نمى فرمود تا اینکه فراغت مى یافت. استخاره چهار جور است: نخست استخاره به دعاء، جابر ابن عبدالله گفته: رسول خدا- صلى الله علیه و آله- استخاره را به ما مى آموخت چنانکه سوره اى از قرآن را مى آموخت، و مى فرمود: هرگاه یکى از شما قصد کارى کند دو رکعت نماز غیر از نماز واجب بجا آورد سپس بگوید: «اللهم انى استخیرک بعلمک، و استقدرک بقدرک، و اسالک من فضلک العظیم، فانک تقدر و لا اقدر، و تعلم و لا اعلم، و انت علام الغیوب، اللهم ان کنت تعلم هذا الامر و تسمیه خیرا لى فى دینى و معاشى و عاقبه امرى فاقدره لى، و یسره لى، و بارک لى فیه، و ان کنت تعلم انه شر لى فى دینى و معاشى و عاقبه امرى فاصرفه عنى، و اصرفنى عنه، و اقدر لى الخیر حیث ما کان، و رضنى به» یعنى بار خدایا من از تو بدانائیت خیر و نیکى درخواست مى کنم، و به توانائیت مى خواهم که خیر را بهره ى من گردانى، و احسان بزرگ تو را مى طلبم، زیرا تو، توانائى و من توانا نیستم، و تو مى دانى و من نمى دانم، و تو به نهانیها دانائى، بار خدایا اگر مى دانى و نامیده اى این کار را در دین و زندگى و پایان کارم براى من خیر و نیکى است پس آن را برایم مقدر و آسان و مبارک و نیکو گردان، و اگر مى دانى آن در کیش و زندگى و پایان کارم براى من شر و بدى است پس آن را از من و مرا از آن دور فرما، و آنچه که خیر من است برایم مقدر کن و مرا به آن خشنود نما. دوم استخاره ى به مصحف «قرآن کریم» حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: هرگاه خواستى از کتاب عزیز «قرآن مجید» استخاره کنى پس از بسم الله الرحمن الرحیم بگو: اللهم ان کان فى قضائک و قدرک ان تمن على شیعه ال محمد صلى الله علیه و آله: بفرج ولیک و حجتک على خلقک فاخرج الینا ایه من کتابک نستدل بها على ذلک یعنى بار خدایا اگر در قضاء و قدر تو است که بر پیروان آل محمد- صلى الله علیه و آله- به فرج و گشایش ولى خود «امام زمان» و حجت تو بر خلقت، منت گزارده خیر و نیکى بخشى پس آیه اى از کتاب خود براى ما بیرون آور که آن را بر منت نهادن تو دلیل آوریم. پس از آن قرآن را مى گشائى و شش ورق مى شمارى و از ورق هفتم شش سطر و آنچه را در آن است مى اندیشى. سوم استخاره به رقاع «تکه کاغذهائى که روى آنها مى نویسند» در کافى است: از یکى از ائمه- علیهم السلام- رسیده که آن حضرت به یکى از اصحاب خود که پرسید از کارى که مى خواهد انجام دهد و کسى را نمى یابد که مشورت نماید چه کند فرمود: از پروردگارت مشورت کن، گفت چگونه مشورت کنم؟ فرمود: حاجت و خواسته ى خود را قصد کن پس دو رقعه در یکى لا «نه» و در یکى نعم «آرى» بنویس و آنها را در دو گلوله ى از گل نهاده سپس دو رکعت نماز بجا آور و زیر دامنت بگذار و بگو: «یا الله انى اشاورک فى امرى هذا و انت خیر مستشار و مشیر، فاشر على بما فیه صلاح و حسن عاقبه» یعنى خدایا من در این کار خود از تو مشورت مى کنم و تو بهتر کسى هستى که از او مشورت و کنکاش مى شود و بهتر راهنمائى پس مرا به آنچه که در آن شایستگى و پایان نیکو است راهنمائى نما. پس دستت را زیر دامنت ببر «و یکى را بردار» اگر در آن نعم بود بجا آور، و اگر لا بود بجا نیاور، این چنین با پرورگارت مشورت مى کنى. چهارم استخاره به سبحه «مهره هائى که به یک رشته پیوسته و به آنها تسبیح شمارند» حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: سوره ى حمد یکبار و سوره ى اخلاص «قل هو الله احد» سه بار مى خوانى و بر محمد و آل او پانزده بار درود مى فرستى «مى گوئى: اللهم صل على محمد و آله» سپس مى گوئى: «اللهم انى اسالک بحق الحسین وجده و ابیه و امه و اخیه و الائمه من ذریته ان تصلى على محمد و آل محمد و ان تجعل لى الخیره فى هذه السبحه و ان ترانى ما هو الاصلح لى فى الدین و الدنیا، اللهم ان کان الاصلح لى فى دینى و دنیاى و عاجل امرى و اجله فعل ما انا عازم علیه فامرنى و الا فانهنى انک على کل شىء قدیر» یعنى بار خدایا به حق و سزاوارى حسین و پدر و مادر و برادر و پیشوایان از فرزندان او من از تو مى خواهم که بر محمد و آل محمد درود فرستى و براى من در این سبحه خیر و نیکى قرار دهى و آنچه را که در دین و دنیا براى من شایسته تر است ببینى «مقدر فرمائى» بار خدایا اگر کارى را که تصمیم دارم در دین و دنیایم و هم اکنون پس از این براى من شایسته تر است مرا به آن امر کن و اگر نه پس نهى فرما، زیرا تو بر هر چیز توانائى. سپس یک قبضه «مشت» از سبحه مى گیرى و مى شمارى و مى گوئى: «سبحان الله، و الحمد لله، و لا اله الا الله» تا آخر قبضه پس اگر دانه ى آخر سبحان الله بود در بجا آوردن و به جا نیاوردن اختیار دارى، و اگر الحمد لله بود آن امر است «بجا آور» و اگر لا اله الا الله بود آن نهى است «بجا نیاور»):
بار خدایا من به دانائیت (به خیر و شرم) از تو خیر و نیکى درخواست مى نمایم، پس بر محمد و آل او درود فرست، و خیر و نیکى را برایم مقدر فرما
و شناسائى اختیار و برگزیدن را به ما الهام نما (ما را به حکمت و مصلحت آنچه درباره ى ما اختیار کرده اى آشنا ساز) و آن را وسیله ى خشنودى به آنچه براى ما مقدر کرده اى و وسیله ى سر فرود آوردن به آنچه حکم نموده اى قرار ده، و نگرانى شک و دودلى را از ما دور کن، و ما را به یقین و باور اخلاص دارندگان (آنانکه از روى حقیقت عبادت و بندگى کرده و هیچگاه به تو شریک نیاورده و به رضاى تو تن داده اند) تایید و کمک فرما
و ما را به ناتوانى شناسائى آنچه اختیار کرده اى گرفتار مفرما (ما را به خود وامگذار که از آنچه اختیار نموده اى بازمانیم) تا تقدیر تو را (آنچه مقدر کرده اى، یا عظمت و بزرگیت را) سبک شماریم، و جاى رضا و خشنودیت را ناپسندیده دانیم، و به راهى که از نیکى انجام و پایان کار دورتر و به خلاف عافیت و رهائى یافتن (از بدى) نزدیکتر است برگردیم
آنچه را از تقدیر تو که نمى پسندیم پیش ما محبوب گردان، و آنچه را از قضاى تو که دشوار مى داریم بر ما آسان فرما
و فرمانبرى براى مشیت و خواسته ات را که بر ما وارد نموده اى به ما الهام گردان تا پس انداختن آنچه را جلو انداخته اى و جلو انداختن آنچه را پس انداخته اى دوست نداشته باشیم، و آنچه را دوست دارى (خواسته اى) ناپسند نشماریم، و آنچه را ناپسند دارى برنگزینیم
و کار ما را به راهى که پایانش پسندیده تر و مرجع و بازگشتش گرامیتر است به پایان رسان، زیرا تو چیز نیکو عطا مى کنى، و نعمت بزرگ مى بخشى، و آنچه مى خواهى بجا مى آورى، و تو به هر چیز توانائى.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
دعاى سى و سوم: در استخاره و درخواست خیر و نیکى:
«اَللَّهُمَّ إِنِی أَسْتَخِیرُک بِعِلْمِک فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ اقْضِ لِی بِالْخِیرَةِ وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الاِخْتِیارِ وَ اجْعَلْ ذَلِک ذَرِیعَةً إِلَى الرِّضَا بِمَا قَضَیتَ لَنَا وَ التَّسْلِیمِ لِمَا حَکمْتَ فَأَزِحْ عَنَّا رَیبَ الاِرْتِیابِ وَ أَیدْنَا بِیقِینِ الْمُخْلِصِینَ
وَ لاَ تَسُمْنَا عَجْزَ الْمَعْرِفَةِ عَمَّا تَخَیرْتَ فَنَغْمِطَ قَدْرَک وَ نَکرَهَ مَوْضِعَ رِضَاک وَ نَجْنَحَ إِلَى الَّتِی هِی أَبْعَدُ مِنْ حُسْنِ الْعَاقِبَةِ وَ أَقْرَبُ إِلَى ضِدِّ الْعَافِیةِ
حَبِّبْ إِلَینَا مَا نَکرَهُ مِنْ قَضَائِک وَ سَهِّلْ عَلَینَا مَا نَسْتَصْعِبُ مِنْ حُکمِک وَ أَلْهِمْنَا الاِنْقِیادَ لِمَا أَوْرَدْتَ عَلَینَا مِنْ مَشِیتِک حَتَّى لاَ نُحِبَّ تَأْخِیرَ مَا عَجَّلْتَ وَ لاَ تَعْجِیلَ مَا أَخَّرْتَ وَ لاَ نَکرَهَ مَا أَحْبَبْتَ وَ لاَ نَتَخَیرَ مَا کرِهْتَ
وَ اخْتِمْ لَنَا بِالَّتِی هِی أَحْمَدُ عَاقِبَةً وَ أَکرَمُ مَصِیراً إِنَّک تُفِیدُ الْکرِیمَةَ وَ تُعْطِی الْجَسِیمَةَ وَ تَفْعَلُ مَا تُرِیدُ وَ أَنْتَ عَلَى کلِّ شَیء قَدِیرٌ»:
استخاره:
علامه بزرگوار، مرحوم مجلسى(رحمه الله) که از روایات شناسان کم نظیر عالم اسلام است و عظمت خدمات او به معارف الهیه و مسائل ملکوتیه و مکتب اهل بیت همچون آفتاب روشن است، در جلد نود و یکم "بحار" نزدیک به صد و چهل و هفت صفحه در باب استخاره روایات و مطالب مهمّى ذکر فرموده است.
من تا جائیکه مسئله استخاره براى خوانندگان واضح و روشن شود به قسمتى از آن مطالب و روایات اشاره مى کنم، و مطالعه کنندگان عزیز را براى دریافت مفسّر این مسئله "بحارالانوار" جلد نود و یک صفحه ۱۴۱ تا ۲۸۶ ارجاع مى دهم.
اصل استخاره چنانکه اکثر روایات معتبره نشان مى دهد به این معناست که انسان از استبداد به رأى در تمام امورش که روزنه اى براى تسلط شیطان است، و از اعتماد به نظر و عقل خودش بدون رعایت نظر اهل بصیرت و اندیشه در امام بماند، که استبداد به رأى و تنها به نظر و عقل خود تکیه کردن، عین ضلالت، و افتادن در مسیر شقاوت، و زمینه سازى براى انواع شرور و ضرر و زیان است.
استخاره به معناى توسل و دعا است، استخاره به معناى رو آوردن به پیشگاه حق و درخواست تحقق خیر در انجام امر از حضرت حق است.
استخاره توکل به خدا در جمیع امور، و اقرار به جهل به مصالح خویش نزد حق و واگذارى تمام جهات زندگى به دست رحمت دوست، و طلب خیر براى امر دنیا و آخرت از حضرت حق است.
این گونه استخاره بنابر رویت و عمل اولیاء خدا از طریق دعا، یا باز کردن قرآن البته با رعایت شرایط لازم، یا تسبیح یا قرعه یا مشورت با پاکان عملى است مستحب و در مجموع داراى نتیجه مثبت.
اما فال گرفتن و رمّالى براى درک خیر کارى است نامشروع و عملى است خلاف عقل و منطق، و ممّر کسب مال براى تبلان و تن پروران.
از حضرت صادق((علیه السلام)) روایت شده:
اِذا اَرادَ اَحَدُکمْ اَمْراً فَلا یشاوِرْ فِیهِ اَحَداً حَتّى یبْدَأْ فَیشاوِرَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقیلَ لَهُ: ما مُشاوَرَةُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟ قالَ: یسْتَخیرُ اللهَ فیهِ اَوَّلا ثُمَّ یشاوِرُ فیهِ، فَاِنَّهُ اِذا بَدَأَ بَاللهِ اَجْرَى اللهُ لَهُ الْخَیرَ عَلى لَسانِ مَنْ شاءَ مِنَ الْخَلْقِ:(۱)
هرگاه یکى از شما اراده کارى کرد، با احدى قبل از حضرت حق مشورت نکند، ابتداى مشورت خود را با پروردگار قرار دهد. عرضه داشتند: مشاورت با خداوند چگونه است؟ فرمود: به صورت دعا از حضرت حق بخواهد که آنچه خیر اوست پیش آورد، سپس با اهلش مشورت کند، که هر کس از خداوند خیر بخواهد حضرت محبوب خیرش را بر زبان هر که از خلقش بخواهد جارى کند.
