دعای ۳۰ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش دوم)
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الِازْدِیادِ، وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ، وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ، وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِک عَنِ التَّبْذِیرِ، وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِی، وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی، وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَی بَغْی أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیاناً.
اللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَی صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ، وَ أَعِنِّی عَلَی صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ وَ مَا زَوَیتَ عَنِّی مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیا الْفَانِیةِ فَاذْخَرْهُ لِی فِی خَزَائِنِک الْبَاقِیةِ
وَ اجْعَلْ مَا خَوَّلْتَنِی مِنْ حُطَامِهَا وَ عَجَّلْتَ لِی مِنْ مَتَاعِهَا، بُلْغَةً إِلَی جِوَارِک وَ وُصْلَةً إِلَی قُرْبِک وَ ذَرِیعَةً إِلَی جَنَّتِک، إِنَّک «ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»، وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْکرِیمُ.
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
بارخدایا بر محمد و آلش درود فرست، و مرا از اسراف و زیادی‌خواهی بازدار، و به بخشش و انتخاب میانه روی سامان ده، و اندازه نگاه‌داشتن نیکو را به من بیاموز، و مرا به لطف خود از ولخرجی حفظ کن، و روزیم را از راه‌های حلال روانه ساز، و خرج کردن مالم را متوجه برنامه‌های خیر فرما، و ثروتی که مرا به کبر و خودبینی آلوده کند، یا به ستم بکشاند، یا از مرز عبادت و ادب درگذراند از من دور کن.
بار خدایا، رفاقت و مصاحبت با فقیران را محبوب من قرار ده، و در نشست و برخاست با آنان مرا به صبر نیکو یاری ده، و آنچه را از متاع نابودشدنی دنیا از من گرفتی همان را در خزانه‌های پایدارت برایم ذخیره کن،
و آنچه از توشه ناچیز دنیا به من داده‌ای، و هر متاعی از آن که در همین دنیا به من عطا فرموده‌ای وسیله رسیدن به جوار خود، و پیوستن به مقام قرب، و سبب رسیدن به بهشت قرار ده؛ زیرا که تو صاحب فضل بزرگ، و بخشنده کریمی.
ترجمه آیتی
بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرا از اسراف و زیاده روى دور دار و به بخشش همراه با میانه روى از کجروى باز دار و به من بیاموز آن روش نیکو را که هزینه ام از درآمد بیش نبود و به لطف خویش از تبذیر نگه دار و روزى من از حلال روان گردان و انفاقهاى مرا به راههاى خیر متوجه ساز و از من بستان آن مال که مرا مغرور سازد یا به ستمگرى اندازد یا به طغیانم کشاند.
اى خداوند، محبوب من گردان همنشینى با درویشان را و یارى ام ده که بر مصاحبت آنان شکیبا باشم. هر چه از متاع این جهانى از من گرفته اى، در خزاین باقى خود براى من اندوخته گردان.
و آنچه را از خواسته ى دنیوى نصیب من ساخته اى و در این جهان به من عطا کرده اى وسیله اى ساز براى رسیدن من به آستان عز خود و پیوستن من به مقام قرب خود و دست یافتن من به بهشت جاوید خود. انک ذو الفضل العظیم و انت الجواد الکریم.
ترجمه ارفع
الها بر محمد و آل او درود فرست و مرا از اسراف و زیاده روى بازدار و به بذل و بخشش و رعایت اقتصاد مقاومم ساز. و به من عقل معاش ده و اقتصاد سالم را بیاموز و به لطفت مرا از یاده روى در صرف مال بر حذر دار و روزى ام را از طریق حلال به جریان انداز و توفیقم ده تا انفاق و خرج کردنم در راه خیر باشد و آن ثروتى که باعث شود که مغرور شوم و طغیان کنم و دیگران را مورد ستم خویش قرار دهم از من بگیر.
پروردگارا علاقه هم صحبتى با فقراء را در دلم انداز و در این مسیر صبر نیکو به من عطا فرما و آنچه از متاع بى ارزش و نابود شدنى دنیا از من گرفتى آنها را براى جهان آخرت برایم ذخیره نما و آنچه از دارایى دنیا به من عنایت کرده ای
و آنچه از مال دنیا برایم پیش انداخته ای وسیله رسیدن به جوار رحمتت و پیوستن به قربت و راهى به سوى بهشت قرار ده زیرا که تو صاحب فضل و کرم بزرگى هستى و تویى جواد و کریم.
ترجمه استادولی
خدایا، بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از اسراف و زیاده روى بازدار، و به بخشش و میانه روى استوار دار، و خوب اندازه نگاه داشتن را به من بیاموز، و مرا به لطف خود از ولخرجى نگاه دار، و روزى هایم را از اسباب حلال جارى ساز، و هزینه ام را در مسیر کارهاى خیر قرار ده، و مالى را که برایم تکبر پدید آورد، یا به ستمگرى کشاند، یا در پى آن به سرکشى افتم از من دور بدار.
خدایا، همنشینى با فقیران را در نظرم محبوب دار، و مرا در همنشینى با آنان به صبر نیکو یارى رسان. و آنچه از کالاى دنیاى فانى که از من برکنار داشته اى، آن را در گنجینه هاى باقى ات برایم اندوخته کن.
و آنچه از کالاى بى ارزش دنیا در اختیارم نهاده اى، و در حال حاضر به دستم رسانده اى، آن را مایه رسیدن به جوار خود و پیوستن به مقام قرب خود و دستیابى به بهشت خویش قرار ده، که تو داراى بخشش بزرگى، و تویى که بخشنده و بزرگوارى.
ترجمه الهی قمشه‌ای
خدایا درود فرست بر محمد و آل پاکش و مرا (در امور زندگانى) از اسراف و زیاده روى باز دار و به بذل و بخشش به فقیران و مستحقان و به اقتصاد و میانه روى در معاش استوار ساز (یعنى مرا به زندگانى به اقتصاد و بذل و بخشش به فقرا پیوسته موفق گردان) و حسن تقدیر (یعنى نظم و ترتیب نیکو به قدر و اندازه معتدل در امر معاش) به الهام خود بیاموز و به لطف و کرم خود مرا از تبذیر و اسراف نگاهدار و از اسباب و وسیله هاى حلال رزق و روزیهاى ما را کفایت فرما (تا به طریق حرام کسب روزى نکنیم) و به راه خیر و احسان انفاق و بخششم را روى آور (یعنى مرا توفیق ده که به راه رضا و خشنودى خدا و احسان به نیکان فقرا با اخلاص و بى ریا مالم را انفاق کنم نه به راه هوا و هوس و خودنمائى و ریا که هیچ اجر در انفاق ریائى و هوسرانى نخواهد بود)
و (اى خدا) مال و ثروتى که ایجاد کبر و غرور کند یا منجر به کبر و غرور شود یا موجب طغیان و کفران و خودسرى گردد آن مال و ثروت را از من دور دار
اى خداى من صحبت و رفاقت فقیران را محبوب من گردان و مرا بر دوستى و رفاقتشان با حسن (اخلاق و حلم و) صبر موید و موفق بدار (تا اگر بر من امرى شاق و کارى مشکل در راه رفاقت ایشان پیش آید و رنج و زیانى و خرج و اعانه اى بر آنها لازم شد تحمل کنم و رنج و خرج بر آنان را دخل و راحت شمارم و دست از رفاقتشان برندارم)
و اى خدا هر آنچه که از متاع و مال دنیاى فانى که (ناچیز است) از من باز گرفتى آن را در خزینه هاى (رحمت و الطاف) باقى ابدى خود براى عالم آخرتم ذخیره ساز
و هم آنچه از حطام دنیا (یعنى از نعم فانى نابود شدنى دنیا) به من معجلا عطا فرمودى آن را نیز (در راه طاعتت) وسیله بلوغ من به جوار حضرتت شود گردان و واسطه ى نیل به مقام قرب خود و وصول به بهشت رضوان خویش به کرمت قرار ده که توئى اى خداى من صاحب فضل و کرم بزرگ و عطا بخش بى عوض و داراى کرم و رحمت بى پایان.
ترجمه سجادی
خداوندا بر محمّد و خاندانش درود فرست و مرا از اسراف و زیاده روى باز دار. و به بخشش و میانه روى، استوار گردان و روش نیکو را به من بیاموز و مرا -به لطف خود- از ولخرجى باز دار و روزى هایم را از اسباب حلال، پیوسته گردان و انفاق نمودنم را در مسیرهاى خیر قرار ده و مالى که برایم خودپسندى پیش آورد یا به ستمگرى برساند یا در پى آن دچار سرکشى شوم را، از من دور ساز.
خداوندا، همنشینى نیازمندان را نزد من محبوب گردان و مرا بر همنشینى ایشان، با شکیبایى نیکوْ یارى ده. و آنچه از کالاى دنیاىِ فانى، از من گرفتى، پس آن را براى من در گنجینه هاى جاوید خود ذخیره فرما.
