ابن مهران نیشابوری
«احمد بن حسین بن مهران نیشابوری» معروف به «ابن مهران» (۲۹۵-۳۸۱ ق)، محدث و مُقرى مشهور خراسان در قرن ۴ قمری و پیشوای علمای عصر خود در قرائات بود. او اولین کسی است که دربارۀ «قرائات دهگانه» تألیفاتی داشت، که مهمترین آنها کتاب «الغایة فی القرائات» است.
| نام کامل | احمد بن حسین بن مهران نیشابوری |
| زادروز | ۲۹۵ قمری |
| زادگاه | نیشابور |
| وفات | ۳۸۱ قمری |
| مدفن | نیشابور |
|
| |
| اساتید |
محمد بن محمد بخاری، محمد بن احمد صفار، محمد بن حسن نقاش، ابوالحسین احمد بن عثمان بن بویان، محمد بن حسن بن مقسم،... |
| شاگردان |
علی بن محمد فارسی، احمد بن ابراهیم مقری، مهدی بن طرارا، علی بن احمد بستی، حاکم نیشابوری، ابواسحاق ثعلبی، ابوسعد گنجرودی،... |
| آثار |
الغایة فی القراءات، الشامل فى القراءات، المبسوط، سجود القرآن، غرائب القرآن، الاتفاق و الانفراد، اختلاف عدد السور، الوقف و الابتداء، وقوف القرآن،،... |
استادان و شاگردان
احمد بن مهران از نوجوانی در نیشابور آغاز به طلب علم کرد و از شیوخی چون ابوبکر محمد بن اسحاق بن خزیمه، ابوالعباس سراج ثقفی و ابوالعباس ماسَرجَسی حدیث آموخت.[۱] از استادان متأخرتر او در حدیث می‌توان مکی بن عبدان (م، ۳۲۵ق) را نام برد.[۲]
ابن مهران مدتی را نیز در سمرقند گذرانید و به فراگیری قرائت از استادان آن دیار چون ابوبکر محمد بن محمد بخاری و ابوعلی محمد بن احمد صفار پرداخت.[۳] سپس برای ادامۀ تحصیل رهسپار غرب شد و از مقریان بزرگ عراق و شام بهره گرفت. از جمله در بغداد از ابوبکر محمد بن حسن نقاش، ابوالحسین احمد بن عثمان بن بویان، ابوبکر محمد بن حسن بن مقسم و قاضی ابوبکر ابن کامل و در کوفه از زید بن علی عجلی و ابوعلی حسن بن داوود نقار استفاده برد.[۴] همچنین در دمشق از ابوالحسن محمد بن نضر بن اخرم، ابوسهل صالح بن ادریس بغدادی و در صور از ابوبکر محمد بن نعمان صوری قرائت آموخت. با توجه به سالهای وفات این استادان می‌توان زمان سفر عراق و شام را در حدود دهۀ ۳۰ از سدۀ ۴ قمری تخمین زد.
ابن مهران پس از بازگشت به نیشابور، به عنوان قطبی در قرائت خراسان شناخته شد و به تدریس و تألیف در این زمینه پرداخت[۵] و جمعی از جمله ابوالحسن علی بن محمد فارسی، ابوسعد احمد بن ابراهیم مقری، مهدی بن طرارا و علی بن احمد بستی از او قرائت آموختند.[۶] حاکم نیشابوری نیز در ۳۵۵ق. در بخارا نزد او قرائات عشر را آموخت.
در حدیث نیز کسانی چون ابواسحاق ثعلبی، ابوسعد گنجرودی، ابوعثمان صابونی، اسماعیل بن محمد تفلیسی، ابن‌مسرور و عبدالرحمان بن علیک از او روایت کرده‌اند.[۷]
ابن مهران و قرائات عشر
پس از آنکه در حدود سال ۳۰۰ق. ابن مجاهد قرائات هفتگانه را رسمیت بخشید و نظریۀ او در این زمینه تا حدود نیم قرن ـ گاه تا حد تقدس ـ بر عالم قرائت حاکم بود، ابن مهران با تألیف آثار خود و مطرح ساختن قرائات عشر این جوّ موجود را درهم شکست. البته قابل تصور است که اقدام او بدین کار، به‌ویژه در خراسان، بدون زمینۀ پیشین صورت نگرفته باشد، ولی آثار وی ظاهرا اولین آثار تألیف شده در قرائات دهگانه به شمار می‌رود. البته ابن مهران در کتاب «الغایة فی القراءات»، در کنار قرائات عشر، اختیار ابوحاتم سجستانی را نیز مورد عنایت قرار داده است[۸] و تصور نمی‌رود که او قصد آن داشته است تا بر عدد «ده» (عشر) در شمار قرائات قابل قبول، تکیه نماید؛ بلکه در مکتب خراسان که وی خود از بانیان آن بود، عدم پای‌بندی به عدد خاص آشکارا دیده می‌شود. به عنوان مثال منصور بن احمد عراقی شاگرد او نیز، در کتاب الاشارۀ خود قرائت ابوحاتم را به ده قرائت دیگر افزود.[۹]