روى این حساب باید گفت: حقیقت استخاره گدائى و درخواست خیر از خداوند است، و چون اکرم الاکرمین کسى را از درگاهش ناامید نمى کند استجابت این گونه دعا را جارى شدن خیر به وقت مشورت بر زبان غیر براى دعا کننده قرار مى دهد.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: حدود مشورت را نیز رعایت کن و آن چهار چیز است: طرف مشورت باید عاقل، آزاد و مؤمن، رفیق موافق، و نگهدارنده اسرار باشد.
حضرت صادق((علیه السلام)) مى فرماید: وقتى یکى از شما خواست بخرد یا بفروشد یا وارد کارى شود، با یاد خدا شروع کند و این گونه از او بخواهد: الهى قصد چنین کارى دارم اگر این کار برایم در دین و دنیا و آخرت خیر است بر من آسان کن، اگر شرّ است از من بگردان. سپس با ده مؤمن یا پنج مؤمن دوبار یا با دو مؤمن پنج بار یا با یک مؤمن ده بار مشورت کند.(۲)
عبدالله بن یعفور مى گوید: از حضرت صادق((علیه السلام)) در باب استخاره شنیدم: خدا را به عظمت و بزرگى یاد کن، و او را سپاس بگو، سپس بر محمّد و آلش درود فرست آنگاه بگو:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج۹۱، ص۲۵۲.
۲- "بحار" ج۹۱، ص۲۵۳.
اَللَّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُک بِاَنَّک عالِمُ الْغَیبِ وَ الشَّهادَةِ الرَّحْمنُ الرَّحیمُ، وَ اَنْتَ علاَّمُ الْغُیوبِ، اَسْتَخیرُاللهَ بِرَحْمَتِهِ:(۱)
در مقدمه دعاى سى و سوم "صحیفه" فیض الاسلام آمده:
شیخ مفید فرموده: شایسته نیست کسى که از خداى تعالى استخاره مى نماید در چیزى باشد که او را از آن نهى کرده یا بر او واجب نموده است، استخاره در امر مباح و چیزى است که روا باشد، مانند رفتن به یکى از دو مجلس که جمع بین هر دو ممکن نباشد.
از جمله آداب کسى که استخاره مى کند آن است که ظاهر و باطن و آشکار و نهان او پاک و پاکیزه باشد، ظاهر او از نجاسات ظاهرى و باطنش از شک و دودلى.
امام صادق((علیه السلام)) مى فرماید: پدرم هرگاه مى خواست در کارى استخاره کند وضو مى گرفت و دو رکعت نماز مى خواند، و اگر خادمه اى با حضرت سخن مى گفت آن بزرگوار مى فرمود: سبحان الله و حرف دیگر نمى زد تا فراغت مى یافت.
از مجموع روایات و گفتار بزرگان استفاده مى شود که استخاره بر چهار نوع است:
۱- استخاره به دعا
۲- استخاره به قرآن
۳- استخاره به رقاع
۴- استخاره به تسبیح
۱. جابر بن عبدالله مى گوید: رسول خدا((صلى الله علیه وآله)) استخاره را به ما آموخت چنانکه سوره اى از قرآن را آموخت، و مى فرمود: هرگاه یکى از شما قصد کارى کند دو رکعت نماز غیر از نماز واجب بجا اورد سپس بگوید:
اَللَّهُمَّ اِنّى اَسْتَخیرُک بِعِلْمِک، وَ اَسْتَقْدِرُک بِقُدْرَتِک، وَ اَسْأَلُک مِنْ فَضْلِک الْعَظیمِ، فَاِنَّک تَقْدِرُ وَ لا اَقْدِرُ، وَ تَعْلَمُ وَ لا اَعْلَمُ، وَ اَنْتَ عَلاّمُ الْغُیوبِ. اَللَّهُمَّ اِنْ کنْتَ تَعْلَمُ اَنَّ هذا خَیرٌ لى فِى دینى وَ مَعاشى وَ عاقِبَةِ اَمْرى فَاقْدِرْهُ لى وَ یسِّرْهُ لى، ثُمَّ بارِک لى فیهِ، اَللَّهُمَّ وَ اِنْ کنْتَ تَعْلَمُ اَنَّ هَذا الاَْمْرَ شَرٌّ لى فِى دینى وَ مَعاشى وَ عاقِبَةِ اَمْرى فاَصْرِفْهُ عَنّى، وَ اصْرِفْنى عَنْهُ، وَاقْدِرْ لِىَ الْخَیرَ حَیثُ کانَ، ثُمَّ رَضِّنى بِهِ:(۲)
الهى من از تو به دانائیت خیر و نیکى درخواست مى کنم، و به توانائیت مى خواهم که خیر را بهره من گردانى، و احسان بزرگ تو را مى طلبم زیرا تو توانائى و من ناتوانم، و تو مى دانى و من نمى دانم، و تو به نهانیها عالمى، بار خدایا اگر مى دانى این کار در دین و زندگى و پایان کارم براى من خیر و نیکى است پس آن را برایم مقدّر و آسان و مبارک و نیکو گردان. و اگر مى دانى این کار در دین و زندگى و پایان کارم براى من شرّ و بدى است پس آن را از من و مرا از آن دور فرما، و آنچه که خیر من است برایم مقدّر کن، سپس مرا به آن خوشنور نما.
این مرحله از استخاره در حقیقت دعا و درخواست از حضرت ربّ العزّه براى گشایش کار و پیش گیرى از ضرر با کمک رحمت اوست.
۲. استخاره به قرآن به فرموده حضرت صادق((علیه السلام)) بدین صورت است.
هرگاه خواستى از کتاب عزیز استخاره کنى پس از بسم الله الرحمن الرحیم بگو:
اَللَّهُمَّ اِنْ کانَ فِى قَضائِک وَ قَدَرِک اَنْ تَمُنَّ عَلى شیعَةِ آلِ مُحَمَّد صلّى اللهُ عَلَیهِ وَ آلِهِ بِفَرَجِ وَلیک وَ حُجَّتِک عَلى خَلْقِک فَاَخْرِجْ اِلَینا آیةً مِنْ کتابِک نَسْتَدِلَّ بِها عَلى ذلِک:(۳)
بار خدایا اگر در قضا و قدر توست که بر پیروان آل محمّد صلّى الله علیه و آله به فرج ولىّ و حجّتت بر خلقت منّت گذارده خیر و نیکى بخشى، پس آیه اى از کتاب خود را براى ما بیرون آور که آن را بر منّت نهادن تو دلیل آوریم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج۹۱، ص۲۵۶.
۲- "بحار" ج۹۱، ص۲۶۵.
۳- "بحار" ج۹۱، ص۲۴۶.
حضرت مى فرماید: سپس قرآن را مى گشائى و شش ورق مى شمارى و از ورق هفتم شش سطر، و آنچه در آن است مى اندیشى.
۳. امام صادق((علیه السلام)) فرمود: استخاره به رقاع به این نحو است: روى سه قطعه کاغذ بنویس:
بِسْمِ اللهِ الرّحمن الرّحیم، خِیرَةٌ مِنَ اللهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ لِفُلانِ بْنِ فُلانَةَ، اِفْعَلْ.
و روى سه قطعه دیگر بنویس:
بِسْمِ اللهِ الرّحمن الرّحیم، خِیرَةٌ مِنَ اللهِ الْعَزیزِ الْحَکیمِ لِفُلانِ بْنِ فُلانَةَ، لا تَفْعَلْ.
آنگاه هر شش قطعه را زیر جانماز بگذار، سپس دو رکعت نماز بجاى آور، چون از نماز فارغ شدى به سجده برو و صد مرتبه بگو:
اَسْتَخیرُ اللهَ بِرَحْمَتِهِ خِیرَةً فى عافِیة.
پس بنشین و بگو:
اَللَّهُمَّ خِرْلى وَ اخْتَرْلى فى جَمیعِ اُمُورى فى یسْر مِنْک وَ عافِیة:
آنگاه شش قطعه را با دست خود مخلوط کن و تک تک بردار اگر سه مرتبه پشت سر هم "افعل" آمد آن کار را انجام بده، و اگر سه بار پشت سر هم "لا تفعل" آمد آن را ترک کن، و اگر یکى افعل بود و دیگرى لاتفعل وقتى قطعه ها به پنج رسید به آنچه که در آن اکثریت دارد عمل کن و ششمین کاغذ را رها نموده توجه مکن.(۱)
۴. حضرت صادق((علیه السلام)) در باب استخاره با تسبیح فرمود: یک بار سوره حمد را بخوان، و سه بار توحید را، و پانزده مرتبه صلوات فرست آنگاه بگو:
اَللَّهُمَّ اِنّى اَسْألُک بِحَقِّ الْحُسَینِ وَجَدِّهِ وَ اَبیهِ وَ اُمِّهِ وَ اَخیهِ وَ الاَْئِمِّةِ مِنْ ذُرِّیتِهِ اَنْ تُصَلِّىَ عَلى مُحَمّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ لِىَ الْخِیرَةَ فِى هذِهِ السَّجبْحَةِ، وَ اَنْ تُرِینى ما هُوَ الاَْصْلَحُ فِى الدِّینِ وَ الدُّنْیا. اَللَّهُمَّ اِنْ کانَ الاَْصْلَحُ لى فِى دینى وَ دُنْیاىَ وَ عاجِلِ اَمْرى وَ آجِلِهِ فِعْلَ ما اَنا عازِمٌ عَلَیهِ فَأْمُرْنى، وَ اِلاّ فَانْهَنى، اِنَّک عَلى کلِّ شَىْء قَدیرٌ:(۲)
بار خدایا به حق حسین و جد و پدر و مادر و برادر و امامان از فرزندان او، از تو مى خواهم که بر محمّد و آلش درود فرستى، و براى من در این تسبیح خیر و نیکى قرار دهى، و آنچه را که در دین و دنیا براى من شایسته تر است مقدّر فرمائى.
بار خدایا اگر کارى را که تصمیم دارم در دین و دنیایم و هم اکنون و پس از این براى من شایسته است مرا به آن امر کن و اگر نه نهى فرما، زیرا تو بر هر چیز توانائى.
سپس یک مشت از تسبیح را مى گیرى و مى شمارى و مى گوئى:
سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ.
پس اگر دانه آخر سبحان الله بود در بجا نیاوردن آن کار مختارى، و اگر الحمدالله بود آن امر است، بجاى آور، و اگر لااله الاّ الله بود نهى است، آن را بجا نیاور.
ترجمه متن دعاى استخاره
"بارالها از دانش و علمت درخواست خیر مى کنم، پس بر محمّد و آل محمّد درود فرست و درباره ام به خیر حکم فرما، و شناخت برگزیدن راه را به ما ملهم ساز، و آن را براى ما وسیله رضا به قضایت و تسلیم به حکمت قرار ده، و پریشانى شک را از ما دور ساز، و ما را به یقین مخلصین تأیید فرما، و ما را دچار فروماندگى از شناخت آنچه برایمان برگزیدى مکن، که قدر تو را سبک شماریم و مورد رضاى تو را ناپسند داریم، و به چیزى که از حسن عاقبت دورتر و به خلاف عافیت نزدیکتر است متمایل شویم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
۱- "بحار" ج۹۱، ص۲۳۰.
۲- "بحار" ج۹۱، ص۲۵۰.
آنچه را از قضاى خود که ما از آن اکراه داریم پیش ما محبوب ساز، و آنچه را از حکم تو دشوار مى پنداریم بر ما آسان کن، و گردن نهادن به آنچه از مشیتت بر ما وارد آوردى را به ما ملهم ساز، تا تأخیر آنچه را تعجیل فرمودى و تعجیل آنچه را به تأخیر افکندى دوست نداریم، و آنچه محبوب توست ناپسند ندانیم، و آنچه تو نمى پسندى برنگزینیم.
و کار ما را به آنچه فرجامش پسندیده تر و مآلش بهتر است پایان بخش، که تو عطایاى نفیس مى دهى، و نعمت هاى بزرگ مى بخشى، و هر چه خواهى آن کنى، و بر هر چیز توانائى".
گر پذیرى تو زمن جان چه شود *** کار بر من کنى آسان چه شود
دل زمن بردى و جان شد مشتاق *** گو فداى تو شود جان چه شود
برقع از روى چو مه برگیرى *** تا شوم واله و حیران چه شود
از گلستان رخ و زلف تو من *** گر بچینم گل و ریحان چه شود
گر دهان را به سخن بگشائى *** تا برم قند فراوان چه شود
ساقى چشم تو گر باده دهد *** تا خرد مست شود زان چه شود
فکنى زان لب شیرین شورى *** در نهاد شکر ستان چه شود
گره از زلف اگر بگشائى *** تا شود خلق پریشان چه شود
سر فیض ار بودت تا از تو *** شودش کار بسامان چه شود
بنوازى تو اگر مورى را *** تا شود رشک سلیمان چه شود
شرح صحیفه (قهپایی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاستخاره:
دعاى سى و سوم که مى خوانده اند حضرت سیدالساجدین در خواستن راه خیر در حین استشاره به پروردگار.
«اللهم انى استخیرک بعلمک، فصل على محمد و آله، واقض لنا بالخیره».
الاستخاره: طلب الخیره لرشاد. و الخیره -بکسر الخاء و سکون الیاء و فتح الراء بوزن المیره- الاسم من قولک: خار الله لک فى هذا الامر.
یعنى: بار خدایا، مى خواهم از تو نیکویى و راه راست یافتن را به علم تو که محیط است به همه ى چیزها چنانچه هست. پس رحمت کن بر محمد و آل او، و حکم کن از براى ما به آنچه خیر و خوب است.
«و الهمنا معرفه الاختیار».
الالهام: ما یلقى فى الروع. یقال: الهمه الله. و الاختیار: الاصطفاء.