و آنچه از کالاى آن (دنیا)، که به من ارزانى داشته اى، و هم اکنون به دستم رسانده اى، وسیله رسیدن به جوار خود و وسیله پیوستن به جایگاه بزرگت و وسیله دست یابى به بهشتت قرار ده. به درستى که تو صاحب بخشش بزرگ مى باشى و تویى بسیار بخشنده بزرگوار.
ترجمه شعرانی
خدایا درود بر محمد و آل او فرست و مرا از اسراف و زیاده روى بازدار و به بخشش و میانه روى مستقیم گردان و مرا بیاموز که اندازه نگاه دارم و به لطف خود مرا از تبذیر نگاه دار و از راه حلال روزى مرا مقرر کن و به خرج کردن در خیرات موفق فرما و مالى که براى من تکبر آورد و به ستمگرى کشاند و در دنبال آن سرکشى کنم از من دور کن و چنین مالى نصیب من مفرما.
خدایا همنشینى با تنگدستان را محبوب من گردان و مرا در همنشینى ایشان صبر نیکو ده. و هر چه از مال دنیاى فانى مرا بى نصیب کرده اى در خزینه هاى جاوید براى من اندوخته کن.
و هر چه از حطام دنیا به من ارزانى داشته و در این جهان پیش انداخته اى موجب رسیدن به جوار رحمت و پیوستن به قرب منزلت تو و وسیله رسیدن به بهشت قرار ده که توئى صاحب احسان بزرگ و توئى بخشنده بزرگوار.
ترجمه فولادوند
بار الها! درود بر محمد و خاندان وى، و مرا از ریخت و پاش بى جا و زیاده روى بازدار و با دهش و میانه روى تقویت فرما و به من نیک سنجى بیاموز و به لطف خویش از تبذیر نگاه دار و قوت و روزیم را از راه حلال تامین فرما و انفاقم را به راه هاى خیر معطوف دار و آن مال را که در من مایه ى عجب گردد یا منتهى و منجر به سرکشى شود، بازستان!
بار الها! همنشینى مستمندان را براى من دلخواه گردان و مرا در صحبت ایشان شکیبایى نیک عنایت فرما و آنچه را که از کالاى دنیوى نابود شونده از من گرفته اى، براى من در گنجینه هاى پایدار خود ذخیره فرماى
و آنچه را که از خواسته هاى دنیوى به من ارزانى داشته اى و هر کالایى از آن را که به من بخشوده اى، آن را وسیله اى ساز براى آمدنم در پناهت و وسیله و سببى ساز براى پیوند به نزدیکى، و دستاویزى براى ورود به بهشت، همانا تویى دهشمند بزرگوار!
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا از اسراف و زیاده روى (در صرف مال) بازدار، و به بخشیدن و میانه روى (در زندگى) مستقیم ساز (که اعوجاج و کجى در آن راه نداشته از حد تجاوز ننمایم) و روش نیکو در معیشت و زندگى (صرف مال به اندازه ى توانائى) را به من بیاموز (در دل من انداز طورى که شایسته است رفتار نمایم، حضرت باقر علیه السلام فرموده: علامت و نشانه ى مومن سه چیز است: حسن تقدیر و نیک اندازه گرفتن در معیشت، و شکیبائى بر مصیبت و سختى، و آموختن احکام دین) و مرا به لطف (پرورش) خود از بیجا خرج کردن بازدار- (گفته اند: اسراف زیاده روى در صرف مال است در آنچه شایسته است، و تبذیر زیاده روى در صرف مال است در آنچه پسندیده نیست) و روزیهاى مرا از وسائل حلال روان گردان، و انفاق و خرج کردنم را در راههاى خیر و نیکى بگردان (حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: خیر و نیکى نیست در کسى که نخواهد گردآوردن دارائى از حلال را که به آن آبروى خود را از گدائى کردن نگاه دارد و وامش را بپردازد و به خویشانش ببخشد) و آن دارائى را که براى من گردنکشى و خودبینى آورد، یا به ظلم و ستم بکشاند، یا در پى آن گرفتار طغیان و سرکشى گردم از من بگیر
بار خدایا همنشینى فقراء و درویشان را برایم محبوب گردان، و مرا به صبر و شکیبائى نیکو (صبرى که نفس به آن اطمینان و آرامش داشته اضطراب و نگرانى در آن راه نیابد) بر همنشینى ایشان یارى فرما
و آنچه از کالاى دنیاى نابود شدنى از من گرفتى (مرا بى بهره نمودى) پس (عوض و بجاى) آن را در گنجینه هاى خود (در آخرت) که همیشگى است برایم اندوخته نما
و آنچه از مال و دارائى دنیا که به من ارزانى داشته اى، و آنچه از کالاى آن که براى من پیش انداخته اى (در دنیا عطا فرموده اى) وسیله ى رسیدن به جوار (رحمت) خود و پیوستن به قرب (فضل و کرم) خویش و وسیله ى به سوى بهشتت گردان، زیرا تو داراى احسان بزرگ و بسیار بخشنده ى بزرگوارى.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَ آلِهِ وَ احْجُبْنِی عَنِ السَّرَفِ وَ الاِزْدِیادِ وَ قَوِّمْنِی بِالْبَذْلِ وَ الاِقْتِصَادِ وَ عَلِّمْنِی حُسْنَ التَّقْدِیرِ
وَ اقْبِضْنِی بِلُطْفِک عَنِ التَّبْذِیرِ وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلاَلِ أَرْزَاقِی وَ وَجِّهْ فِی أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِی
وَ ازْوِ عَنِّی مِنَ الْمَالِ مَا یحْدِثُ لِی مَخِیلَةً أَوْ تَأَدِّیاً إِلَى بَغْی أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْیاناً»:
"بار الها بر محمّد و آل محمّد درود فرست و مرا از اسراف و زیاده روى که عاقبتى جز مشکلات و سختى و بن بست و بدبختى ندارد بازدار، و به انفاق و میانه روى اعتدال بخش، و نیک اندازه گیرى را به من بیاموز، و مرا به لطف خود از چنگ ولخرجى بازگیر، و روزیم را از راههاى حلال روان ساز، که مرا طاقت جریمه حرام نیست، الهى انفاقم را متوجه ابواب خیر گردان، و آن ثروتى که برایم تکبر پدید آورد یا منجر به ستم نمودن گردد یا در اثر آن گرفتار سرکشى شوم از من بستان".
«اَللَّهُمَّ حَبِّبْ إِلَی صُحْبَةَ الْفُقَرَاءِ وَ أَعِنِّی عَلَى صُحْبَتِهِمْ بِحُسْنِ الصَّبْرِ
وَ مَا زَوَیتَ عَنِّی مِنْ مَتَاعِ الدُّنْیا الْفَانِیةِ فَاذْخَرْهُ لِی فِی خَزَائِنِک الْبَاقِیةِ
وَ اجْعَلْ مَا خَوَّلْتَنِی مِنْ حُطَامِهَا وَ عَجَّلْتَ لِی مِنْ مَتَاعِهَا بُلْغَةً إِلَى جِوَارِک وَ وُصْلَةً إِلَى قُرْبِک وَ ذَرِیعَةً إِلَى جَنَّتِک
إِنَّک ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ وَ أَنْتَ الْجَوَادُ الْکرِیمُ»:
"بارالها همنشینى با فقرا را برایم دلپسند ساز، و مرا با نیروى صبر بر همنشینى ایشان کمک فرما، و آنچه از تجمّلات دنیاى فانى از من بازگرفتى در گنجینه هاى باقى خود برایم ذخیره ساز، و آنچه را از چیزهاى بى ارزش آن در اختیارم گذاردى و ابزارى که اکنون به من عطا کردى وسیله براى رسیدن به جوار خود و پیوستن به مقام قربت و راهى به بهشت قرار ده، که تو صاحب فضل بزرگ و بخشنده کریمى".
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم صل على محمد و آله. و احجبنى عن السرف و الازدیاد. و قومنى بالبذل و الاقتصاد».
احجبنى، اى: امنعنى. یقال: حجبه، اى: منعه.
السرف: ضد القصد. و الاسراف هو الانفاق فى غیر طاعه الله. و قیل: هو مجاوزه الحد و القصد فى الاکل مما احله الله.
و قومت الشى ء فهو قویم، اى: مستقیم.
و الاقتصاد هو التوسط بین التبذیر و التقتیر.
(یعنى:) «بار خدایا، رحمت کن بر محمد و آل او. و بازدار مرا از اسراف» و خرج نمودن چیزى را در غیر طاعت خدا. چه، اگر خرج در طاعت خداى تبارک و تعالى بوده باشد اسراف نخواهد بود. چنانچه در حدیث شریف وارد است که: لا اسراف فى الخیر. و لا خیر فى الاسراف. «و از زیادتى نمودن» که لایق به حال آن شخص نبوده باشد شرعا «و مستقیم گردان و بدار مرا به بخشش کردن و هموار خرج نمودن» که نه تبذیر و اسراف کنم و نه تقتیر و تنگى نمایم.
«و علمنى حسن التقدیر».
و بیاموزان مرا تقدیر نیکو. یعنى اندازه نگاه داشتن خرج که بى اندازگى نکنم در خرج کردن.