کتاب «الشامل فى القراءات» در قرائات دهگانه که چندی پیش از ۳۵۵ق. تألیف شده، ظاهراً بر دیگر تألیفات ابن مهران در این زمینه پیشی داشته و چند گاهی در حیات مؤلف به عنوان متن تدریس می‌شده و مورد مطالعه بوده است،[۱۰] تا آنجا که ابن مهران به درخواست خوانندگان، با نوشتن کتاب «المبسوط» به شرح و بسط پیچیدگیهای آن پرداخته است، اما الشامل با تألیف کتاب «الغایة»، گویا رونق خود را از دست داد و شاگردان جوان‌تر ابن مهران الغایة را به عنوان متن درسی پذیرفتند؛ از جملۀ اینان، ابوسعد احمد بن ابراهیم مقری، الغایة را در خراسان رواج داد و بعدها این متن را به روایت او به دست مقریان دیگر بلاد از قزوین و همدان و عراق و شام و مصر رسید و قرنها تدریس می‌شد.[۱۱] راوی دیگر الغایة از ابن مهران، ابوالوفا مهدی بن طرارا قائنی است که این متن را در کرمان ترویج کرد و آن را از طریق شاگردش هذلی به مقریان بزرگی چون ابوالعز قلانسی، سبط خیاط و ابوالیمن کندی رسانید.[۱۲]
کتاب الغایة همچنین به عنوان منبع اساسی مورد تکیۀ برخی مؤلفان بعدی چون هذلی در الکامل، اندرابی در الایضاح، ابوالعلاء همدانی در غایة الاختصار و مؤلف کتابی در قرائات سبع که از شاگردان ابن مهران بوده قرار گرفته است.
بر کتاب الغایة شروحی نیز نوشته شده که مهمترین آنها از آنِ شاگرد ابن مهران، ابوالحسن علی بن محمد قهندزی است که نسخۀ آن تاریخ ۴۱۳ق. را دارد. پس از قهندزی نیز کسانی چون ابوزید احمد بن ابی بکر ضریر بغوی در شرح مشکلات الغایة، محمود بن حمزة بن نصر کرمانی در الهدایة و ابوالمعالی فضل بن طاهر بن سهل حلبی این کتاب را شرح کرده‌اند و نیز محمد بن محمود بن ابی بکر طوسی در حدود ۶۲۰ق. در بستان المهتدی آن را مختصر کرده است.[۱۳]
از سه اثر یاد شدۀ ابن مهران در قرائات عشر، تنها «المبسوط» است که بر اساس یک نسخۀ خطی محفوظ در کتابخانۀ ظاهریه به چاپ رسیده است. از کتاب الغایة نیز یک نسخۀ خطی در کتابخانۀ عارف حکمت مدینه و نسخه‌ای دیگر در کتابخانۀ رشید افندی وجود دارد.
آثار و تألیفات
چنانکه گفته شد، معروفترین آثار ابن مهران در علم قرائات قرآن بوده که عبارتند از: الغایة فی القراءات، الشامل فى القراءات، المبسوط.
حاکم نیشابوری در «تاریخ نیسابور» نزدیک به بیست اثر دیگر از ابن مهران در علوم قرآنی نام برده و ابن جزری در «غایة‌النهایة» چند عنوان دیگر بر آنچه حاکم یاد کرده، افزوده است؛ با این وصف از آثار او جز چند مورد نشانی در دست نیست.[۱۴]
برخی دیگر از آثار منسوب به او چنین است: سجود القرآن، غرائب القرآن، الاتفاق و الانفراد، اختلاف عدد السور، الوقف و الابتداء، وقوف القرآن، رؤوس الآیات، آیات القرآن.
پانویس
- ↑ یاقوت، معجم الادبا، ۳ / ۱۳.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلا، ۱۶ / ۴۰۶.
- ↑ ابن جزری، غایة النهایة، ۲ / ۶۱.
- ↑ ابن مهران، المبسوط، ۴۲.
- ↑ صریفینی، تاریخ نیشابور، ۷۰۸.
- ↑ صریفینی، ۱۱۷، ۷۰۸؛ ابن جزری، همان، ۱ / ۵۰.
- ↑ صریفینی، ۳۲؛ ذهبی، سیر، ۱۶ / ۴۰۷.
- ↑ ابن جزری، غایة، ۱ / ۱۴۶.
- ↑ ابن جزری، همان، ۲ / ۳۱۱.
- ↑ نک : ابن جزری، همان، ۱ / ۵۰.
- ↑ صریفینی، ۱۱۷؛ ذهبی، معرفة، ۱ / ۲۷۹؛ ابن جزری، همان، ۱ / ۳۶.
- ↑ همو، غایة، ۲ / ۳۱۵، النشر، ۱ / ۹۰.
- ↑ ابن جزری، همان، ۲ / ۲۵۹.
- ↑ صریفینی، ۵۹۹.
منابع