(یعنى:) و در دل ما انداز شناختن خیر و برگزیده را.
«و اجعل ذلک ذریعه الى الرضا بما قضیت لنا».
و بگردان آن را وسیله ى خشنودى به آنچه قضا کرده اى از براى ما.
«و التسلیم لما حکمت».
فى نسخه الاصل: «و التسلیم» على الجر عطفا على الرضا. و فى روایه عمید الروساء على النصب، اما على اخذ الواو بمعنى مع، و اما على العطف على «ذریعه» و ان کان فى الاخیر شىء.
یعنى: و بگردان آن را وسیله ى انقیاد و گردن نهادن مر آن چیزى را که حکم کرده اى بر ما- یا: وسیله ى خشنودى به آنچه حکم کرده اى با تسلیم و انقیاد.
«فازح عنا ریب اهل الارتیاب. و ایدنا بیقین المخلصین».
«ازح» -بالزاء و الحاء المهمله- فعل امر مخاطب، من ازاح یزیح على صیغه الافعال، اى: ابعد.
و الریبه: الشک.
یعنى: دور کن و زایل گردان از ما شک آنان که اهل شکند. و قوت ده ما را به یقین مخلصین- یعنى آنان که هر چه گویند و کنند به محض قربت بوده باشد و هیچ غرضى دیگر به آن در میامیزند.
و «مخلصین» بر صیغه ى اسم فاعل و اسم مفعول هر دو روایت شده.
«و لا تسمنا عجز المعرفه عما تخیرت فنغمط قدرک و نکره موضع رضاک».
«لا تسمنا» فى اصل النسخه بضم السین، اى: لا تولنا. من: سامه خسفا، اذا اولاه ظلما. و اکثر استعماله فى العذاب و الشر. اى: لا تجعلنا ضعیفى المعرفه. و منه قوله تعالى:(یسومونکم سوء العذاب)، اى: یولونکم. و یروى «تسمنا» بکسر السین من: وسمه یسمه وسما وسمه، اذا اثرت فیه بسمه و علامه وکى. و منه المیسم للمکواه. اى: لا تجعل ضعف المعرفه سمه و علامه لنا.
و «نغمط» بالغین المعجمه و کسر المیم و فتحها من بابى ضرب و علم. اى: نحتقر. یقال: غمط النعمه -بالکسر- یغمطها. و غمط عیشه -بالفتح- یغمطه غمطا -بالتسکین فیهما-، اى: بطره و حقره. و غمط الناس: الاحتقار لهم و الازراء بهم. و فى الحدیث: «انما ذلک من سفه الحق و غمط الناس». یعنى ان یرى الحق سفها و جهلا و یحتقر الناس.
و القدر بمعنى التقدیر.
یعنى: مگردان ما را ضعیف المعرفه -یا: ضعف معرفت را علامت و سمت ما مساز- از آنچه تو اختیار کرده اى و برگزیده اى از صفات و افعال، پس خوار شماریم -یا: انکار نماییم- تقدیرات تو را و کراهت ورزیم از آنچه خشنودى تو در آن است.
«و نجنح الى التى هى ابعد من حسن العاقبه، و اقرب الى ضد العافیه».
نجنح، اى: نمیل. جنح -بالجیم و النون ثم الحاء المهمله اخیرا- اى: مال.
(یعنى:) و میل کنیم و انحراف ورزیم به افعال و اعمالى که دورتر باشد از نیکویى عاقبت و نزدیکتر باشد به مکاره که ضد عافیت است.
«حبب الینا ما نکره من قضائک. و سهل علینا ما نستصعب من حکمک».
دوست گردان به سوى ما آنچه کراهت داشته باشیم از قضاى تو. و آسان کن بر ما آنچه دشوار شماریم از حکم تو.
«و الهمنا الانقیاد لما اوردت علینا من مشیتک حتى لا نحب تاخیر ما عجلت، و لا تعجیل ما اخرت».
و ملهم ساز ما را انقیاد و گردن نهادن مر آن چیزى را که فرود آورده اى بر ما از تکالیف از روى خواست خود، تا آنکه ما دوست نداریم تاخیر آنچه تو شتاب کرده اى آن را و نه و شتاب نمودن بر آنچه تو اراده ى تاخیر آن نموده اى.
«و لا نکره ما احببت، و لا نتخیر ما کرهت».
و ناخوش نشماریم آنچه تو دوست داشته اى آن را و اختیار ننماییم آنچه تو ناخوش شمرده اى آن را.
«و اختم لنا بالتى هى احمد عاقبه و اکرم مصیرا».
و خاتمه ى اعمال ما را اعمال و افعالى کن که آن محمودتر باشد از روى عاقبت و کریمتر باشد از روى بازگشت به تو.
«انک تفید الکریمه و تعطى الجسیمه».
الکریمه: کل شىء مکرم و کل شىء مکرم علیک فهو کریمک و کریمتک.
و الجسیمه: العظیمه. و جسم الشىء، اى: عظم.
(یعنى:) به درستى که تو افاده مى کنى چیزهاى نیکو را و اعطا مى کنى عطایاى عظیم را.
«و تفعل ما ترید. و انت على کل شىء قدیر».
و مى کنى آنچه مى خواهى. و تو بر همه چیز توانایى چنانچه خواهى.
شرح صحیفه (مدرسی)
و کان من دعائه علیه السلام فى الاستخاره:
بوده از دعاى آن امام عالیمقام در وقت طلب خیر از خداى عزوجل بدان که آدمى در امور معاش خودگاهى متردد و متحیر ماند و لذا حاجت به راهنمائى دارد که او را دلالت کند در امرى که صلاح او باشد، و عالم باصلح و اکمل نیست مگر خداى تعالى پس انسب آن است که در امور طلب خیر از او نمود بلکه بالوجدان معلوم است که او ارشاد و دلالت نماید عبید را به آنچه اصلح به حال آنها است بدون آنکه عبد از او سئوال نماید چه جاى آنکه سئوال کند، هر نفسى بخواهد تعداد کند عنایات حضرت حق را بدون سئوال او قادر بر احصاء نباشد تعالى من ذلک و عما یصفه الواصفون.
بدانکه طلب خیر و استخاره محل آن در مقام تردد و تحیر و اضطراب است والا امرى که خیر او معلوم یا شر او معلوم است مورد استخاره نیست بلى بعضى از مومنین بر خیر معلوم استخاره کنند و عذر آنها آنکه شاید عاقبت او شر باشد و ما ندانستیم اگر چنین باشد عیب ندارد.
ایقاظ:
بعد از اینکه معلوم شد امر به استخاره خوب یا بد باشد، آیا مخالفت جایز است یا نه ظاهر عدم جواز است زیرا که مستشار خدا است و به اعتقاد خود با او مشورت نموده مگر به اعتقاد آنکه از عدم قابلیت خودم خدا در امر من اعتناء ندارد و این است وجه در نایب بودن ابرار در استخاره.
عثمان عیسى روایت از بعضى نماید که او از حضرت صادق (ع) روایت نماید که عرض نمودم خدمت آن امام که: کیست احب خلق در نزد خلاق عالم؟ فرمود: هر که خدا را بیشتر اطاعت کند عرض نمودم: دشمن ترین مردم نزد خدا کیست؟ فرمود: هر که خدا را متهم سازد و گمان بد به او برد عرض نمودم کسى هست که خدا را متهم داند؟ فرمود: بلى آنکه استخاره به خدا کند، و بیاید استخاره ى او به امرى که او را خوش نیاید او خدا را متهم دانسته.
تذنیب:
در امثال زمان ما دو چیز شایع است یکى آنکه استخاره اگر میانه آید سئوال از ترجیح فعل و ترک او کنند.
دوم- اگر خوب آید سئوال از خوبى و بدى ترک آن کنند و ظاهر آن است که هر دو وجه غلط بعد از اینکه خدا را محل مشورت قرار داد و تفویض اعلام اصلح و اکمل به او نمود این نحو سئوالات معنى او آن است که نفهمید با که مشورت کرد.
بدان که استخاره را اقسامى است یک قسم او مشورت و دعا است بدون نماز، و یک قسم نماز است بدون دعاء، و یک قسم هر دو است. اما قسم اول دو نحو است یک قسم از آن مجرد خواندن خدا است بدون آنکه با احدى مشورت کند چنانچه این عمل و نحو آن مثل استخیر الله برحمته این نحو عمل فائده او آن است که خداى عزوجل صلاح او را بر او الهام نماید.
یک قسم دعا کند و مشورت با مردم نماید چنانچه حضرت صادق فرمودند اگر اراده امرى دارى با احدى مشورت ننما تا اینکه با خداى خود مشورت کنى را وى عرض کرد: چگونه با خداى خود مشورت کنم؟ فرمود: بگو صد نوبت استخیرالله بعدا مشورت کن با مردم، پس به درستى که خداى عزوجل جارى کند از براى تو خیر را بر زبان کسى که دوست دارد.
بدان که محل مشورت هر کس نیست بلکه باید در آن چهار صفت جمع باشد چنانکه از کتاب محاسن از حلبى از حضرت صادق (ع) روایت کند که آن امام فرمود: مشورت را حد و مرتبه قرار داده شده کسى که نداند مشورت به مراتب ضرر او زیادتر خواهد بود از نفع او اول مرتبه او آن است که آن کسى که با او مشورت کنى باید عاقل باشد.
دوم- آزاد باشد و متدین یعنى با دین باشد.
سوم- صدیق و برادر تو باشد.
چهارم- اینکه مطلع بسازى او را بر مطلب خود که اراده ى مشورت دارى که علم او به مطلب مثل علم تو باشد بعد از آن امام در مقام توضیح امور مذکوره برآمد و فرمود: اگر عاقل باشد منفعت خواهى به مشورت او اگر آزاد و با دین باشد در مقام نصیحت جد جهد کند یعنى خوب تامل نماید در نصیحت اگر صدیق باشد کتمان سر تو نماید اگر مطلع نمودى او را بر مطلب مثل تو علم داشته باشد مشورت کامل شود.
اما نماز بدون دعاء روایت مرازم از امام جعفر صادق است که حضرت فرمودند: اگر یکى از شما مطلبى و حاجتى داشته باشید دو رکعت نماز به جاى آورید و صلوات بر پیغمبر بفرستید و بگویید: اگر این امر صلاح دین یا دنیاى من است از براى من فراهم ساز و مهیا کن اگر صلاح من نیست مرا موفق بر آن نکن.
و اما نماز با دعاء روایت هارون خارجه است از حضرت صادق علیه السلام فرمودند : اگر اراده ى امرى داشته باشى شش رقعه بردار در سه رقعه ى آن بنویس بسم الله الرحمن الرحیم خیره من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه افعل، و در سه رقعه ى دیگر بنویس بسم الله الرحمن الرحیم خیره من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه لا تفعل پس آن شش رقعه را در زیر مصلاى خود بگذار و دو رکعت نماز بخوان و بعد از فراغ سجده ى نماز بگوید در سجده صد دفعه استخیر الله برحمته خیره من عافیه پس از آن سر از سجده بردارد و بگوید: اللهم خرلى فى جمیع امورى فى یسر منک و عافیه بعد از آن مشوش نماید رقاع را و یک یک را بیرون آورد اگر سه پى در پى لاتفعل آمد البته او را جاى نیاورد، و اگر سه پى در پى افعل آمد البته او را جاى آورد، و اگر مختلف شد بیرون آورد تا پنج رقعه و عمل باکثر نماید حاجت به ملاحظه ى ششم ندارد.
و دیگر روایت مرفوعه ى محمد بن یعقوب است از بعض از اصحاب او عرض نمودند که: بعضى اوقات بعضى از مطالب ما را هست نداریم کسى را که به او مشورت نمائیم چه کنیم؟ فرمودند: مشورت با خداى خود نما عرض نمود چگونه فرمودند: قصد نما حاجت خود را در نفس خود و دو رقعه بردارد در یکى لا و دیگرى نعم و این دو رقعه را در دو گلوله از گل درست نموده داخل ساز و دو رکعت نماز جاى آور بعد از آن دو بندقه را در زیر دامن خود بگذار و بگو: یا الله انى اشاورک فى امرى هذا و انت خیر مستشار و مشیر فاشر على بما فیه خیر و صلاح و حسن عافیه، بعد دست خود را داخل زیر دامن خود کن و یکى از آن دو بندقه را بیرون آور اگر در آن نعم باشد عمل کن و اگر لا باشد جاى نیاور. به این نحو مشورت به خداى کن و نمازهاى دیگر در کتب مسطور است رجوع به آن شود.
فذلکه:
در این ازمنه و ازمنه ى سابقه متداول شده است استخاره به تسبیح و به کتاب خدا او را آیا سندى هست یا نه؟ ظاهرا مستند درستى از براى او نیست بلى از کلام الله آنچه معلوم مى شود از شهید در ذکرى و غیر آن تفال مى توان نمود بلکه در بعضى از روایات استفاده چنان شود در امور خود اول طلب خیر از خدا نماید اگر عزم او به چیزى قرار نگرفت باز نماید قرآن مجید را و نظر نماید و صحت و سقم مطلب خود را از او استکشاف نماید شاید روایت یسع قمى بر آن دلالت دارد، بلى سید بن طاووس (ره) چند نحو استخاره به قرآن را نقل مى نماید و مثل سید البته واقف بر روایت است.