«و اقبضنى بلطفک عن التبذیر».
القبض: خلاف البسط.
(یعنى:) تنگ گیر مرا به لطف خود از تبذیر- یعنى بى اندازه خرج کردن و انفاق نمودن در غیر وجه مشروع.
«و اجر من اسباب الحلال ارزاقى».
و جارى گردان از سببهاى حلال روزى مرا. یعنى از زراعت و تجارت و غیر آن.
«و وجه فى ابواب البر انفاقى».
و بگردان روى نفقه کردن مرا به سوى ابواب خیر- از بناى مساجد و قناطیر و انفاق بر فقرا و مساکین و غیر آن.
«و ازو عنى من المال ما یحدث لى مخیله».
ازوعنى، اى: ابعد عنى. و المخیله: الکبر.
یعنى: دور گردان از من مال آن مقدار که پدید آورد از براى من کبر و بزرگى بر خود گرفتن را.
«او تادیا الى بغى، او ما اتعقب منه طغیانا».
البغى: التعدى. و کل مجاوزه و افراط على المقدار الذى هو حد الشى ء فهو بغى.
و تعقب فلان خیرا، اى: وجد عاقبته الى خیر. قاله الجوهرى فى الصحاح.
و الطغیان ایضا تجاوز الحد فى العتو و العصیان.
(یعنى:) یا رسیدن باشد به بغى و ستمکارى، یا عاقبت من از آن مال طغیان و از حد درگذشتن و گمراه شدن بوده باشد.
«اللهم حبب الى صحبه الفقراء. و اعنى على صحبتهم بحسن الصبر».
بار خدایا، دوست گردان به من صحبت و همنشینى درویشان را. و یارى ده مرا بر صحبت داشتن ایشان با شکیبایى نیکو.
«و ما زویت عنى من متاع الدنیا الفانیه، فاذخره لى فى خزائنک الباقیه».
اى: صرفت عنى و قبضته. قال ابن الاثیر فى النهایه: و منه حدیث الدعاء: «و ما زویت عنى من متاع الدنیا الفانیه فاذخره لى فى خزائنک الباقیه مما احب». اى: صرفته عنى و قبضته.
(یعنى:) و آنچه صرف کرده اى و باز گرفته اى از من از متاع دنیاى فانى- که در معرض زوال و فناست- پس ذخیره ساز آن را از براى من در خزانه هاى باقیه ى خود- که آن نشئه ى باقیه است.
«و اجعل ما خولتنى من حطامها و عجلت لى من متاعها بلغه الى جوارک».
خولتنى، اى: اعطیتنى و ملکتنى.
و الحطام: ما تکسر من الیبیس.
و البلغه: ما یتبلغ به من العیش. و تبلغ بکذا، اى: اکتفى به.
(یعنى:) و بگردان آنچه به من اعطا کرده اى از خرد و شکسته ى دنیا و تعجیل کرده اى از براى من از برخوردارى دنیا آن مقدار که برساند مرا به همسایگى جناب تو.
«و وصله الى قربک، و ذریعه الى جنتک».
الوصله: کل ما یتوصل به الى غیره. و الوصله و الذریعه و الوسیله نظائر.
(یعنى:) سبب نزدیکى تو باشد و دست آویزى باشد که سبب دخول در بهشت گردد.
«انک ذو الفضل العظیم. و انت الجواد الکریم».
به درستى که تو صاحب فضل و عطاى بزرگى. و تو بخشنده اى بى آنکه عوضى یا غرضى خواهى، و کریمى که به نهایت نمى رسد عطاى تو.
شرح صحیفه (مدرسی)
اللغه:
حجب: منع و ستر.
اسراف: صرف مال خارج از اندازه.
ازدیاد: زیاده روى نمودن.
قوام: راست کردن منحرف.
بذل: بخشیدن.
اقتصاد: اعتدال.
تقدیر: اندازه گرفتن.
قبض: گرفتن.
تبذیر: صرف مال در غیر مورد. فرق او با اسراف آن است که اسراف صرف مال است در محل خود با زیاد مثل آنکه یک پول پنیر کفایت او کند و او یک پول و نیم بگیرد. تبذیر: آن است که مال خود را مثلا در لهو و لعب صرف کند.
اجراء: جارى نمودن.
زوى: دور شدن.
مخیله: مفعله به معنى تکبر و غرور ناشى از خیال.
طغیان: تجاوز از حد.
الترکیب:
ازدیاد، عطف تفسیر سرف است.
او تادیا: عطف على قوله مخیله.
او ما اتعقب: عطف على قوله ما یحدث.
یعنى: اى خداى من رحمت فرست بر محمد و آل او و مانع شو تو مرا از اسراف و ازدیاد، و راست نما تو مرا به بذل و میانه روى و تعلیم ده تو مرا به اینکه هر کار را به جاى خود نمایم، و نگهدار تو مرا به لطف و مهربانى خود از اینکه مال را در غیر محل خود صرف نمایم، و جارى فرما تو از اسباب حلال روزى مرا و متوجه و منصرف ساز در راههاى خیر نفقه دادن مرا، و دور نما تو از من از مآل آن چنان مالى که احداث نماید از براى من تکبر را یا اینکه بکشاند به سوى ظلم یا اینکه مالى که عقب درآورم من از آن مال سرکشى و طغیان را.
توضیح:
انسان بیچاره امر او بین محذورین است از فقر و فقدان مفاسدى است که بیم کفر در آن است و از داشتن هم کفر یا قریب کفر چنانکه صفت هر دو مشاهده شده.
ایقاظ:
اگر هر یک از این دو صفت در انسان به طریق محبوبیه پیدا شود کدام یک احسن است؟ مى توان گفت: فقر چنانکه انبیاء و اولیاء اختیار نمودند و حظ دنیوى موجب انحطاط درجات بهشتى است،
و مى توان گفت: غنى زیرا که بعد از اعانت خدا هزار فوائد بر آن مترتب است که یکى از آنها در فقر نیست شاهد ائمه سئوال فقر هرگز نمى کردند، بلکه کاره بودند از اینکه کسى به آنها نسبت فقر دهد چنانکه بعضى روایات مرویه در وسائل دلالت بر آن دارد.
اللغه:
زوى: دور نمودن و جمع کردن.
ادخار: ذخیره نمودن.
خوله: اى ملکه.
حطام: چیز شکسته و فانى.
بلغه: چیزى که به سبب او به چیزى مى رسند.
وصله: آنچه که به آن وصول به چیزى شود.
یعنى: اى خداى من دوست نما تو به سوى من صحبت فقراء و مجالست با آنها را، و اعانت نما تو مرا به صحبت آنها به صبر نیکو، و آنچه را که دورى نمودى از من او را از متاع دنیاى فانى پس ذخیره نما تو او را براى من در خزانهاى باقیه ى خود، و بگردان آنچه را که مالک نمودى مرا به آن از فانیهاى دنیا و تعجیل فرمودى تو از براى من از متاع دنیا رسیدن به سوى همسایگى تو و وصول به سوى نزدیکى تو و سبب و وسیله به سوى بهشت تو به درستى که تو صاحب فضل عظیمى و توئى جواد کریم.
ختام:
از فقره ى اول و آخر چنان استفاده مى شود که خداى عزوجل از براى انسان متاع و اسباب در دار آخرت قرار داده است و این متاع دنیا خلق نشد مگر از براى امتحان و لذا تعبیر از آن به حطام شد و زخرف و براى همین مطلب تعبیر نمود از آن به تعجیل و لذا سئوال کند از خدا که این متاع و حطام را اسباب نجات من قرار ده نه اسباب دورى از رحمت چنانکه بالعیان در غالب اغنیاء ملاحظه شده.
تذئیل:
از حضرت ائمه ادعیه و صلوات از براى دفع دین تعلیم شده فرمودند پیغمبر (ص) که: از براى اداء دین مداومت کند به آیه ى قل اللهم مالک الملک و در آخر آیه بگوید: یا رحمن الدنیا و آلاخره تعطى من تشاء منهما و تمنع من تشاء منهما و دو رکعت نماز از براى دفع فقر و دین به طریق درست به جا آورد و بعد از نماز به سجده رود و بگوید: یا ماجد یا واحد یا احد یا کریم اتوجه الیک بنبیک نبى الرحمه یا رسول الله انى اتوجه بک الى الله ربى و ربک و رب کل شى ء اسئلک یا الله ان تصلى على محمد و آل محمد و اسئلک نفحه من نفحاتک فتحا یسیرا و رزقا واسعا الم به شعثى و اقضى به دینى و استعین به على عیالى انشاء الله مطلب برآورده شود.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در دومین فراز امام علیه السلام وظائف اشخاص دارا و ثروتمند را در رابطه ى استفاده از اموال، مورد توجه قرار داده عرضه مى دارد: (بار خداوندا بر محمد و آلش درود فرست و مرا از اسراف و زیاده روى بازدار) (اللهم صل على محمد و آله و احجبنى عن السرف و الازدیاد).