و اما استخاره به تسبیح به چند نحو از روایات نقل شده و الان آنچه عمل مولف و جمعى از شیوخ بر آن است آن است که اجازه داد حقیر را در حرم حسینى علیه السلام در بالاى سر بعد از استخاره نمودن بنده ى سید صالح عابد زاهد ورع عالم الاقا سید حسین الطهرانى امام جماعت در آن مکان شریف که اجازه داشت از استاد خود مرحوم صاحب ضوابط و او از استاد خود شریف العلماء و او از استاد خود سید صاحب ریاض و ایشان از خال ماجد خود استاد الاکبر الاقا باقر الوحید البهبهانى (ره) و جناب ایشان از شیوخ خود و آنها از مرحوم علامه ى مجلسى علیه الرحمه و او از شیوخ خود تا منتهى شود به حضرت حجه الله عجل الله فرجه که آن امام در کیفیت استخاره به تسبیح فرمود که: یک بسم الله الرحمن الرحیم مى خوانى و سه صلوات بر پیغمبر و آل او مى فرستى بعد قرعه به تسبیح مى زنى اگر جفت آمد خوب و اگر طاق آمد بد یا به عکس غرض نیت قرعه زننده است، و این استخاره که جمعى عمل مى نمایند مطالب از آن دیده اند و خود حقیر غالبا تخلف ندیدم بلکه انسان بناء خود را بر مشورت با خداى خود قرار دهد هرگز در خلاف واقع نخواهد شد.
حکایت:
مومنى قرار داده بود با خود که در هر امرى از امور خود استخاره نماید و عمل به استخاره کند وقتى استخاره نمود که از منزل بیرون آید خوب آمد بیرون آمد از منزل خود تا خود را به پله ى درج رسانید استخاره نمود پائین رود بد آمد و استخاره نمود مراجعت کند هم بد آمد رایش قرار گرفت که استخاره کند که خود را از پله به زیر اندازد خوب آمد خود را از پله انداخت بدن او مجروح شد و پاى او شکست مدتى معالجه ى جراحت مى نمود. بالاخره آن شخص بعد از مدتى موفق شد به طواف بیت الله چون داخل مکه شد و طواف نمود و بعد از دخول در مدینه حجاج را متهم ساختند که خلاف ادب به قبر خلیفه نموده اند امر شد که حجاج شیعه گرفته و در دار الحکومه حاضر شوند از آن جمله آن شخص اعرج بود بعد از اینکه حجاج را به حالت منکر و اذیت به خانه بردند نظر یکى از قضاه در آن مجلس به آن شخص اعرج افتاد شروع نمود به گریه کردن گریه شدیدى حضار مجلس استفسار مطلب نمودند گفت: این اعرج را که مشاهده نمودم متذکر شدم وقعه ى عثمان و کیفیت خوارى او را و ذلت او را در یوم الدار و امر نمود تا اعرج را خلاص نمودند به خاطر عثمان.
خاتمه:
مرحوم سید نعمه الله استخاره به قرآن را از شیوخ خود نقل نماید که ایشان از شیخ بهائى نقل نمودند و سید فرمود: این کیفیت عین و اثر او در اخبار نیست و او این است قرآن را بگشاید به شمارد لفظ جلاله که در
صفحه ى راست است و بعدد آن اسماء ورق بشمارد و بعدد اوراق از صفحه ى چپ سطر بشمارد و نظر کند به آن چه در سطر اخیر است و عمل به آن نماید و اگر لفظ جلاله پیدا ننمود بعضى بر اعاده است و بعضى بر ترک عمل که خیال او دارد.
اللغه:
خیره: بسکون یاء مصدر به معنى نیکى نمودن و به فتح یاء مصدر نیست به معنى برگزیده.
الترکیب:
باء بعلمک باء سببیه است.
یعنى: اى خداى من به درستى که من طلب خیر مى نمایم تو را به سبب دانائى تو پس رحمت فرست بر محمد و آل او و حکم فرما از براى ما به نیکوئى، و الهام کن ما را شناختن اختیار ما را و بگردان اختیار سبب به سوى رضا به آنچه که حکم فرمودى او را از براى ما و تسلیم انقیاد به آنچه که حکم نمودى.
اللغه:
تسمنا: یا از سوم و سام است به معنى خارى و ذلت و رنج از این است. قوله تعالى «یسومونکم سوء العذاب» بنابراین سین مضموم است، یا ماخوذ از وسم به معنى علامت.
غمط: به معنى حقارت و کراهت.
جنح: میل نمودن.
ازاحه: ازاله.
الترکیب:
ریب الارتیاب مى شود اضافه ى لامیه باشد و مى شود بیانیه لکن بیانیه بعید است زیرا که در ارتیاب باب افتعال مطاوعه فعل است به خلاف ریب که مصدر متعدى است.
یعنى: دور نما از ما شکى را که از براى قبول شکست، و تایید فرما ما را به یقین آنانکه اخلاص دارنده اند، ذلیل و خوار مفرما تو ما را عجز شناختن از آنچه اختیار نمودى تا اینکه حقیر بدانیم ما مقدر تو را و بد بدانیم محل رضاى تو را، و میل کنیم به سوى آنچه دورتر است از خوبى عاقبت و نزدیکتر است به سوى ضد عافیت.
تنبیه:
و ایدنا بیقین ظاهر معنى او آن است چنانچه مخلصین یقین دارند در امور معاشیه و معادیه خود و اختیار کنند رضاى خدا را و شیطان در آنها سلطنت ندارد مرا هم از جمله ى ایشان نما و قوله عجز المعرفه اگر چه به حسب ظاهر مفعول ثانى است از براى لا تسمنا لکن در معنى بیان سوم و ذلت و خوارى است.
الترکیب:
احمد و اکرم افعل تفضیل است.
یعنى: دوست کن ما را آنچه را که بد داریم از قضا و حکم تو، و آسان نما تو بر ما آنچه را که صعب و مشکل مى دانیم ما از حکم تو، و الهام بفرما تو ما را اطاعت نمودن مر آنچه را که وارد نمودى بر ما از مشیت خود تا آنکه دوست نداریم تاخیر آنچه را که تعجیل فرمودى و تعجیل نمودن آنچه را که تاخیر انداختى، و بد نداریم آنچه را که تو دوست دارى اختیار کنیم آنچه را که بد داشتى تو ختم نما از براى ما آنچه را که او محمودتر است از براى عافیت و کریم تر است از براى باز گشت به درستى که تو مى فهمانى خوب را و عطا مى فرمایى بزرگ را و جاى مى آورى امرى را که مى خواهى و تو بر هر شى ء قادرى.
اللهم اجعل خاتمه امورنا خیرا.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
دعاى استخاره:
در این دعا که دعاى استخاره نام دارد امام علیه السلام از جهات مختلفى از خداوند بزرگ درخواست مى کند که در امور، خیر و نیکى را براى او برگزیند،
نخست مى گوید: (بار خداوندا من بر اساس علم و دانائیت از تو طلب خیر مى کنم (که براى من آنچه خیر و صلاح است انتخاب فرمائى) (اللهم انى استخیرک بعلمک).
بنابراین (بر محمد و آلش درود فرست و براى من خیر و خوبى را (در همه ى امور) مقرر فرما) (فصل على محمد و آله، و اقض لى بالخیره).
(و به ما معرفت و شناسائى (حکمت) اختیار و انتخاب (خودت) را، الهام کن) (و الهمنا معرفه الاختیار).
(و آن را وسیله اى براى رسیدن به رضا و خشنودى، نسبت به آنچه تو براى ما مقرر داشته اى، و تسلیم در برابر آنچه حکم فرموده اى قرار ده) (و اجعل ذلک ذریعه الى الرضا بما قضیت لنا و التسلیم لما حکمت).
پس (اضطراب شک و تردید را از ما زایل ساز) (فازح عنا ریب الارتیاب).
(به یقین مخلصان ما را تایید کن) (و ایدنا بیقین المخلصین).
(و به عجز از معرفت و شناسائى نسبت به آنچه براى ما انتخاب کرده اى، مکلف مفرما) (و لا تسمنا عجز المعرفه عما تخیرت).
(که نتیجه اش آن شود، ما قدر تو را سبک بشماریم) (فنغمط قدرک).
(و موضع رضا و خشنودى تو را مکروه داریم) (و نکره موضع رضاک).
(و متمایل به چیزى شویم که از حسن عاقبت، دورتر و به ضد عافیت نزدیکتر است) (و نجنح الى التى هى ابعد من حسن العاقبه، و اقرب الى ضد العافیه).
از آنجا که انسان صلاح و مصلحت خود را به درستى تشخیص نمى دهد و بسا آنچه به مصلحت او است بد مى شمارد و آنچه بر زیان او است محبوب مى دارد، امام علیه السلام چنین راهنمائى کرده مى گوید: (آنچه که از قضا و قدر تو بر ما مکروه و دشوار مى آید محبوبمان ساز) (حبب الینا ما نکره من قضائک).
(و هر حکمى از احکامت را که ما صعب و دشوار مى دانیم بر ما آسان گردان) (و سهل علینا ما نستصعب من حکمک).
و چون در چنین مواردى بهترین راه و روش، تسلیم در برابر فرمان مولاى دانا، حکیم و کریم است، عرضه مى دارد: (انقیاد و تسلیم در برابر آنچه بر اساس مشیت خود بر ما وارد ساخته اى به ما الهام فرما) (و الهمنا الانقیاد لما اوردت علینا من مشیتک).
چنان انقیادى (که آنچه تعجیلش را لازم مى شمارى تاخیر آن را محبوب نداریم و آنچه را تاخیرش صلاح مى دانى، علاقه مند به تعجیل آن نباشیم) (حتى لا نحب تاخیر ما عجلت و لا تعجیل ما اخرت).
(آن چنان که از آنچه محبوب تو است کراهت نداشته باشیم و هر چه را که تو ناپسند مى دارى برنگزینیم) (و لا نکره ما احببت، و لا نتخیر ما کرهت).
و در پایان از خداوند چنین مى خواهد: (امور ما را به آنچه فرجام و عاقبتش پسندیده تر و مال و انجامش گرامى تر است پایان بخش) (و اختم لنا بالتى هى احمد عاقبه، و اکرم مصیرا).
(زیرا تو آنچه را که نفیس و گرانبهاست مرحمت مى کنى و نعمت بزرگ را عطا مى فرمائى) (انک تفید الکریمه و تعطى الجسیمه).
(و هر کارى را که بخواهى انجام مى دهى و بر همه چیز قادرى) (و تفعل ما ترید، و انت على کل شىء قدیر).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۵، ص:۱۵۶-۱۲۴
و کان من دعائه علیه السّلام فی الاستخارة:
بسم الله الرحمن الرحیم و ایاه نستعین الحمد لله الذى یخلق ما یشاء و یختار، ما کان لهم الخیره، سبحان الله و تعالى عما یشرکون. و هو الله لا اله الا هو، له الحمد فى الاولى و الاخره و له الحکم و الیه ترجعون. والصلاه والسلام على نبیه المختار، من اشرف نجار ، الصادع بقوله الصادق، «ما حار من استخار و لا ندم من استشار» و على آله شموس الولایه و نجوم الهدایه، الساده الاطهار ، والقاده الابرار.
و بعد: فهذه الروضه الثالثه والثلاثون من ریاض السالکین، فى شرح الدعاء الثالث و الثلاثین من صحیفه سیدالعابدین علیه السلام، املاء راجى فضل ربه السنى، على بن احمد الحسینى الحسنى خار الله لهما و بلغهما املهما.
استخرت الله استخاره: طلبت منه الخیره و هى اسم من الاختیار، کالفدیه من الافتداء.
و فى الاساس: استخرت الله فى ذلک، فخار لى: اى طلبت منه خیر الامرین، فاختاره لى.
و اصل الاستخاره: الاستخیار، على وزن استفعال. نقلت حرکه عینه الى فائه الساکنه قبلها و قلبت العین الفا، ثم حذفت لالتقاء الساکنین و عوض عنها تاء التانیث. و هذا مطرد فى مصدر «استفعل» معتل العین، کاستقام استقامه و استعاذ استعاذه.
فالاستخاره: استفعال من الخیر.
و قال محمد بن ادریس العجلى قدس الله روحه فى کتابه المترجم بالسرائر: الاستخاره فى کلام العرب: الدعاء. و هو من استخاره الوحش و ذلک ان یاخذ القانص ولد الظبیه فیعرک اذنه فیبغم، فاذا سمعت امه بغامه لم تملک ان تاتیه، فترمى بنفسها علیه فیاخذها القانص. قال حمید بن ثور الهلالى و ذکر ظبیه و ولدها و دعاوه لها لما اخذه القانص، فقال:
رات مستخیرا فاستزال فوادها * بمحنته یبدو لها و یغیب
اراد رات داعیا. فکان معنى استخرت الله: استدعیته ارشادى. انتهى کلامه.
و هو عجیب، فان استخاره الوحش -بالمعنى الذى ذکره- استفعال من الخوار -بالضم- و هو صوت البقر و الغنم و الظباء. و هو معتل، واوى، لان العین منه واو. و الاستخاره بمعنى الدعاء للارشاد الى خیر الامرین معتل یائى، فکیف یکون هذا من ذاک؟ على ان الذى نص علیه ائمه اللغه کالزمخشرى و الجوهرى ان المنقول من استخاره الوحش، انما هو الاستخاره بمعنى الاستعطاف، لا بمعنى الدعاء.
قال الزمخشرى فى الاساس: استخار الرجل صاحبه: استعطفه فخار علیه. و اصله من ان یثغو الغزال و الجوذر الى امه: یستخیرها، اى یطلب خوارها. ثم کثر حتى استعمل فى کل استعطاف و استرحام.
قال الجوهرى: الاستخاره: الاستعطاف. یقال: هو من الخوار و الصوت.
و اصله: ان الصائد یاتى ولد الظبیه فى کناسه فیعرک اذنه فیخور -اى یصیح- یستعطف بذلک امه کى یصیدها. قال الهذلى:
لعلک اما ام عمرو تبدلت * سواک خلیلا شاتمى تستخیرها
انتهى.
و بالجمله فجعل الاستخاره بمعنى طلب الخیره منقولا من استخاره الوحش اما غلط منشاه اشتباه اللفظین علیه، او تعسف لا داعى الیه. و الله اعلم.
مقدمه:
لاریب فى استحباب الاستخاره عند العامه و الخاصه، و الاخبار بذلک مستفیضه من الطریقین:
اما من طریق العامه. فروى البخارى فى صحیحه عن جابر بن عبدالله قال: کان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم یعلمنا الاستخاره فى الامور کلها کالسوره من القرآن. یقول: «اذا هم احدکم بالامر فلیرکع رکعتین من غیر الفریضه، ثم لیقل: اللهم انى استخیرک بعلمک، و استقدرک بقدرتک...» الى آخر الدعاء و سیاتى.
و روى الترمذى باسناده الى ابى بکر: ان النبى صلى الله علیه و آله کان اذا اراد الامر، قال: اللهم خرلى، و اخترلى.
و عن انس قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: یا انس اذا هممت بامر فاستخر ربک فیه سبع مرات، ثم انظر الى الذى سبق الى قلبک، فان الخیر فیه.
و روى الحاکم بسنده فى صحیح المستدرک عنه صلى الله علیه و آله قال: «من سعاده ابن آدم استخارته الله، و من شقوته ترکه استخاره الله».
و اما من طریق الخاصه: فالروایات فیها اکثر من ان تحصى. فمن ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسند صحیح قال: قال ابوعبدالله علیه السلام: صل رکعتین، و استخر الله. فو الله ما استخار الله مسلم الا خار له البته.
و روى البرقى فى محاسنه عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال الله عز و جل: من شقاء عبدى ان یعمل الاعمال فلا یستخیرنى.
و عنه علیه السلام: انه قال: ما ابالى اذا استخرت على اى طرفى وقعت. و کان ابى یعلمنى الاستخاره کما یعلمنى السوره من القرآن.
و عنه علیه السلام: من دخل فى امر بغیر استخاره ثم ابتلى لم یوجر.
و روى الطوسى فى امالیه عن امیرالمومنین علیه السلام قال: لما ولانى النبى صلى الله علیه و آله على الیمن، قال لى و هو یوصینى: یا على ما حار من استخار، و لا ندم من استشار.
الى غیر ذلک من الاخبار البالغه جملتها حد التواتر.
اذا عرفت ذلک فهنا مسائل:
الاولى: ذکر الشیخ المفید قدس سره فى الرساله العزیه: انه لا ینبغى للانسان ان یستخیر الله تعالى فى شىء مما نهاه عنه، و لا فى اداء فرض. و انما الاستخاره فى المباح، و ترک نفل الى نفل لا یمکنه الجمع بینهما کالحج و الجهاد تطوعا، او لزیاره مشهد دون آخر، او صله اخ دون آخر.
الثانیه: من آداب المستخیر ان یطهر ظاهره من الحدث و الخبث، و باطنه من الشک و الریب، و ان یصلى رکعتین، یقرا فیهما بعد الحمد ماشاء و یقنت فى الثانیه، و ان یتادب فى صلاته کما یتادب السائل المسکین، و ان یقبل على الله بقلبه فى صلاته و دعائه الى وقت فراغه، و ان لا یکلم احدا فى اثناء الاستخاره. فعن الصادق علیه السلام: کان ابى اذا اراد الاستخاره فى الامر، توضا و صلى رکعتین، و ان کانت الخادمه لتکلمه، فیقول: سبحان الله، و لا یتکلم حتى یفرغ.
و قال الجواد علیه السلام لعلى بن اسباط: و لا تکلم احدا بین اضعاف الاستخاره حتى تتم مائه مره.
و اذا خرجت الاستخاره مخالفه لمراده فلا یقابلها بالکراهه، بل بالشکر على ان جعله الله تعالى اهلا لان یستشیره.
الثالثه: للاستخاره انواع وردت بها الاخبار عنهم (علیهم السلام):
منها: الاستخاره بالدعاء. و فیها روایات:
منها: ما رواه الطبرسى فى مکارم الاخلاق مرفوعا عن جابر بن عبدالله قال: «کان رسول الله (صلى الله علیه و آله) یعلمنا الاستخاره کما یعلمنا السوره من القرآن. یقول: اذا هم احدکم بامر فلیرکع رکعتین من غیر الفریضه، ثم لیقل: اللهم انى استخیرک بعلمک، و استقدرک بقدرتک و اسالک من فضلک العظیم، فانک تقدر و لا اقدر، و تعلم و لا اعلم، و انت علام الغیوب. اللهم ان کنت تعلم هذا الامر، و تسمیه خیرا لى فى دینى و معاشى و عاقبه امرى فاقدره لى، و یسره لى، و بارک لى فیه. و ان کنت تعلم انه شرلى فى دینى و معاشى و عاقبه امرى فاصرفه عنى، و اصرفنى عنه، و اقدر لى الخیر حیثما کان، و رضنى به».
و هذه الروایه هى التى ذکرها البخارى فى صحیحه مع تفاوت یسیر فى الفاظ الدعاء.
قال النووى: «و اذا استخار مضى بعد هذا لما شرح له صدره».
و منها ما رواه الطبرسى- ایضا- فى الکتاب المذکور، قال: «کان امیرالمومنین علیه السلام یصلى رکعتین و یقول فى دبرهما: استخیر الله مائه مره، ثم یقول: اللهم انى قد هممت بامر قد علمته، فان کنت تعلم انه خیر فى دینى و دنیاى و آخرتى فیسره لى. و ان کنت تعلم انه شر لى فى دینى و دنیاى و آخرتى، فاصرفه عنى کرهت نفسى ذلک ام احبت. فانک تعلم، و لا اعلم، و انت علام الغیوب ثم یعزم».
و منها: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن جابر عن ابى جعفر علیه السلام قال: «کان على بن الحسین علیه السلام اذا هم بامر حج او عمره او بیع او شراء او عتق تطهر ثم صلى رکعتى الاستخاره، فقرا فیهما بسوره الرحمن و الحشر و المعوذتین و قل هو الله احد، ثم قال: اللهم ان کان کذا و کذا خیرا لى فى دینى و دنیاى و آخرتى، و عاجل امرى و آجله فیسره لى على احسن الوجوه و اجملها. و ان کان کذا و کذا شرا لى فى دینى و دنیاى و آخرتى و عاجل امرى و آجله، فاصرفه عنى على احسن الوجوه. رب اعزم على رشدى، و ان کرهت ذلک و ابته نفسى».
و فى روایه: اخرى: «و ان کرهت او احبت ذلک نفسى. بسم الله الرحمن الرحیم ماشاء الله لا حول و لا قوه الا بالله، حسبى الله و نعم الوکیل ثم یمضى و یعزم».
و منها: ما ذکره فى مکارم الاخلاق: ان رجلا جاء الى ابى عبدالله علیه السلام، فقال له: جعلت فداک، انى ربما رکبت الحاجه، فاندم علیها، فقال له: «این انت عن الاستخاره؟ فقال: اذا صلیت صلاه الفجر، فقل بعد ان ترفع یدیک، حذاء وجهک: اللهم انک تعلم و لا اعلم، و انت علام الغیوب، فصل على محمد و آله، و خرلى فى جمیع ما عزمت به من امورى خیار برکه و عافیه».
و منها: ما رواه فى کتاب من لا یحضره الفقیه: ان محمد بن خالد القسرى، سال اباعبدالله علیه السلام عن الاستخاره، فقال: «استخر الله فى آخر رکعه من صلاه اللیل، و انت ساجد، قال: کیف اقول؟ قال: تقول: استخیر الله برحمته، استخیر الله برحمته».
و منها: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى، و شیخ الطائفه فى التهذیب، عن اسحاق بن عمار، قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: ربما اردت الامر تفرق منى فریقان، احدهما یامرنى و الاخر ینهانى. فقال لى: «اذا کنت کذلک فصل رکعتین، و استخر الله مائه مره و مره، ثم انظر احزم الامرین لک فافعله فان الخیره فیه ان شاء الله. ولتکن استخارتک فى عافیه، فانه ربما خیر للرجل فى قطع یده، و موت ولده، و ذهاب ماله».
و منها: ما رواه ثقه الاسلام، و رئیس المحدثین فى الفقیه عن مرازم، قال: قال لى ابوعبدالله علیه السلام: «اذا اراد احدکم شیئا فلیصل رکعتین، ثم لیحمد الله و لیثن علیه، و لیصل على محمد و على اهل بیته، و یقول: اللهم ان کان هذا الامر خیرا لى فى دینى و دنیاى فیسره لى و اقدره. و ان کان غیر ذلک فاصرفه عنى» فسالته: اى شىء اقرا فیهما؟ فقال: «اقرا فیهما ما شئت، ان شئت قرات فیهما قل هو الله احد، و قل یا ایها الکافرون».
و فى روایه الفقیه: «و قل هو الله احد تعدل ثلث القرآن».
و منها: ما روى عن الصادق علیه السلام قال: «اذا عرضت لاحدکم حاجه فلیستشر ربه. فان اشار علیه اتبع، و ان لم یشر علیه توقف. فقیل له: کیف یفعل؟ قال: «یسجد عقیب المکتوبه، و یقول: اللهم خرلى ثم ینظر ما الهم فیفعل. فهو الذى اشار علیه ربه عز و جل».
و منها: ما رواه البرقى باسناده عن هارون بن خارجه، قال: سمعت اباعبدالله علیه السلام، یقول: «اذا اراد احدکم امرا فلا یشاورن فیه احدا حتى یبدا فیشاور الله»، قلت: و ما مشاوره الله؟ قال: «یبدا فیستخیر الله فیه اولا، ثم یشاور فیه. فانه اذا بدا بالله تبارک و تعالى اجرى الله الخیره له على لسان من یشاء من الخلق».
و منها: ما رواه رئیس المحدثین فى الفقیه عن حماد بن عثمان، عن الصادق علیه السلام قال: فى الاستخاره، ان یستخیر الله الرجل فى آخر سجده من رکعتى الفجر مائه مره و مره، و یحمد الله و یصلى على النبى و آله، ثم یستخیر الله خمسین مره، ثم یحمد الله و یصلى على النبى و آله و یتم المائه و مره».
و منها: ما رایته فى کتاب عندنا منسوب الى الرضا علیه السلام: «اذا اردت امرا فصل رکعتین، و استخر الله مائه مره و مره و قل فى دعائک: لا اله الا الله العلى العظیم، لا اله الا الله الحلیم الکریم، رب بحق محمد و على، خرلى فى امر کذا و کذا للدنیا و الاخره خیره من عندک، مالک فیه رضا ولى فیه صلاح، فى خیر و عافیه، یا ذا المن و الطول».
و منها: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى باسناده عن ابن فضال، قال: سال الحسن بن الجهم اباالحسن علیه السلام، لابن اسباط، فقال: ما ترى له -و ابن اسباط حاضر، و نحن جمیعا- یرکب البر او البحر الى مصر، و اخبره بخبر طریق البر؟ فقال: «فات المسجد فى غیر وقت صلاه الفریضه، فصل رکعتین، و استخر الله مائه مره، ثم انظر، اى شىء یقع فى قلبک فاعمل به. و قال له الحسن: البر احب الى، قال: «و الى».
و منها: الاستخاره بالمصحف. و هى انواع:
منها: ما رواه شیخ الطائفه فى التهذیب بسنده الى الیسع القمى، قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: ارید الشىء فاستخیر الله، فلا یوفق فیه الراى، افعله او ادعه؟ فقال: «انظر اذا قمت الى الصلاه- فان الشیطان ابعد ما یکون من الانسان اذا قام الى الصلاه- اى شىء یقع فى قلبک فخذ به. و افتح المصحف، فانظر الى اول ما ترى فیه فخذ به ان شاء الله».
و منها: ما ذکره الطبرسى فى کتاب مکارم الاخلاق: «یصلى صلاه جعفر فاذا فرغ دعى بدعائها ثم ینوى فرج آل محمد، بدءا و عودا، ثم یقول: اللهم ان کان فى قضائک و قدرک ان تفرج عن ولیک و حجتک فى خلقک فى عامنا هذا، او شهرنا هذا، فاخرج لنا راس آیه من کتابک، نستدل بها على ذلک. ثم یعد سبع ورقات، و یعد عشره اسطر من ظهر الورقه السابعه، و ینظر ما یاتیه فى الحادى عشر من السطور، ثم یعید الفعل ثانیا لنفسه، فانه تتبین حاجته ان شاء الله».
و منها: ما نقل من خط العلامه الحسن بن المطهر الحلى (طاب ثراه) روى عن الصادق علیه السلام قال: «اذا اردت الاستخاره من الکتاب العزیز، فقل بعد البسمله: اللهم ان کان فى قضائک و قدرک ان تمن على شیعه آل محمد بفرج ولیک و حجتک على خلقک، فاخرج الینا آیه من کتابک، نستدل بها على ذلک.
ثم تفتح المصحف، و تعد ست ورقات، و من السابعه سته اسطر، و تنظر ما فیه».