ولى از آنجا که انفاق از وظائف یک مسلمان، بلکه یک انسان است چنین مى خواهد: (مرا به بذل و بخشش و میانه روى تعدیل فرما) (و قومنى بالبذل و الاقتصاد).
و از این نظر که مرز اسراف و تبذیر و بخل و عدم بخشش باریک است امام علیه السلام چنین مى گوید: (به من اندازه گیرى و حسن تقدیر در معاش را تعلیم، و با لطف خود از چنگال تبذیر بازدار) (و علمنى حسن التقدیر، و اقبضنى بلطفک عن التبذیر).
ولى مى دانیم آن ثروت و مکنتى مفید است که از طریق حلال به دست آید و آن بذل و بخششى کارساز است که در راه خیر و سعادت باشد، لذا مى گوید: (روزیم را به وسیله ى اسباب حلال جارى فرما) (و اجر من اسباب الحلال ارزاقى).
(و بذل و بخشش و انفاقم را متوجه ابواب خیر و نیکى گردان) (و وجه فى ابواب البر انفاقى).
اما از آنجا که ثروت و مکنت موجب غرور و تکبر و طغیان و ظلم و خودخواهى مى شود، امام این نکته را نیز مورد توجه قرار داده مى گوید: (آن مال و ثروتى که تکبر برایم پدید مى آورد و یا منجر به ارتکاب ظلم و ستم مى شود، و یا طغیان و سرکشى به دنبال دارد آن را از من بازستان) (و ازوعنى من المال ما یحدث لى مخیله او تادیا الى بغى او ما اتعقب منه طغیانا).
ثروت و مکنت مى تواند به نیازمندان کمک کند ولى موجب تکبر و طغیان مى شود و عیب دیگرى نیز به همراه دارد و آن این است که ثروتمندان حاضر به همنشینى با تهیدستان و مستمندان نیستند و مصاحبت آنان را ناپسند مى دارند لذا امام علیه السلام عرضه مى دارد: (بار خداوندا (اگر به من ثروت بخشیدى) مصاحبت با فقراء و نیازمندان را محبوب و دلپسندم ساز) (اللهم حبب الى صحبه الفقراء).
(و مرا در حسن صبر و شکیبائى در مصاحبت با آنان مدد فرما) (و اعنى على صحبتهم بحسن الصبر).
این را نیز مى دانیم که انسان تمام آنچه را که از متاع دنیا مى خواهد به آن نمى رسد و نمى داند خداوند براى او چه مقدار مقدر فرموده، بسا ممکن است نعمتى از نعمتهاى دنیا برایش مقدر شده باشد ولى در اثر عملى از اعمالش فعلا به او نرسد، در این رابطه امام عرضه مى دارد: (هر چه را که از متاعهاى دنیا فانى از من بازگرفته اى (و به من عطا نکرده اى) آن را در خزائن باقى خود برایم ذخیره ساز) (و ما زویت عنى من متاع الدنیا الفانیه، فاذخره لى فى خزائنک الباقیه).
از طرفى آنچه از سهمیه ى انسان در این دنیا به او داده شود نیز باید در راه پر سودى به کار برد تا مفید افتد لذا به همین مناسبت امام چنین مى خواهد: (اما آنچه از متاع دنیا که به من ارزانى داشته و هم اکنون در اختیارم قرار داده اى آن را وسیله ى رسیدن به جوار خود، پیوستن به مقام قرب خویش، و نردبانى براى رسیدن به بهشتت قرار ده) (و اجعل ما خولتنى من حطامها، و عجلت لى من متاعها بلغه الى جوارک، و وصله الى قربک، و ذریعه الى جنتک).
و در پایان براى رسیدن به این خواسته ها مى گوید: اینها همه بدان خاطر است (که تو صاحب فضل عظیم و جواد و کریمى) (انک ذو الفضل العظیم و انت الجواد الکریم).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۳۶۹-۳۴۸
«اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمدٍ وَ آلهِ، وَ احجُبْنی عَنِ السَرَفِ وَ الازْدِیاد، وَ قَوِّمْنی بِالبَذْلِ وَ الإقْتِصادِ، وَ عَلّمْنی حُسْنَ التَقْدیرِ، وَ اقْبِضْنی بِلُطْفِک عَنِ التَبْذیرِ».
قال علیه السّلام:
حجبه حجبا -من باب قتل-: منعه و منه قیل للبواب: حاجب، لانه یمنع من الدخول، و للستر: حجاب، لانه یمنع من المشاهده.
و السرف بفتحتین: اسم من اسرف اسرافا: اذا جاوز القصد و تباعد عن حد الاعتدال مع عدم المبالاه، و هو یجرى فى کل امر، و ان اشتهر فى انفاق المال، و لذلک عرفه بعضهم بمجاوزه الحد فى النفقه.
و قیل: هو انفاق المال الکثیر فى الغرض الخسیس.
و ازداد الشىء ازدیادا: زاد، و ازددت من الشىء ازدیادا ایضا: زدته لنفسى على ما کان، و هذا المعنى هو المراد هنا، اى: و احجبنى من ان ازید فى الانفاق.
و قومته تقویما فتقوم بمعنى: عدلته فتعدل، و منه القوام بالفتح بمعنى: العدل.
و بذله بذلا -من باب قتل-: سمع به و اعطاه، و بذل له: اباحه عن طیب نفس.
و قصد فى الامر قصدا و اقتصد اقتصادا: توسط و طلب الاسد و لم یجاوز الحد.
و فى هاتین الفقرتین تلمیح الى قوله تعالى: «و الذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواما».
قوله علیه السلام: «و علمنى حسن التقدیر» التعلیم: عباره عن فعل یترتب علیه العلم بلا تخلف عنه، و لا یحصل ذلک بمجرد افاضه العلم، بل یتوقف على استعداد المتعلم بقبول الفیض و تلقیه من جهته، فمعنى تعلیمه تعالى ایاه: ان یخلق فیه بموجب استعداده علما ضروریا بحسن التقدیر، او یلقى فى روعه ان حسن التقدیر هکذا ینبغى ان یکون، و المراد بالتقدیر هنا: تقدیر المعیشه، و هى الانفاق على مقدار جدته لا یزید علیها و لا ینقص عنها، و لعل المراد بحسن التقدیر: الانفاق دون الجده و الوسع، کما یدل علیه ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن معتب مولى الصادق علیه السلام، قال: قال ابوعبدالله علیه السلام و قد تزید السعر بالمدینه: کم عندنا من طعام؟ قال: قلت عندنا ما یکفینا اشهرا کثیره، قال: اخرجه و بعه، قال: قلت: و لیس بالمدینه طعام؟ قال: بعه، فلما بعته قال: اشتر مع الناس یوما بیوم، و قال: یا معتب اجعل قوت عیالى نصفا شعیرا و نصفا حنطه، فان الله عز و جل یعلم انى واجد ان اطعمهم الحنطه على وجهها، و لکنى احب ان یرانى الله و قد احسنت تقدیر المعیشه، و الله اعلم.
و قد ورد فى مدح التقدیر و حسنه روایات کثیره، ففى حدیث اهل البیت علیهم السلام: لا مال لمن لا تقدیر له.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: الکمال کل الکمال فى ثلاثه، و ذکر فى الثلاثه، التقدیر فى المعیشه.
و عن ابى جعفر علیه السلام قال: علامات المومن ثلاث: حسن التقدیر فى المعیشه، و الصبر على النائبه، و التفقه فى الدین.
و عن داود بن سرحان قال: رایت اباعبدالله علیه السلام یکیل تمرا بیده، فقلت: جعلت فداک لو امرت بعض ولدک او بعض موالیک لیکفیک، فقال: یا داود انه لا یصلح المرء المسلم الا ثلاثه، التفقه فى الدین، و الصبر على النائبه، و حسن التقدیر فى المعیشه.
قوله علیه السلام: «و اقبضنى بلطفک عن التبذیر» القبض فى الاصل: الامساک بالید، ثم توسع فیه فقیل: قبضه عن الامر -من باب ضرب-: اذا کفه عنه، کما قیل: امسکه عن الشىء اى: حبسه عنه.
و لطفه تعالى قیل: هو تربیته لکل فرد حتى یصل الى کماله اللائق به بحسب استعداده.
و قیل: هو تصرفه فى الذوات و الصفات تصرفا خفیا، بفعل الاسباب المعده لها لافاضه کمالاتها، و قیل غیر ذلک. و قد سبق الکلام علیه فى الروضه السابعه.
و التبذیر: ماخوذ من بذر الحب، و هو القاوه و تفریقه فى الارض، و اختلفوا فى معناه.
فقیل: هو تفریق المال على وجه الاسراف.
و قیل: تفریقه فى غیر المقصد.
و قیل: هو الانفاق فى محرم او مکروه او على من لا یستحق.
و عن مجاهد: لو انفق مدا فى باطل کان تبذیرا، و من ثم قال بعضهم: الفرق بین الاسراف و التبذیر ان الاسراف: صرف الشىء فیما ینبغى زائدا على ما ینبغى، و التبذیر: صرف الشىء فیما لا ینبغى. و بعباره اخرى: الاسراف: تجاوز الحد فى صرف المال، و التبذیر: تفریقه فى غیر موضعه.