و منها: ما ذکره السید الجلیل على بن طاووس فى کتاب الاستخارات. ان المتفئل بالمصحف یقرا الحمد و آیه الکرسى، و قوله تعالى: «و عنده مفاتح الغیب» الایه. ثم یقول: اللهم ان کان فى قضائک و قدرک ان تمن على امه نبیک بظهور ولیک و ابن بنت نبیک، فعجل ذلک و سهله و یسره و کمله، و اخرج لى آیه استدل بها على امر فائتمر، او نهى فانتهى، و ما ارید الفال فیه فى عافیه. ثم افتح المصحف وعد سبع قوائم، ثم عد ما فى الصفحه الیمنى من الورقه السابعه، و ما فى الیسرى من الورقه الثامنه من لفظ الجلاله، ثم عد قوائم بعدد الجلالات، ثم عد من الصفحه الیمنى من القائمه التى ینتهى الیها العدد اسطرا بعدد لفظ الجلاله، و تفال باخر سطر من ذلک یتبین لک الفال ان شاء الله تعالى».
و منها: ما نقل و اشتهر عن السید المذکور ایضا: من اراد الاستخاره بالقرآن المجید، فلیقرا آیه الکرسى الى «هم فیها خالدون» و آیه «و عنده مفاتح الغیب» الى «مبین»، ثم یصلى على النبى عشرا، ثم یدعو بهذا الدعاء «اللهم انى توکلت علیک، و تفالت بکتابک، فارنى ما هو المکتوم فى سرک، المخزون فى غیبک، یا ذا الجلال و الاکرام. اللهم انت الحق، و انزلت الحق بمحمد صلى الله علیه و آله. اللهم ارنى الحق حقا حتى اتبعه، و ارنى الباطل باطلا حتى اجتنبه، برحمتک یا ارحم الراحمین. ثم تفتح المصحف و تعد الجلالات من الصفحه الیمنى، و تعد بعدد الجلالات اوراقا من الصفحه الیسرى، ثم تعد الاسطر بعدد الاوراق من الصفحه الیسرى، فما یاتى بعد ذلک فهو بمنزله الوحى.
و منها، الاستخاره بالرقاع. و فى کیفیتها روایات:
منها: ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن على بن محمد، رفعه عنهم علیهم السلام: انه قال لبعض اصحابه، و قد ساله عن الامر یمضى فیه، و لا یجد احدا یشاوره، فکیف یصنع؟ قال: شاور ربک. قال فقال له: کیف؟ قال: انو الحاجه فى نفسک، ثم اکتب رقعتین، فى واحده «لا»، و فى واحده «نعم»، و اجعلهما فى بندقتین من طین، ثم صل رکعتین، و اجعلهما تحت ذیلک، و قل: یا الله انى اشاورک فى امرى هذا، و انت خیر مستشار و مشیر، فاشر على بما فیه صلاح و حسن عاقبه. ثم ادخل یدک فان کان فیها «نعم»، فافعل. و ان کان فیها «لا»، لا تفعل. هکذا تشاور ربک.
و منها: ما روى عن امیرالمومنین علیه السلام: یکتب بسم الله الرحمن الرحیم، اللهم انى استخیرک خیار من فوض الیک امره، و اسلم الیک نفسه، و خلالک وجهه، و توکل علیک فیما تامره به. اللهم انصرنى و لا تنصر على، و اهدنى الى الخیرات، و لا تضلنى. اللهم ان کان الخیر لى، او لفلان، فى کذا فخرلى اوله، انک على کل شىء قدیر. و یکتب فى رقعه «افعل» و فى اخرى «لا»، و یجعلان فى بندقتین، و یلقیان فى الماء، فایهما شقت الماء و ظهرت على الماء، عمل علیها و اهملت الاخرى.
و منها: ما ذکره الطبرسى فى المکارم عن عبدالرحمن بن سبابه قال: خرجت سنه الى مکه، و متاعى بز قد کسد على، قال: فاشار على اصحابنا الى ان ابعثه الى مصر، او الى الیمن، و اختلفت على آراوهم. فدخلت على العبد الصالح، بعد النفر بیوم و نحن بمکه فاخبرته بما اشار به اصحابنا، و قلت له: جعلت فداک، فما ترى حتى انتهى الى ما تامرنى به؟ فقال لى: ساهم بین مصر و الیمن، ثم فوض فى ذلک امرک الى الله، فاى بلده خرج سهمها من الاسهم فابعث متاعک الیها، قلت: جعلت فداک، و کیف اساهم؟ قال: اکتب فى رقعه «بسم الله الرحمن الرحیم، اللهم انت الله الذى لا اله الا انت، عالم الغیب و الشهاده، انت العالم، و انا المعلم، فانظرنى فى اى الامرین خیر لى، حتى اتوکل علیک، و اعمل به»، ثم اکتب «مصر ان شاء الله»، ثم اکتب رقعه اخرى مثل ما فى الرقعه الاولى شیئا فشیئا، ثم اکتب «الیمن»، ثم اکتب رقعه اخرى مثل ما فى الرقعتین شیئا شیئا، ثم اکتب «یحبس المتاع و لا یبعث الى بلد منهما»، ثم اجمع الرقاع و ادفعهن الى بعض اصحابک فلیسترها عنک، ثم ادخل یدک، فخذ رقعه من الثلاث، فایها وقعت فى یدک، فتوکل على الله، و اعمل بما فیها ان شاء الله.
قال المولف: عملت بهذه الاستخاره عند التردد فى سلوک طریقین مخوفین و التوقف عن السفر، فخرجت رقعه بسلوک واحد من الطریقین، فسلکته، و لم ارالا خیرا.
و منها: الاستخاره المشهوره التى مدار عمل الاصحاب علیها، و هى ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى عن غیر واحد، عن سهل بن زیاد، عن احمد بن محمد البصرى، عن القاسم بن عبدالرحمن الهاشمى، عن هارون بن خارجه، عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: اذا اردت امرا فخذست رقاع، فاکتب فى ثلاث منها «بسم الله الرحمن الرحیم، خیره من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه، افعل» و فى ثلاث منها «بسم الله الرحمن الرحیم، خیره من الله العزیز الحکیم لفلان بن فلانه، لا تفعل»، ثم ضعها تحت مصلاک، ثم صل رکعتین، فاذا فرغت فاسجد سجده، و قل فیها مائه مره: «استخیر الله برحمته، خیره فى عافیه» ثم استو جالسا، و قل: «اللهم خرلى، و اخترلى فى جمیع امورى فى یسر منک و عافیه، ثم اضرب بیدک الى الرقاع فشوشها و اخرج واحده، فان خرج ثلاث متوالیات «افعل»، فافعل الامر الذى تریده، و ان خرج ثلاث متوالیات «لا تفعل»، فلا تفعله، و ان خرجت واحده «افعل»، و الاخرى «لاتفعل»، فاخرج من الرقاع الى خمس، فانظر اکثرها فاعمل به، ودع السادسه، لا تحتاج الیها.
و ذکر هذه الروایه شیخ الطائفه فى التهذیب ایضا لکن عن ثقه الاسلام، بالسند المذکور.
و انکر ابن ادریس الاستخاره بالرقاع مطلقا، فقال فى السرائر: اما الرقاع و البنادق و القرعه فمن اضعف اخبار الاحاد و شواذ الاخبار، لان من رواتها فطحیه مطعونون، مثل زرعه و رفاعه، و غیرهما، فلا یلتفت الى ما اختصا بروایته، و لا یعرج علیه. و المحصلون من اصحابنا ما اختاروا فى کتب الفقه الا ما اخترناه من الاستخاره بالدعاء، و لا یذکرون البنادق و الرقاع و القرعه الا فى کتب العبادات، دون کتب الفقه، و شیخنا ابوجعفر الطوسى لم یذکر فى نهایته و مبسوطه و اقتصاده الا ما ذکرناه و اخترناه و لم یتعرض للبنادق، و کذلک المفید فى رسالته الى ولده لم یتعرض للرقاع و البنادق، بل اورد روایات کثیره، فیها صلوات و ادعیه، و لم یتعرض لشىء من الرقاع انتهى.
و تعقبه العلامه الحلى فى کتاب المختلف، فقال: هذا الکلام فى غایه الرداءه، و اى فارق بین ذکره فى کتب الفقه، و کتب العبادات؟ فان کتب العبادات هى المختصه به. و مع ذلک فقد ذکره المفید فى المقنعه، و هى کتاب فقه و فتوى، و ذکره الشیخ فى التهذیب، و هو اصول الفقه، و اى محصل اعظم من هذین؟ و هل استفید الفقه الا منهما؟
و اما نسبه الروایه الى زرعه و رفاعه فخطا، فان المنقول فیه روایتان:
احداهما: رواها هارون بن خارجه عن الصادق علیه السلام. و الثانیه: رواها محمد بن یعقوب الکلینى، عن على بن محمد رفعه عنهم علیهم السلام.
و لیس فى طریق الروایتین زرعه و لا رفاعه. و اما نسبه زرعه و رفاعه الى الفطحیه فخطا، اما زرعه فانه واقفى، و کان ثقه، و اما رفاعه، فانه ثقه صحیح المذهب. و هذا کله یدل على قله معرفته بالروایات و الرجال، و کیف یجوز ممن حاله هذا ان یقدم على رد الروایات و الفتاوى، و یستبعد ما نص علیه الائمه علیهم السلام. و هلا استبعد القرعه، و هى مشروعه اجماعا فى حق الاحکام الشرعیه، و القضاء بین الناس، و شرعها دائم فى حق جمیع المکلفین. و امر الاستخاره سهل یستخرج منه الانسان معرفه ما فیه الخیره فى بعض افعاله المباحه المشتبهه علیه منافعها و مضارها الدنیویه. انتهى کلامه.
و قال الشیخ الشهید محمد بن مکى فى کتاب الذکرى ما نصه: انکار ابن ادریس الاستخاره بالرقاع، لا ماخذ له، لاشتهارها بین الاصحاب، و عدم راد لها سواه، و من اخذ اخذه کالشیخ نجم الدین فى المعتبر، حیث قال: هى فى حیز الشذوذ فلا عبره بها. و کیف تکون شاذه و قد دونها المحدثون فى کتبهم، و المصنفون فى مصنفاتهم، و قد صنف السید العالم العابد صاحب الکرامات الظاهره، و الماثر الباهره رضى الدین ابوالحسن على بن طاووس الحسنى رحمه الله کتابا ضخما فى الاستخارات و اعتمد فیه على روایه الرقاع، و ذکر من آثارها عجائب و غرائب اراه الله تعالى ایاها، و قال: اذا توالى الامر فى الرقاع فهو خیر محض، و ان توالى النهى، فذلک النهى شر محض، و ان تفرقت کان الخیر و الشر موزعا بحسب تفرقها على ازمنه ذلک الامر بحسب ترتبها. انتهى کلامه، رفع مقامه.
و منها: الاستخاره بالسبحه. و کیفیتها على وجوه:
الاول: ما ذکره صاحب کتاب السعادات مرویا عن الصادق علیه السلام: تقرا الحمد مره، و الاخلاص ثلاثا، و تصلى على محمد و آله خمس عشره مره، ثم تقول: «اللهم انى اسالک بحق الحسین وجده، و ابیه و امه و اخیه و الائمه من ذریته، ان تصلى على محمد و آل محمد، و ان تجعل لى الخیره فى هذه السبحه، و ان ترینى ما هو الاصلح لى فى الدین و الدنیا، اللهم ان کان الاصلح لى فى دینى و دنیاى و عاجل امرى و آجله فعل ما انا عازم علیه فامرنى، و الا فانهنى، انک على کل شىء قدیر». ثم تقبض قبضه من السبحه و تعدها، و تقول: «سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله» الى آخر القبضه، فان کانت الاخیره «سبحان الله» فهو مخیر بین الفعل و الترک، و ان کان الحمد لله فهو امر، و ان کان لا اله الا الله فهو نهى.
الثانى: ما ذکره الشهید قدس سره فى کتاب الذکرى قال: و لم تکن هذه مشهوره فى العصور الماضیه، قبل زمان السید الکبیر العابد رضى الدین محمد بن محمد الاوى الحسینى المجاور بالمشهد المقدس الغروى رضى الله عنه، و قد رویناها عنه. و جمیع مرویاته، عن عده من مشایخنا، عن الشیخ الکبیر الفاضل جمال الدین ابن المطهر، عن والده رضى الله عنهما، عن السید رضى الدین، عن صاحب الامر علیه الصلاه و السلام: یقرا الفاتحه عشرا، و اقله ثلاث، و دونه مره، ثم یقرا القدر عشرا، ثم یقول هذا الدعاء ثلاثا: «اللهم انى استخیرک لعلمک بعاقبه الامور، و استشیرک لحسن ظنى بک فى المامور و المحذور، اللهم ان کان الامر الفلانى مما قد نیطت بالبرکات اعجازه و بوادیه و حفت بالکرامه ایامه و لیالیه، فخر لى اللهم فیه خیره ترد شموسه ذلولا و تقعض ایامه سرورا، اللهم اما امر فائتمر، و اما نهى فانتهى، اللهم انى استخیرک برحمتک خیره فى عافیه». ثم یقبض على قطعه من السبحه، و یضمر حاجته، فان کان عدد تلک القطعه زوجا، فهو « افعل»، و ان کان فردا «لا تفعل»، او بالعکس.
و ذکر ابن طاووس قدس سره هذه الاستخاره فى کتاب الاستخارات، فقال: وجدته بخط اخى الصالح الرضى الاوى محمد بن محمد بن محمد الحسینى «ضاعف الله سیادته، و شرف خاتمته» ما هذه لفظه عن الصادق علیه السلام: من اراد ان یستخیر الله تعالى، فلیقرا الحمد عشر مرات، و انا انزلناه عشر مرات، ثم یقول و ذکر الدعاء، الا انه قال عقیب قوله «و المحذور»: «اللهم ان کان امرى هذا قد نیطت بالبرکات اعجازه و بوادیه»، و عقیب قوله: «ایامه سرورا» «یا الله اما امر فائتمر، و اما نهى فانتهى، اللهم خرلى برحمتک خیره فى عافیه» ثلاث مرات، ثم یاخذ کفا من الحصى او سبحه.
الثالث: ما رواه الشیخ المرحوم یوسف بن حسین ابن ابى «طاب ثراه»، عن الشیخ الشهید محمد بن مکى عطر الله مرقده، تقرا «انا انزلناه» عشر مرات، ثم تدعو بهذا الدعاء «اللهم انى استخیرک لعلمک بعاقبه الامور، و استشیرک لحسن ظنى بک فى المامول و المحذور، اللهم ان کان الامر الذى عزمت علیه مما نیطت البرکه باعجازه و بوادیه، و حفت بالکرامه ایامه و لیالیه، فاسالک بمحمد و على و فاطمه و الحسن و الحسین و على و محمد و جعفر و موسى و على و محمد و على و الحسن و الحجه القائم علیه السلام، ان تصلى على محمد و علیهم اجمعین، و ان تخیرلى فیه خیره ترد شموسه ذلولا، و تقعض ایامه سرورا، اللهم ان کان امرا فاجعله فى قبضه الفرد، و ان کان نهیا فاجعله فى قبضه الزوج» ثم تقبض على السبحه و تعمل على ما یخرج.
تتمه:
الادعیه الماثوره للاستخاره کثیره جدا. فمنها، و هو من ادعیه السر: یا محمد من هم بامرین فاحب ان اختار له ارضاهما الى فالزمه ایاه، فلیقل حین یرید ذلک: «اللهم اختر لى بعلمک، و وفقنى بعلمک لرضاک و محبتک، اللهم اختر لى بقدرتک، و جنبنى بعزتک مقتک و سخطک، اللهم فاختر لى بما ارید من هذین الامرین- و یسمیهما- احبهما الیک، و ارضاهما لک، و اقربهما منک، اللهم انى اسالک بالقدره التى زویت بها علم الاشیاء عن جمیع خلقک، ان تصلى على محمد و آل محمد، و اغلب بالى و هواى و یسرنى للیسرى التى ترضى بها عن صاحبها، و لا تخذلنى بعد تفویضى الیک امرى برحمتک التى وسعت کل شىء اللهم اوقع خیرتک فى قلبى، و افتح قلبى للزومها، یا کریم آمین» فانه اذا قال ذلک اخذت له منافعه فى العاجل و الاجل.
و منها: ما روى عن الرضا علیه السلام، و هو من ادعیه الوسائل الى المسائل «اللهم ان خیرتک فیما استخیرک فیه، تنیل الرغائب و تجزل المواهب و تغنم المطالب، و تطیب المکاسب، و تهدى الى اجمل المذاهب، و تسوق الى احمد العواقب، و تقى مخوف النوائب. اللهم انى استخیرک فیما عزم رایى علیه، وقادنى عقلى الیه، فسهل- اللهم- منه ما توعر، و یسر منه ما تعسر، و اکفنى فیه المهم و ادفع عنى کل ملم، و اجعل- رب- عواقبه غنما، و مخوفه سلما، و بعده قربا، وجدبه خصبا، و ارسل -اللهم- اجابتى، و انجح طلبتى، و اقض حاجتى، و اقطع عوائقها، و امنع بوائقها، و اعطنى -اللهم- لواء الظفر بالخیره فیما استخرتک، و وفور النعم فیما دعوتک، و عوائد الافضال فیما رجوتک، و اقرنه اللهم -رب- بالنجاح، و حطه بالصلاح، و ارنى اسباب الخیره واضحه، و اعلام غنمها لائحه، و اشدد خناق تعسرها، و انعش صریع تیسرها، و بین -اللهم- ملتبسها، و اطلق محتبسها، و مکن اسها حتى تکون خیره مقبله بالغنم، مزیله للغرم، و عاجله النفع، باقیه الصنع، انک ولى المزید، مبتدى بالجود».
و منها: ما رواه معاویه بن میسره عن الصادق علیه السلام، انه قال: ما استخار الله عبد سبعین مره بهذه الاستخاره الا رماه الله بالخیره. یقول: «یا ابصر الناظرین، و یا اسمع السامعین، و یا اسرع الحاسبین، و یا ارحم الراحمین، و یا احکم الحاکمین، صل على محمد و اهل بیته، و خرلى فى کذا و کذا».
و منها: ما روى عن امیرالمومنین صلوات الله و سلامه علیه و هو: اللهم انى استخیرک خیره من فوض الیک امره، و اسلم الیک نفسه، و استسلم الیک فى امره، و خلالک وجهه، و توکل علیک فیما نزل به، اللهم خرلى، و لا تخر على، و کن لى و لا تکن على، و انصرنى و لا تنصر على، و اعنى و لا تعن على، و امکنى و لا تمکن منى، و اهدنى الى الخیر و لا تضلنى، و ارضنى بقضائک، و بارک لى فى قدرتک، انک تفعل ما تشاء و تحکم ما ترید، و انت على کل شىء قدیر. اللهم ان کان لى الخیره فى امرى هذا فى دینى و دنیاى و عاقبه امرى فسهله لى، و ان کان غیر ذلک فاصرفه عنى، یا ارحم الراحمین، انک على کل شىء قدیر، و حسبنا الله و نعم الوکیل.
و منها: ما روى عن القائم علیه السلام یدعى به للاستخاره و الحاجه و هو: «بسم الله الرحمن الرحیم، اللهم انى اسالک باسمک الذى عزمت به على السماوات و الارض فقلت لهما «ائتیا طوعا او کرها، قالتا اتینا طائعین» و باسمک الذى عزمت به على عصا موسى، فاذا هى تلقف ما یافکون. و اسالک باسمک الذى صرفت به قلوب السحره الیک، حتى قالوا: آمنا برب العالمین. و اسالک بالقدره التى تبلى بها کل جدید، و تجدد بها کل بال، و اسالک بکل حق هو لک، و بکل حق جعلته علیک، ان کان هذا الامر خیرا لى، فى دینى و دنیاى و آخرتى، ان تصلى على محمد و آل محمد، و تسلم علیهم تسلیما، و تهیئه لى، و تسهله على، و تلطف لى فیه، برحمتک یا ارحم الراحمین، و ان کان شرا لى فى دینى و دنیاى و آخرتى، ان تصلى على محمد و آل محمد، و تسلم علیهم تسلیما، و ان تصرفه عنى بما شئت، و کیف شئت، و ترضینى بقضائک، و تبارک لى فى قدرک، حتى لا احب تعجیل شىء اخرته، و لا تاخیر شىء عجلته، فانه لا حول و لا قوه الا بک، یا على یا عظیم، یا ذا الجلال و الاکرام».
و لنکتف منها بهذا المقدار، فان فیه الکفایه ان شاء الله تعالى، و نشرع الان فى شرح الدعاء.
استخیرک اى اطلب منک ان تختار لى اصلح الامرین او الامور.
و الباء من قوله: «بعلمک»، اما للسببیه، اى بسبب علمک بخیرى و شرى، او للملابسه، اى ملتبسا بعلمک بخیرى و شرى، او للاستعانه، اى مستعینا بعلمک فانى لا اعلم فیم خیرى، او للقسم الاستعطافى، اى بحق علمک.
و اقض لى بالخیره اى احکم لى بالخیره، من القضاء بمعنى الحکم، او اوجب لى الخیره من قضى بمعنى اوجب.
قال الازهرى: القضاء لغه على وجوه، مرجعها الى انقطاع الشىء و تمامه، و کل ما احکم علیه او اتم او حتم او ادى: اذا وجب او انفذ او امضى فقد قضى.
و الخیره بسکون الیاء و فتحها، یقال: هما لغتان بمعنى واحد. و قیل: الاولى اسم من الاختیار، کالفدیه اسم من الافتداء. و الثانیه اسم من تخیرت الشىء، کالطیره اسم من تطیر. و قیل: هى بفتح الیاء بمعنى الخیار. و الخیار هو الاختیار.
و الهمه الله الامر: القاه فى روعه و قلبه، و لقنه ایاه.
و الاختیار: فعل ما هو خیر و اخذه.
و الذریعه: الوسیله.
و الاشاره بذلک الى الالهام، او الى معرفه الاختیار. و المراد معرفه اختیاره تعالى لما یختاره له، اى وجه الحکمه و المصلحه فیه، لیکون سببا للرضا بقضائه تعالى، و التسلیم لحکمه. لانه اذا عرف خیریه ما اختاره الله تعالى، تلقاه بالقبول و الرضا، و اخلص التسلیم لما حکم و قضى.
و غرضه علیه السلام بذلک تایید ایقانه، و ازدیاد قلبه اطمئنانا الى اطمئنانه، کما قال ابراهیم علیه السلام «بلى و لکن لیطمئن قلبى» و الا فالعلم بانه تعالى عدل حکیم، لا یفعل شیئا الا على ما تقتضیه الحکمه، و تستدعیه المصلحه کاف فى الرضا و التسلیم. على ان للرضا مبدا و منتهى، فمبداه سکون القلب الى احکام الله تعالى، و منتهاه فرح القلب و سروره بنزول الاحکام فى الحلو و المر. فسواله علیه السلام معرفه الاختیار لحصول المنتهى، و ان کان الاول حاصلا، و هو من باب سئوال حق الیقین بعد علم الیقین. و الله اعلم.
الفاء: عاطفه سببیه.
و زاح الشىء یزیح زیحا: بعد و ذهب، و ازاحه غیره.
و فى الاساس: ازاح الله العلل، و ازحت علته فیما یحتاج الیه، و زاحت علته و انزاحت، و هذا مما تنزاح به الشکوک عن القلوب.
و الریب: قلق النفس و اضطرابها.
و الارتیاب: الشک، مصدر ارتاب فى الامر، اذا شک فیه. اى اذهب عنا القلق و الاضطراب الذى یوجبه الشک، او ما یقلق النفس، و یشخص بالقلب من الشک و الارتیاب، کقولهم: ریب المنون و ریب الزمان.
قال الزمخشرى فى الکشاف: الریب مصدر رابنى اذا حصل فیه الریبه، و حقیقه الریبه قلق النفس و اضطرابها. و منه ما روى الحسن بن على علیهماالسلام، قال: سمعت رسول الله، صلى الله علیه و آله، یقول: «دع ما یریبک الى ما لا یریبک فان الشک ریبه، و الصدق طمانینه» اى فان کون الامر مشکوکا فیه مما تقلق له النفس، و لا تستقر، و کونه صحیحا صادقا مما تطمئن له و تسکن. و منه ریب الزمان، و هو ما یقلق النفوس، و یشخص بالقلوب من نوائبه. انتهى.
و یحتمل ان یکون المراد بالریب التهمه. فانها من معانیه، کما نص علیه الفیروز آبادى فى القاموس.
و على کل حال فالمراد بالارتیاب و الشک خلاف الیقین بان یتوهم او یظن ان افعاله تعالى قد تجرى على خلاف العدل، او ان حکمته سبحانه قد یفوتها شىء من المصالح، فیریبه ذلک و یقلقه و لا تطمئن نفسه اذا وقع الامر على خلاف هواه، او یحمله ذلک على تهمته -تعالى عن ذلک علوا کبیرا- بانه فعل به غیر الاصلح، او اختار له شر الامرین.
روى البرقى فى محاسنه عمن ذکره، عن بعض اصحابه، قال: قلت لابى عبدالله علیه السلام: من اکرم الخلق على الله؟ قال: اکثرهم ذکرا الله، و اعملهم بطاعته. قلت: فمن ابغض الخلق الى الله؟ قال: من یتهم الله، قلت: و احد یتهم الله؟ قال: نعم، من استخار فجاءته الخیره بما یکره فسخط، فذلک یتهم الله.
و من کلام امیرالمومنین علیه السلام: التوحید ان لا تتوهمه، و العدل ان لا تتهمه.
و المراد بازاحه ریب الارتیاب ازاحه الارتیاب مطلقا، من باب نفى الشىء بنفى لازمه، کقوله:
من اناس لیس فى اخلاقهم، عاجل الفحش و لا سوء الجزع. اى لا فحش و لا جزع اصلا.
فان قلت: قد قررت ان سواله علیه السلام الهام معرفه الاختیار و جعله ذریعه الى الرضا و التسلیم لتایید الایقان، و ازدیاد الاطمئنان، و قضیته عدم حصول الشک و الارتیاب راسا، فکیف یکون قوله: «فازح عنا ریب الارتیاب» متسببا عن ذلک السئوال، و ازاحه الشىء و اذهابه انما یکون بعد حصوله و تحققه.
قلت: لیس المراد بالازاحه و الاذهاب هنا، ازاله ریب الارتیاب بعد کونه و حصوله، و ان کان ذلک معناه فى اصل الوضع. بل هو من قبیل قوله تعالى: «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» و معناه حسم اسباب الرجس، و عدم الاعداد له راسا لا ازالته بعد حصوله. و لذلک قال الزمخشرى: بین تعالى بهذه الایه انه انما یرید ان لا یقارف اهل البیت رسول الله، الماثم، و ان یتصونوا عنها بالتقوى.
و فى الحدیث عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: الرجس فى هذه الایه هو الشک.
و فى روایه: عنه علیه السلام: و الله لا نشک فى ربنا ابدا.
و التعبیر عن حسم الاسباب و عدم الاعداد بالازاحه و الاذهاب، من باب سبحان من صغر البعوض و کبر الفیل، اى انشاهما کذلک، و قولک للحفار: ضیق فم الرکیه و وسع اسفلها، اى احفرها کذلک.