و کفى التبذیر ذما قوله تعالى: «و آت ذا القربى حقه و المسکین و ابن السبیل
و لا تبذر تبذیرا ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین و کان الشیاطین لربه کفورا».
اجرى علیه الرزق اجراء: جعله جاریا اى: دارا متصلا، و منه: الارزاق جاریه اى: داره متصله.
و الاسباب: جمع سبب، و اصله الحبل الذى یتوصل به الى الماء، فاستعیر لکل ما یتوصل به الى شىء.
و الحلال: کل شىء لا یعاقب علیه باستعماله.
و الارزاق: جمع رزق و هو عندنا و عند المعتزله: کل ما صح انتفاع الحیوان به، سواء کان بالتغذى او بغیره، و لیس لاحد منعه منه، فلیس الحرام رزقا، و قد تقدم الکلام على ذلک مبسوطا.
و وجهت الشىء الى جهه توجیها: صرفت وجهه الیها و جعلته تلقاءها، و منه: و وجهت الشىء الى جهه توجیها: صرفت وجهه الیها و جعلته تلقاءها، و منه: وجهت فلانا فى حاجه اى: ارسلته، و وجه الامیر الجیش اى: بعثهم.
و معنى توجیه الانفاق فى ابواب البر: جعله مصروفا فیها.
و الابواب: جمع باب، و هو فى تقدیر فعل بفتحتین، و لهذا قلبت الواو الفا و ابواب البر: انواعه و وجوهه، کان کل نوع منها باب یدخل الى البر منه.
و البر بالکسر: اسم جامع للطاعات و اعمال الخیر المقربه الى الله تعالى.
و الانفاق: اخراج المال، یقال: انفق ماله: اذا اخرجه من ملکه، و فى هاتین الفقرتین دلیل على حسن توفر الارزاق وسعتها من الحلال، و انفاقها فى وجوه البر.
و یدل على ذلک ایضا ما روى عن الصادق علیه السلام انه قال: لا خیر فیمن لا یحب جمع المال من حلال، یکف به وجهه، و یقضى به دینه، و یصل به رحمه.
و عنه علیه السلام: نعم العون الدنیا على الاخره.
و عن عبدالله بن یعفور قال: قال رجل لابى عبدالله علیه السلام: و الله انا لنطلب الدنیا و نحب ان نوتاها، فقال: تحب ان تصنع بها ماذا؟ قال: اعودبها على نفسى و عیالى و اصل بها و اتصدق بها و احج و اعتمر، فقال ابوعبدالله علیه السلام: لیس هذا طلب الدنیا، هذا طلب الاخره.
و فى کلام بعض الاکابر: سلامه الدین و الدنیا بالمال، یوخذ من حقه و یوضع فى مستحقه. و الاثار فى هذا المعنى اکثر من ان تحصى.
قوله علیه السلام «وازو عنى من المال ما یحدث لى مخیله» زواه عنه یزویه: نحاه و قبضه.
و حدث الشىء حدوثا -من باب قعر-: تجدد وجوده بعد ان کان معدوما، و یتعدى بالالف فیقال: احدثته.
و المخیله: الخیلاء، و هى الکبر و الاعجاب.
و لما کان المال الکثیر کثیرا ما یحدث للنفوس الدنیه تکبرا و اعجابا، حتى یترفع صاحبه عن حسن عشره الجار و الصدیق و الصاحب و الزائر، لفرط الاعجاب بما اوتى من حطام الدنیا، الذى هو نهب المنون و میراث القرون، سال علیه السلام ربه ان یصرف عنه من المال ما یکون سببا للکبر و العجب، لانه قبیح فى العقل، لدلاله العقل على ان الشرف لا یحصل للانسان بان یکون کثیر الحطام، و لا الدناءه بان یکون قلیله، و انه لا یوجب استخفافا لمن حرمه بل المواساه له و البر به.
قوله علیه السلام: «او تادیا الى بغى» التادى: مطاوع اداه تادیه بمعنى: اوصله، و منه: ادى الامانه اى: اوصلها، و الاسم الاداء، یقال: ادیته فتادى اى: اوصلته فوصل، و تادى الیه الخبر: اى بلغه و وصل الیه، و معناه: او وصولا الى بغى.
و البغى یاتى لمعان، یقال: بغى بغیا: اذا سعى فى الفساد، و بغى على الناس: اذا ظلم و اعتدى، و بغى علیه: استطال و تکبر، و بغى: خرج عن طاعه من تجب طاعته.
قال ابن الاثیر: و اصل البغى: مجاوزه الحد.
و قیل: اصله الطلب، من بغى الشىء یبغیه: اذا طلبه، و لذلک قال بعضهم: حقیقه البغى: طلب تجاوز الاقتصاد فیما یتحرى من حیث الکمیه و الکیفیه.
و قال الزمخشرى فى الاساس: بغى علینا فلان: خرج علینا طالبا اذانا و ظلمنا.
و فسر البغى فى قوله سبحانه و تعالى: «و ینهى عن الفحشاء و المنکر و البغى» بالاستعلاء و التطاول على الناس.
قال فى الکشاف: هو طلب التطاول بالظلم.
و قال النیسابورى: النهى عن الفحشاء: عباره عن المنع من تحصیل اللذات الشهویه الخارجه عن اذن الشریعه، و النهى عن المنکر: عباره عن الافراط الحاصل فى آثار القوه الغضبیه، من ایذاء الناس و ایصال الشر الیهم من غیر ما استحقاق، و النهى عن البغى: اشاره الى المنع من افراط القوه الوهمیه، کالاستعلاء على الناس و الترفع وحب الرئاسه، انتهى.
و قال ابن عباس فى قوله تعالى: «و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الارض »: بغیهم فى الارض طلبهم منزله بعد منزله، و دابه بعد دابه، و ملبسا بعد ملبس.
و لما کان الغنى و الثروه موجبا فى الغالب للاستطاله و الاستعلاء على الناس و للظلم و الفساد بطرا، سال علیه السلام ربه ان یزوى عنه من المال ما یوصل الى التحلى بهذه الخصله الذمیمه.
قوله علیه السلام: «او ما اتعقب منه طغیانا» التعقب: تفعل من العقب فى قولهم: عقبت زیدا عقبا- من باب قتل-: اذا جئت بعده، یقال: تعقب فلان من کذا خیرا او شرا و استعقب اى: وجد بذلک خیرا او شرا بعده.
قال الزمخشرى فى الاساس استعقب من امره الندامه و تعقبها.
و قال الفارابى فى دیوان الادب: تعقب رایه اى: وجد عاقبته الى خیر.
و المعنى: و ازوعنى من المال ما اجد بعد حصوله طغیانا.
و الطغیان: مجاوزه الحد فى کل امر، و کل شىء جاوز المقدار و الحد فى العصیان فهو طاغ، من قولهم: طغى السیل: اذا ارتفع حتى جاوز الحد فى الکثره.
و فى هذه الفقره تلمیح الى قوله تعالى: «ان الانسان لیطغى ان رآه استغنى»، اى: یطغى لئن راى نفسه مستغنیا، قیل: معناه: انه یتجاوز الحد فى ماکله و مشربه و نحو ذلک.
قال قتاده: اذا اصاب مالا زاد فى ثیابه و مرکبه و طعامه و شرابه فذلک طغیان.
و قیل: معناه: ان الانسان قد ینسى فضل الرب و عنایته فى حاله الاستغناء، و یرى ان ما حصل له بسبب جهده و کده، فینسب ذلک الى کفایته لا الى عنایه الله، و لم یدر انه کم من باذل وسعه فى الحرص لم یحصل الا على خفى حنین، و انه تعالى قد یرجع الغنى آخر الامر الى حاله الفقر، لیتحقق ان ذلک الغنى لم یکن بفعله و کسبه، بل بحول الله و قوته.
حبب الیه الشىء: جعله محبوبا لدیه، و لما کان فى التحبیب معنى انهاء المحبه و ایصالها الیه استعمل بکلمه «الى»، اى: الهمنى بلطفک محبه صحبتهم اى: معاشرتهم و الارتباط بهم.
و لما کانت النفوس البشریه مجبوله على بغض الفقر و کراهیته، نافره من صحبه الفقراء و معاشرتهم، سال علیه السلام ربه ان یحبب الیه صحبتهم، بان یجعلها ملائمه لقلبه لیکون مائلا الیها، اذ کانت المحبه میل القلب الى ما یلائمه، و ذلک لما فى صحبتهم من ریاضه النفس و تحلیتها بالتواضع و التذلل، و التاسى بهم فى القناعه بالیسیر من حطام الدنیا، و الرضا بالقلیل من متاعها، و صیانه النفس عن الانهماک فى شهواتها و لذاتها، و ترک طلب المنزله و الجاه و الکرامه فیها، و قله الحرص على طلب الحاجات و الاوطار منها، و ترک الخلطه مع ابناء الدنیا الراغبین فیها، و التفرد فى الخلوات، و کثره ذکر الموت و فناء نعیم الدنیا و زوال ملکها، و النظر الى آثار القرون الماضیه، و الاعتبار بها و بالمبانى الخربه و المنازل الدارسه و المعالم العافیه للامم الخالیه، لنزولهم بها غالبا، و اعتباراتهم تصاریف الزمان و نوائب الحدثان، و الیقین بامر المعاد، و شده الشوق الى نعیم دار القرار مع الابرار، من النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین و حسن اولئک رفیقا، و لذلک امر الله سبحانه حبیبه المختار من خیار خلقه، بصبره نفسه معهم و حبسها على صحبتهم و مجالستهم،
فقال فى محکم کتابه: «و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم بالغداه و العشى یریدون وجهه و لا تعد عیناک عنهم ترید زینه الحیاه الدنیا و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا و اتبع هواه و کان امره فرطا».
قال المفسرون: المراد بهم: فقراء المومنین، مثل عمار و خباب و سلمان و ابى ذر و غیرهم، و قیل: اصحاب الصفه و کانوا نحو سبعمائه رجل.
قیل: انه قال قوم من روساء الکفره لرسول الله صلى الله علیه و آله: نح هولاء الموالى الذین کان ریحهم ریح الضان حتى نجالسک، کما قال قوم نوح علیه السلام: «انومن لک و اتبعک الا رذلون»، فنزلت الایه.
و روى عن سلمان و خباب قالا: جاء الاقرع بن حابس التمیمى، و عیینه بن الحصین الفزارى، و عباس بن مرداس، و ذووهم من الموله قلوبهم، فوجدوا النبى صلى الله علیه و آله جالسا مع ناس من ضعفاء المومنین، فلما راوهم حوله صلى الله علیه و آله حقروهم، فاتوه صلى الله علیه و آله فقالوا: یا رسول الله لو جلست فى صدر المجلس و نفیت عنا هولاء و ارواح جبابهم- و کانت علیهم جباب من صوف- جالسناک و حادثناک و اخذنا عنک، فقال صلى الله علیه و آله: ما انا بطارد المومنین، قالوا: فانا نحب ان تجعل لنا منک مجلسا تعرف لنا فیه العرب فضلنا، فان وفود العرب تاتیک فنستحى ان ترانا مع هولاء الاعبد- یعنون فقراء المسلمین-، فاذا نحن جئناک فاقمهم عنا، فاذا نحن فرغنا فاقعد معهم ان شئت، قال صلى الله علیه و آله، نعم، قالوا: فاکتب لنا بذلک کتابا، فدعا بالصحیفه و بعلى علیه السلام لیکتب و نحن قعود فى ناحیه، فنزل جبرئیل بقوله تعالى: «و لا تطرد الذین یدعون ربهم بالغداه و العشى یریدون وجهه ما علیک من حسابهم من شىء و ما من حسابک علیهم من شىء فتطردهم فتکون من الظالمین»، فرمى علیه السلام بالصحیفه و دعانا فاتیناه و جلسنا عنده، و کنا ندنومنه حتى تمس رکبتنا رکبته، و کان یقوم عنا اذا اراد القیام، فنزلت «و اصبر نفسک مع الذین یدعون ربهم» الایه، فترک القیام عنا الى ان نقوم عنه، و قال: الحمد لله الذى لم یمتنى حتى امرنى ان اصبر نفسى مع قوم من امتى، معکم الحیاه و معکم الممات.
و فى حدیث لیله المعراج: یا احمد ان المحبه لله هى المحبه للفقراء و التقرب الیهم، قال: یا رب و من الفقراء؟ قال: الذین رضوا بالقلیل، و صبروا على الجوع، و شکروا على الرخاء، و لم یشکوا جوعهم و لا ظماهم، و لم یکذبوا بالسنتهم، و لم یغضبوا على ربهم و لم یغتموا على ما فاتهم، و لم یفرحوا بما آتاهم.
و کان من دعائه علیه السلام: اللهم احینى مسکینا، و امتنى مسکینا، و احشرنى مع المساکین.
و کان سلیمان علیه السلام مع ما اوتى من الملک یجالس الفقراء و المساکین، و یقول: مسکین جالس مسکینا.
و کان على بن الحسین علیه السلام -صاحب الدعاء- کثیر المجالسه للفقراء، حتى قال له نافع بن جبیر: انک تجالس اقواما دونا، فقال له علیه السلام: انى اجالس من انتفع بمجالسته فى دینى.
تذنیب، یشتمل على فوائد:
الاولى: الفقیر و المسکین: من لا یفى ماله و کسبه بموونته و موونه عیاله. و هل الفقیر اسوا حالا ام المسکین؟ خلاف، و الحق ان المسکین اسوا حالا، لما ورد فى الصحیح عن ابى عبدالله علیه السلام انه قال: الفقیر: الذى لا یسال الناس، و المسکین اجهد منه، و البائس اجهدهم.
الثانیه: ورد فى فضل الفقر و الفقراء اخبار کثیره، فعن ابى عبدالله علیه السلام قال: فى مناجاه موسى علیه السلام: یا موسى اذا رایت الفقر مقبلا فقل: مرحبا بشعار الصالحین، و اذا رایت الغنى مقبلا فقل: ذنب عجلت عقوبته.
و عنه علیه السلام: المصائب منح من الله، و الفقر مخزون عند الله.
و عنه علیه السلام قال: قال امیرالمومنین علیه السلام: الفقر ازین للمومن من العذار على خد الفرس.
و عنه علیه السلام: ان فقراء المومنین یتقلبون فى ریاض الجنه قبل اغنیائهم باربعین خریفا.
و عنه علیه السلام: ان الله جل ثناوه لیعتذر الى عبده المومن المحوج فى الدنیا کما یعتذر الاخر الى اخیه، فیقول: و عزتى ما احوجتک فى الدنیا من هوان کان بک على، فارفع هذا السحف فانظر الى ما عوضتک من الدنیا، قال: فیرفع، فیقول: ما ضرنى ما منعتنى مع ما عوضتنى.
و عنه علیه السلام: ان الله عز و جل یلتفت یوم القیامه الى فقراء المومنین شبیها بالمعتذر الیهم، فیقول: و عزتى ما افقرتکم فى الدنیا من هوان بکم، فمن زود منکم فى دار الدنیا معروفا فخذوا بیده فادخلوه الجنه، قال: فیقول رجل منهم: یا رب ان اهل الدنیا تنافسوا فى دنیاهم فنکحوا النساء و لبسوا الثیاب اللینه و اکلوا الطعام و سکنوا الدور و رکبوا المشهور من الدواب، فاعطنى مثل ما اعطیتهم، فیقول تبارک و تعالى، لک و لکل عبد منکم مثل ما اعطیت اهل الدنیا الى ان انقضت الدنیا سبعون ضعفا.
و عنه علیه السلام قال: قال النبى صلى الله علیه و آله: طوبى للمساکین بالصبر، و هم الذین یرون ملکوت السماوات و الارض.
و عنه علیه السلام قال: قال النبى صلى الله علیه و آله: یا معشر المساکین طیبوا نفسا، و اعطوا الرضا من قلوبکم یثبکم الله عز و جل على فقرکم، فان لم تفعلوا فلا ثواب لکم.
الثالثه: قال بعض العلماء: اعلم ان فى ایجاد هذه الطائفه- اعنى الفقراء- حکمه جلیله، تخفى على کثیر من العقلاء و المترفین من ابناء الدنیا.
فمنها: ما ورد فى الحدیث: لولا الفقراء لم یستوجب الاغنیاء الجنه و فیه اشاره الى معان:
احدها: ان نجاه الاغنیاء منحصره فى رعایه احوال الفقراء و الاحسان الیهم.
ثانیها: انهم رحمه للاغنیاء و اذکار لارباب النعم، لیکون کل عاقل منهم اذ فکر فیهم و اعتبر باحوالهم، علم بان الذى اعطاه هو الذى منعهم، و یعلم انه لم یکن للغنى عند الله یدو احسان کافاه بهما، و لا لواحد من هولاء الفقراء عند الله ذنب جازاه علیه، فاذا فکر الاغنیاء و اعتبروا احوال الفقراء عرفوا حسن مواقع النعم عندهم، فیزدادون الله شکرا یستوجبون به المزید فى الدنیا و الاجر فى الاخره.
ثالثها: ان اهل الدین و من یومن بالاخره من الاغنیاء، اذا نظروا الیهم و اعتبروا احوالهم یزدادون یقینا بالاخره، و یعلم کل عاقل منهم ان من بعد هذه الحیاه الدنیا دارا اخرى، یجازى فیها هولاء المومنون بما صبروا على مصائب امور الدنیا، کما قال سبحانه: «انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب»،
و من الحکمه فى ایجادهم انهم اشد یقینا بامر الاخره من غیرهم من المترفین، و انهم اسرع الناس اجابه لدعوه الانبیاء من غیرهم من ارباب النعم و الاغنیاء، و انهم اخف موونه و اقل حوائج و اقنع بالیسیر، و انهم اکثر لذکر الله فى السر و العلانیه، و ارق قلوبا عند الذکر و اخلص فى الدعاء لله سبحانه فى السراء و الضراء، و خصال اخر کثیره لو عددناها لطال الخطاب بها، و انما ذکرنا طرفا من ذلک، لان کثیرا من الناس و لا سیما المترفین، اذا نظروا الیهم ظنوا بالله ظنونا فاسده.