قال الزمخشرى: و لیس ثم نقل من کبر الى صغر، و لا من صفر الى کبر، و لا من ضیق الى سعه، و لا من سعه الى ضیق، و انما اردت الانشاء على تلک الصفات. و السبب فى صحته ان الصغر و الکبر جائزان معا على المصنوع الواحد من غیر ترجیح لاحدهما على الاخر. و کذلک الضیق و السعه، فاذا اختار الصانع احد الجائزین، و هو متمکن منهما على السواء، فقد صرف المصنوع عن الجائز الاخر، فجعل صرفه منه کنقله منه. انتهى.
و استعمال هذا المجاز وقع فى القرآن المجید فى غیر موضع:
منه قوله تعالى: «و جعلنا اللیل و النهار آیتین فمحونا آیه اللیل» الایه.
قال العلامه العمادى: محوها جعلها محوه الضوء، مطموسه. لکن لا بعد ان لم تکن کذلک، بل ابداعها کذلک، کما فى قولهم: سبحان من صغر البعوض و کبر الفیل.
ومنه قوله تعالى: «ربنا امتنا اثنتین و احییتنا اثنتین».
قال الزمخشرى: اراد بالاماتتین: خلقهم امواتا اولا، و اماتتهم عند انقضاء آجالهم. وصح تسمیه خلقهم امواتا اماته، کما صح ان تقول: سبحان من صغر البعوضه و کبر جسم الفیل. انتهى. و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و ایدنا بیقین المخلصین».
التایید من الله سبحانه: تقویه امر الانسان من داخل بالبصیره، و من خارج بقوه البطش. و الاول قال تعالى: «اذ ایدتک بروح القدس».
و الیقین: العلم مع زوال الشک و عدم طریانه.
و المخلصین على صیغه الفاعل: هم الذین اخلصوا الدین و العباده لله، فلم یشرکوا به، و لم یعصوه.
و قیل: هم الذین یخفون حسناتهم کما یخفون سیئاتهم.
و لما کان للیقین مراتب مرتبه فى الفضل، اولها علم الیقین، و ثانیها حق الیقین، و ثالثها عین الیقین، و کان الاول حاصلا بالبرهان، و الثانى و الثالث حاصلین بالکشف و المجاهدات و الریاضات النفسانیه، و الهدایات الخاصه بالاولیاء المخلصین، سال علیه السلام التایید بیقینهم.
و فى کتاب العین: السوم: ان تجشم انسانا مشقه او خطه شر.
و قال الراغب: السوم: الذهاب فى ابتغاء الشىء، فهو لفظ لمعنى مرکب من الذهاب و الابتغاء، فاجرى مجرى الذهاب فى قولهم: سامت الابل، فهى سائمه، و مجرى الابتغاء فى قولهم: سمت کذا، قال تعالى: «یسومونکم سوء العذاب». و قیل: سیم فلان الخسف، و منه: السوم فى البیع. انتهى.
و سوال عدم السوم و التکلیف بعجز المعرفه من قبیل «اللهم لا تسلط علینا من لا یرحمنا» اى لا تخل بیننا و بین من لا یرحمنا، فیسلط علینا، فکانه قال: لا تخل بیننا و بین انفسنا بمنعک التوفیق و اللطف عنا، فتعجز معرفتنا عما تخیرت. و هذا فزع منه علیه السلام الى الطاف الله تعالى جریا على سنن الانبیاء و الاوصیاء و الصالحین فى قصد نیل الخیرات، و النجاه من الشرور على جناب الله عز و جل، و سلب القوى و القدر عن انفسهم، و مبالغه فى استدعاء لطفه تعالى فى صرف الجهل بما یختاره له باظهار ان لاقدره له بمعرفته و العلم به ما لم یعرفه.
و فى روایه «و لا تسمنا» بکسر السین، من وسمه یسمه وسما، من باب وعد، و الاسم السمه، و هى العلامه و الاثر.
و قال الجوهرى: وسمه وسما وسمه اذا اثر فیه بسمه وکى.
قال الزمخشرى فى الاساس: و من المجاز وسمه بالهجاء و هو موسوم بالخیر و الشر. انتهى.
و الاصل: و لا تسمنا بعجز المعرفه، فحذف الجار و اوصل الفعل، کما قالوا: امرتک الخیر، و الاصل امرتک بالخیر و مثله کثیر فى کلامهم.
قوله علیه السلام: «فنغمط قدرک، و نکره موضع رضاک». «الفاء»: عاطفه سببیه.
و غمطه یغمطه غمطا، من باب -ضرب و قتل و سمع- ازدراه و احتقره، و النعمه کفرها فلم یشکرها.
القدر -بالسکون-: اما بمعنى القدر -بالتحریک- اى التقدیر، و منه لیله القدر.
قال فى الکشاف: معنى لیله القدر: لیله تقدیر الامور و قضائها من قوله: «فیها یفرق کل امر حکیم» انتهى.
و اما بمعنى الخطر و عظم الشان، و منه: «و ما قدروا الله حق قدره»، اى ما عظموه حق عظمته، و قیل «فى لیله القدر» سمیت بذلک لخطرها و شرفها على سائر اللیالى.
و المعنى على الاول: فنحتقر تقدیرک المشتمل على المصلحه، او نکفره و لا نشکره.
و على الثانى: فنحتقر عظم شانک بالکراهه لما تخیرت.
و موضع رضاه تعالى: کنایه عما اختاره و قدره و قضاه سبحانه لتعلق مشیئته و رضاه به، فکانه موضع و محل لرضاه سبحانه. و هذا یسمیه ارباب البدیع الارداف، و هو ان یرید المتکلم معنى فلا یعبر عنه بلفظه الموضوع له، بل بلفظ هو ردفه و تابعه کقول الشاعر:
کان ظباه المشرفیه من کرى * فما تبتغى الا مقر المحاجر
اراد بمقر المحاجر الرووس. و المحاجر: جمع محجر، کمسجد، و هو ما حول العین.
قوله علیه السلام: «و نجنح الى التى هى ابعد من حسن العاقبه» الى آخره.
جنح الى الشىء یجنح -بفتحتین- و جنح جنوحا، من باب -قعد- لغه: مال الیه، من قولهم: جنحت السفینه، اى مالت الى احد جانبیها.
اى یمیل الى الحاله التى هى ابعد الحالات من حسن العاقبه، او الى الخصله او الطریقه. و فى حذف الموصوف و ابهامه فخامه یعرفها اهل البلاغه لعموم الاعتبار، و ذهاب الوهم کل مذهب.
قال الزمخشرى: ایما قدرت من الموصوفات فى هذا المقام لم تجد مع الاثبات ذوق البلاغه التى تجده مع الحذف لما فى ابهام الموصوف بحذفه من فخامه تفقد مع ایضاحه. انتهى.
قال صاحب الکشف: و ذلک لما فى الابهام من الدلاله على انه جرى الوادى فطم على الرکى. انتهى.
و حسن العاقبه: اى حسن الخاتمه، و عاقبه کل شىء و عقباه، خاتمته.
و ضد الشىء: ما لا یجتمع معه، کالسواد الذى هو ضد البیاض.
و ما ابلغ قوله علیه السلام: «و اقرب الى ضد العافیه» فان العافیه متناوله لدفع جمیع المکروهات فى الظاهر و الباطن، و الدین و الدنیا و الاخره، فیکون ضدها متناولا لجلب جمیع المکروهات، فیما ذکر و فى هاتین الفقرتین من البدیع الطباق، بین «ابعد، و اقرب»، و جناس التصحیف فى «العاقبه و العافیه». و الله اعلم.
فصل علیه السلام الجمله الاولى عما قبلها: لکمال الاتصال، لکونها و ما بعدها کالبدل من الکلام السابق، اذ کانت او فى بتادیه المراد، الذى هو سوال عدم الکراهه لما اختاره سبحانه، و ما یترتب علیها من استصعاب حکمه و عدم التسلیم لمشیئته تعالى، فان هذا المعنى تضمنه الکلام السابق، لکن لا یدل علیه دلاله هذه الجمل، فان دلالتها علیه بالمطابقه، و ذلک بالالتزام، فکانت او فى بتادیه المراد منه.
و حببت الیه الشىء: جعلته محبوبا لدیه. و تحبیبه تعالى للطاعات و نحوها الى عباده یکون بافاضه وجوه الالطاف و التوفیق. فلا دلاله فى ذلک على مساله خلق الاعمال، کما تزعمه الاشاعره.
و استصعبت الامر: وجدته صعبا.
و تسهیله ما یستصعب من حکمه یکون بعنایته المهیئه للذهن و النفس قبول ذلک بسهوله.
و الهامه الانقیاد لمشیته: یکون بتایید خاص باطنى، یقوى به عقله على قهر نفسه الاماره بالسوء، فتنقاد و تذعن لذلک، و مرجع ذلک کله الى الالطاف الداعیه و المراد بالکراهه و الاستصعاب المذکورین: کراهه الطباع و استصعابها لا على وجه السخط، فقد یکون الشىء مکروها صعبا عند الانسان فى طبعه، و من حیث تنفر نفسه عنه، و یشق علیها، و ان کان یریده لان الله تعالى امر به، کالصوم فى الصیف، و الاحرام فى الشتاء. فسواله علیه السلام تحبیب ذلک، و تسهیله: جعله ملائما للطبع، مقبولا عند النفس، غیر شاق علیها، لتزول الکراهه و الاستصعاب، بمقتضى الطبع.
و «حتى» مرادفه ل«کى» التعلیلیه، اى «کى لانحب تاخیر ما عجلت» الى آخره، و ذلک ان علمه تعالى فعلى، یعلم الاسباب و ما یترتب علیها. و الحوادث و ما نشات هى منها، فهو محیط بالمبادى و الغایات، و لا یعزب عنه مثقال ذره فى الارض و السماوات، فما یعجله و ما یوخره، و ما یحبه و ما یکرهه لا یکون الا عن مصلحه و حکمه، فهو لا یختار للعبد الا ما فیه خیره و صلاحه.
و اما علم البشر فهو انفعالى، فربما عکس التصورات فظن المبادى غایات، و بالعکس، و المصالح مفاسد، و بالضد. فیجب على العبد ان یتصور قصور نفسه، و کمال علم ربه تعالى، فیتحقق و یتیقن ان کل ما اختاره له هو عین مصلحته، فیلزم نفسه قبوله، و التسلیم له، و ان کرهه طبعه، و نفرت عنه نفسه، فزع الیه- سبحانه- بالدعاء فى جعل ارادته موافقه لارادته سبحانه، کما فعل سید العابدین علیه السلام، لیخلص من المخالفه طبعا و اعتقادا، و قد بین سبحانه و تعالى هذا المعنى اوضح بیان بقوله: «و عسى ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسى ان تحبوا شیئا و هو شر لکم و الله یعلم و انتم لا تعلمون».
و المحبه من العبد: میل نفسه الى ما تتصور کونه موافقا و ملائما لها.
و من الله تعالى: اراده هى مبدا فعل ما، و تعود الى علمه باشتمال الفعل على المصلحه الداعیه الى ایجاده.
و الکراهیه فى العبد: میل نفسه عما تتصور کونه مضرا و مولما لها.
و من الله تعالى: خلاف الاراده، و تعود الى علمه، باشتمال الفعل على المفسده الصارفه عن ایجاده.
قال بعضهم: و لما کانت حقیقه المحبه و الکراهه، انما هو میل النفس الانسانیه و نفورها، کان اطلاقهما فى حقه تعالى على علمه المخصوص مجازا، من باب اطلاق اسم اللازم على الملزوم. و الله اعلم.
ختم القرآن، و کل عمل یختمه ختما، من باب -ضرب- اذا اتمه و فرغ منه، اى اختم لنا امرنا بالحاله التى هى احمد الحالات عافیه.
و حذف المفعول لتعینه، و لان الغرض سواله المختوم به.
و احمد هنا افعل تفضیل من حمد، مبنیا للمفعول على غیر القیاس، اى اکثر محمودیه.
و بیان ذلک: ان شرط نصب التمییز الواقع بعد اسم التفضیل ان یکون سببیا، و ذلک بان یجعل مکان اسم التفضیل فعل من لفظه و معناه، و یرفع التمییز به مع صحه المعنى فنقول فى «زید اکثر مالا»، زید کثر ماله بالبناء للفاعل، و فى «زید احمد عاقبه»، زید حمدت عاقبته بالبناء للمفعول، فلو جعلت الفعل هنا مبنیا للفاعل لم یصح المعنى، لان العاقبه انما تکون محموده لا حامده. و اما اکرم مصیرا فهو للفاعل على القیاس من کرم الشىء اذا انتفت عنه النقائص، و اتصف بالمحامد.
و المصیر: المرجع و المال. مصدر میمى من صار الامر الى کذا، اى رجع و آل الیه.
و افدته مالا: اعطیته.
و الکریمه: النفیسه الجیده من کل شىء، و منه حدیث الزکاه «و اتق کرائم اموالهم» اى نفائسها، من کرم الشىء کرما، اى نفس و عز. و کل شىء یعز و یشرف فى بابه یوصف بالکرم.
و الجسیمه: العظیمه. من جسم الشىء جسامه، اى عظم، فهو جسیم، و هى جسیمه.
و الجمل تعلیل للدعاء و مزید لاستدعاء الاجابه. فان من یفید الکریمه، و یعطى الجسیمه، و یفعل ما یرید، و هو على کل شىء قدیر، اولى و اجدر بایصال کل المنافع، و اقرب من دعاه الداعون، و رجاه الراجون، و امل مالدیه الراغبون و الله سبحانه و تعالى اعلم. هذا آخر الروضه الثالثه و الثلاثین من ریاض السالکین، وفق الله لاتمامها لثلاث بقین من شعبان، سنه اربع و مائه و الف.