فمنهم من یرى ان الصواب کان انهم لم یخلقوا و کان ذلک خیرا لهم، و منهم من یرى ان الذى نالهم من الفقر و البوس لسوء حظهم و شومهم و خذلانهم، و منهم من یرى انهم معاقبون بما سلف منهم فى الادوار الماضیه من الذنوب، و هذا راى اصحاب التناسخ، و منهم من یرى ان ذلک من هوانهم على الله سبحانه، و انه لیس یعبابهم و لا یهمه امرهم، و الا کان قادرا على ان یغنیهم، او یمیتهم و یریحهم مماهم فیه من الجهد، و منهم من یرى ان هذا لیس یجرى بعلم عالم و حکمه حکیم، بل هو اتفاق لا تدبیر فیه، و منهم من یرى ان هذا من موجبات احکام الفلک، من غیر قصد قاصد و لا صنع صانع، نعوذ بالله من الاعتقادات الفاسده و الاراء الباطله.
الرابعه: قال بعض المشایخ: الفقراء على طبقات: فقراء الاغنیاء، و هم السائلون عند الفاقات القانعون بالکفایات، و هم ظهره الاغنیاء و الذین جعل الله لهم فى اموال الاغنیاء نصیبا.
و الطبقه الثانیه: فقراء الفقراء، و هم المتحققون بالفقر المختارون للفقر الموثرون له على الغنى، لا یتبذلون فى السوال و لا یتعرضون بالمقال، یرجون العمر بالمیسور من القوت، یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف و هم بین محروم حرم السعى فى الدنیا، و محارف انحرفت عنه الاسباب، و قانع بما یصل الیه، و معتر رضى بما یعتریه.
و الطبقه الثالثه: اغنیاء الفقراء، و هم الاجواد الاسخیاء اهل البذل و العطاء، لا یستکثرون و لا یدخرون، و ان منعوا شکروا المانع فصار منعه عطاء، و ان ضیق علیهم حمدوا الواسع، لانه هو المحمود قصار ضیقه رخاء، و ان اعطوا بذلوا و آثروا.
و کان بشر الحافى یقول: الفقراء ثلاثه: فقیر لا یسال و ان اعطى لم یاخذ فهذا مع الروحانیین، و فقیر لا یسال و ان اعطى اخذ فهو مع المقربین فى جنات النعیم، و فقیر یسال عند الفاقه فهذا مع الصادقین من اصحاب الیمین.
و حکى انه دفع الى ابراهیم التمیمى ستون الفا و کان علیه دین و به حاجات الیها فردها، فعاتبوه فى ذلک فقال: کرهت ان امحو اسمى من دیوان الفقراء بستین الفا.
قیل لبعضهم و قدرئى علیه اثر الجوع و الضر: لم لا تسال الناس یطعمونک؟ فقال: عساهم یمنعون فلا یفلحون، و قد بلغنى الحدیث: لو صدق السائل ما افلح من منعه.
قوله علیه السلام: «و اعنى على صحبتهم بحسن الصبر» الصبر: قوه ثابته و ملکه راسخه بها تقدر النفس على تحمل الامور الشاقه و مقاومه الهوى، و لذلک قیل: الصبر صبران: صبر على البلاء و منه الرضا بالقضاء، و هو الذى یستوجب به العبد من ربه الثواب، و صبر فى النعماء و عما یدعو الیه الهوى مع القدره علیه و التمکن منه، و هو صبر یدرا عنه العذاب و یهون علیه الصعاب.
و المراد بحسن الصبر: انشراح الصدر له و اطمئنان النفس به، بحیث لا یخالطه اضطراب و انزعاج، هذا.
و لما کان کثیر من المترفین و ارباب النعم من یتکلف و یتجشم صحبه الفقراء و الزهاد، بتقریبهم و اجلالهم بمقدار ما یعدون من جمله الاخیار، من غیر ان یتخلقوا باخلاقهم و یتادبوا بادابهم و یقوموا بحقوق صحبتهم، فهم یرضون من الجسم بالاسم و من الحمیم بالشمیم، سال علیه السلام ربه اعانته بحسن الصبر على صحبتهم، اذ کان فیها من المشاق ما لا خفاء به، فان من حق الصحبه مع الاصحاب مطلقا طلاقه الوجه و البشاشه، و الکلام و السلام، و المصافحه و المعانقه و المواکله، و تحصیل ما یحتاجون الیه، و دفع ما یغتمون منه، و مخالفه من خالفهم، و مرافقه من رافقهم، و تعظیمهم و توقیرهم، و عدم التهجم علیهم، و الصفح عن عثراتهم، و مداراتهم، و ان لا یحتجب عنهم و لا یهجرهم، و یبسط لهم معروفه، و یعاشرهم ببسط الکف، و صدق الوعد، و دوام العهد، و حفظ الاسرار، و ایثار الارفاق، و قبول العذر، و احتمال الاذى، و صدق الوفاء و نشر المحاسن، و ستر القبائح، و بذل النصیحه و قبولها منهم، و ان یحب لهم ما یحبه لنفسه، و یکرم کل احد منهم على قدره، و یسترسل على سجیته، و یکون طوع امره و نهیه و وفق قوله و فعله، و یعود من مرض منهم، و یشهد جنازه من مات منهم، و بعض هذه الحقوق لا یقوم به کثیر من کفاه الرجال فى صحبه اکفائهم و اقرانهم، فکیف بها فى صحبه الفقراء و المساکین؟ على ان رعایتها فى صحبتهم اوجب، لکى لا یستشعروا اهانه و استخفافا بهم، فتکسر قلوبهم فیکون الهلاک.
و عن ابراهیم بن شیبان قال: کنا لا نصحب من یقول: نعلى.
و عن احمد القلانسى و کان من مشایخ الجنید: صحبت اقواما بالبصره فاکرمونى، فقلت مره لبعضهم: این ازارى فسقطت عن اعینهم.
و عن ابى على الرباطى قال: صحبت عبدالله المروزى، و کان یدخل البادیه قبل ان اصحبه بلا زاد، فلما صحبته قال لى: ایما احب الیک تکون انت الامیر ام انا؟ فقلت: لابل انت الامیر، قال: و علیک الطاعه؟ قلت: نعم، فاخذ مخلاه و وضع فیها الزاد و حملها على ظهره، فاذا قلت له: اعطنى حتى احملها، قال لى: الست انا الامیر؟ فعلیک الطاعه، قال: فاخذنا المطر لیله، فوقف على راسى طول اللیل الى الصباح و علیه الکساء و انا جالس یمنع عنى المطر، فکنت اقول فى نفسى: لیتنى مت و لم اقل له: انت الامیر، ثم قال: اذا صحبک انسان فاصحبه یا اخى کما رایتنى صحبتک او انفرد.
و کان شرط ابراهیم بن ادهم مع من یصحبه ان یکون الخدمه و الاذان له، و ان یکون یده فى جمیع ما یفتح الله به علیهم من الدنیا کیدهم.
و یحکى انه سعى بجماعه من الصوفیه الى بعض الخلفاء، فامر بضرب رقابهم و بینهم ابوالحسین النورى، فبادر الى السیاف لیکون اول مقتول، فقیل له فى ذلک، فقال: احببت ان اوثر اخوانى بالحیاه و لو بلحظه، فکان ذلک سبب تجا فى الخلیفه عنهم.
و بالجمله: فحقوق الصحبه لا یقوم بها الا من اعانه الله و وفقه، و الا فالامر فیها صعب جدا.
روى عن النبى صلى الله علیه و آله: انه دخل غیضه مع بعض اصحابه، فاجتنى منها مسواکین احدهما معوج و الاخر مستقیم، فدفع المستقیم الى صاحبه، فقال: یا رسول الله کنت احق بالمستقیم منى، فقال صلى الله علیه و آله: ما من صاحب یصحب صاحبا و لو ساعه من نهار الا سئل عن صحبته، هل اقام فیه حق الله ام اضاعه، و الله المستعان.
المتاع فى اللغه: کل ما ینتفع به، کالطعام و البر و اثاث البیت، و اصل المتاع: ما ینتفع به من الزاد، و هو اسم من متعته بالتثقیل: اذا اعطیته ذلک.
و فى المحکم: المتاع: المال و الاثاث، و الجمع امتعه.
و نعت الدنیا بالفانیه للذم، و مفعول زویت محذوف اى: و ما زویته، و المفعول یکثر حذفه اذا کان عائدا على الموصول نحو: «اهذا الذى بعث الله رسولا» اى: بعثه.
و الفاء من قوله: «فاذخره»: رابطه لشبه الجواب بشبه الشرط.
و ذخرت الشىء ذخرا -من باب نفع-: اذا عددته لوقت الحاجه الیه، و الاسم الذخر بالضم.
و خزائنه تعالى: عباره عن مقدوراته اى: ما تحویه قدرته من النعم و الخیرات التى یکرم بها عباده المتقین فى الدار الاخره، و لذلک وصفها بالباقیه.
و لا بد فى قوله علیه السلام: «فاذخره لى» من اضمار، اى: فاذخر عوضه لى، لان ذخر عین ما زواه عنه غیر مطلوب، فهو کقوله تعالى: «و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله» اى: تجدوا ثوابه کما اجمع علیه المفسرون.
و الحق انه لا اضمار فى الایه بناء على تجسم الاعمال فى النشاه الاخرویه. کما قال بعض المحققین فى قوله تعالى: «یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا »: لیس المراد انها تجد جزاءه، بل تجده بعینه لکن ظاهرا فى جلباب آخر، فان الروح و الریحان و الحور و الثمار هى الاخلاق الزکیه و الاعمال الصالحه و الاعتقادات الحقه التى برزت فى هذا العالم بهذا الزى و اتسمت بهذا الاسم، اذ الحقیقه الواحده تختلف صورها باختلاف المواطن، فتستحلى فى کل موطن بحلیه.
و اما عباره الدعاء فلا غناء عن الاضمار فیه.
و مما یناسب هاتین الفقرتین ما روى فى الحدیث عن عمر بن الخطاب، قال: استاذنت على رسول الله صلى الله علیه و آله، فدخلت علیه فى مشربه ام ابراهیم، و انه لمضطجع على خصفه و ان بعضه على التراب، و تحت راسه وساده محشوه لیفا، فسلمت علیه ثم جلست، فقلت: یا رسول الله انت نبى الله و صفوته و خیرته من خلقه، و کسرى و قیصر على الذهب و فرش الدیباج و الحریر، فقال رسول الله صلى الله علیه و آله: اولئک قوم عجلت طیباتهم و هى و شیکه الانقطاع، و انما اخرت لنا طیباتنا.
خوله الله مالا: اعطاه.
و الحطام بالضم ما تکسر من یابس النبات استعیر لمقتنیات الدنیا، و وجه الاستعاره سرعه ذهابها و فنائها، کما یتناثر و یتطایر المتکسر من یا بس النبات و یذهب فى اسرع وقت.
و قال الزمخشرى فى الاساس: طارت الریح بحطام التین، و هذا حطام البیض لکساره، و منه: حطام الدنیا، شبه بالکسار تخسیسا له.
و عجلت الیه المال اى: اسرعت الیه بحضوره، و منه قوله تعالى: «من کان یرید العاجله عجلنا له فیها ما نشاء»، و قوله تعالى: «و قالوا ربنا عجل لنا قطنا قبل یوم الحساب».
قیل: ذکر رسول الله صلى الله علیه و آله وعد الله للمومنین الجنه، فقالوا على سبیل الاستهزاء: عجل لنا نصیبنا منها.
و البلغه بالضم هنا: بمعنى ما یتبلغ و یتوصل به الى الشىء المطلوب کالبلاغ، لا بمعنى ما یکتفى به من العیش، و ان اشتهرت فى هذا المعنى.
و الجوار بالضم و الفتح: اسم من جاوره مجاوره -من باب قاتل-: اذا لا صقه فى السکن، و اما الجوار بالکسر فهو مصدر کالقتال. و قد وردت الروایه فى الدعاء بالحرکات الثلاث.
و المراد بجواره تعالى: الحلول محل الزلفه لدیه حیث تناله غواشى رحمته و فضله، لا الملاصقه فى السکن تعالى الله عن ذلک علوا کبیرا.
و الوصله: کالبلغه لفظا و معنى، و هى ما یتوصل به الى المقصود.
و قربه تعالى: عباره عن مقام کرامته الدائمه، الذى لا یتغیر صاحبه بعله القهر و لا یزول عنه بالستر و الحجاب، کما قال تعالى: «ان المتقین فى جنات و نهر فى مقعد صدق عند ملیک مقتدر».
و الذریعه: الوسیله، کالذرعه بالضم.
قال صاحب المحکم: و اصل الذریعه: من الجمل الذى یسمونه ذریعه، و هو جمل یختل به الصید، یمشى الصیاد الى جنبه فیرمى الصید اذا امکنه، و ذلک الجمل یسیب اولا مع الوحش حتى تالفه.
و اعلم ان متاع الدنیا و مقتیناتها کما تکون سببا للشر و الشقاوه، تکون سببا للخیر و السعاده و نیل المنزله و الزلفى عند الله تعالى، و ذلک باعتبار تناولها و انفاقها فیما یذم و یحمد، فمن تناولها على اى وجه اتفق، راکنا الى المال غیر متفکر فى المال، منهمکا فى الدنیا غر ملتفت الى العقبى، کما قال تعالى: «رضوا بالحیاه الدنیا و اطمانوا بها»، فهو لا یوثر بما فى یدیه منها الا قضاء الاوطار و التمتع بالمسار، یاکل کما تاکل الانعام و یلعب کما یلعب الغلام، فذلک الذى یکون متاع الدنیا سببا لشقاوته السرمدیه و خسارته الابدیه، و من تناولها من حلها و انفقها فى محلها، متحریا رضا الله و وجهه فیما یاخذ و ینفق منها، فذلک الذى تکون مقتنیات الدنیا سببا لسعادته الاخرویه، و ذریعه لنجاته و فوزه بالمقامات السنیه، بل وسیله لنیل الفضائل الفاخره فى الدنیا و الاخره.
کما قال امیرالمومنین صلوات الله و سلامه علیه: من آتاه الله مالا فلیصل به القرابه، و لیحسن منه الضیافه، و لیفک به الاسیر و العانى و لیعط منه الفقیر و الغارم، و لیصبر نفسه على الحقوق و النوائب ابتغاء الثواب فان فوزا بهذه الخصال شرف مکارم الدنیا و فصائل الاخره.
و روى انه علیه السلام دخل على العلاء بن زیاد الحارثى و هو من اصحابه یعوده ، فلما راى سعه داره قال: ما کنت تصنع بسعه هذه الدار فى الدنیا و انت الیها فى الاخره احوج؟ و بلى ان شئت بلغت بها الاخره، تقرى فیها الضیف، و تصل فیها الرحم، و تطلع منها الحقوق مطالعها، فاذا انت قد بلغت بها الاخره.
و على ذلک ما روى عن النبى صلى الله علیه و آله: نعم العون على تقوى الله الغنى.
و عن ابى جعفر و ابى عبدالله علیهماالسلام: نعم العون الدنیا على طلب الاخره.
اذا عرفت ذلک، علمت ان غرض سواله علیه السلام فى هذه الفقرات من الدعاء، طلب التوفیق لانفاق ما منحه الله تعالى من متاع الدنیا، فى السبیل التى تودیه الى الفوز بالجنه و منازل المتقین و مقامات المقربین، و الله ولى التوفیق.
ذو: بمعنى صاحب.
و الفضل: الاحسان.
و العظیم: نقیض الحقیر، قال بعضهم: الشیئان اذا اشترکا فى معنى ثم کان احدهما زائدا على الاخر فى ذلک المعنى، سمى الزائد عظیما و الناقص حقیرا، سواء کانت تلک الزیاده فى المقدار او فى معنى من المعانى.
و الجواد: الکثیر الاحسان و الانعام. و الفرق بینه و بین الکریم. ان الجواد الذى یعطى مع السوال، و الکریم یعطى من غیر سوال، و قیل بالعکس. و الحق الاول، لوصفه علیه السلام الجواد بالکریم.
و قیل: الکریم: هو المقتدر على الجود، و قیل: معناه: العلى الرتبه، و منه: کرائم المواشى، لنفائسها.
و الجملتان تعلیل لاستدعاء المسائل السابقه منه تعالى و مزید استدعاء للاجابه، و اکد الجمله الاولى لغرض کمال یقینه بمضمونها، و عرف المسند فى الثانیه بلام الجنس، لافاده قصر الجود و الکرم علیه سبحانه اما تحقیقا، و هو التحقیق، اذ المراد بالجود و الکرم هنا: فیضان الخیر عنه من غیر بخل و منع و تعویق على کل من یقدر ان یقبله بقدر ما یقبله، و هذا المعنى لیس الا لله سبحانه و تعالى، و اما مبالغه فى کماله و نقصان من عداه ممن یتصف بالجود و الکرم حتى التحق بالعدم، فصار الجنس منحصرا فیه، اذا جعل الجود و الکرم مقولین بالزیاده و النقصان على من یتصف بهما، و الله اعلم.
هذا آخر الروضه الثلاثین من ریاض السالکین فى شرح صحیفه سیدالعابدین و امام الزاهدین، صلوات الله علیه و على آبائه و ابنائه الخلفاء الراشدین، و قد وفق الله لانهائها صبیح یوم الجمعه الاغر، ثانى عشر ذى الحجه الحرام آخر شهور سنه ثلاث و مائه و الف، على ید مولفها العبد على بن احمد الحسینى، کان الله لهما.
