کاتبی نیشابوری
«شمس‌الدین محمد کاتبی نیشابوری» (م، ۸۳۹ قمری)، شاعر، عارف و خطاط نامدار ایرانی در قرن نهم هجری، و متخلّص به «کاتبی» است. قاضی نورالله شوشتری در «مجالس المؤمنین» کاتبی را از شعرای شیعه شمرده و برخی از قصائد وی در مدح امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را آورده است.
| نام کامل | محمد کاتبی نیشابوری |
| زادگاه | نیشابور |
| وفات | ۸۳۹ قمری |
| مدفن | استرآباد |
|
| |
| اساتید | |
|
| |
| آثار |
دیوان شعر، خمسه کاتبی، گلشن ابرار، مجمع البحرین، ده باب، محبّ و محبوب، کتاب دلربای، بهرام و گل‌اندام، حسن و عشق،... |
زندگینامه
مولد و منشاء شمس الدین محمد کاتبی نیشابوری، قریهٔ طرق، میان نیشابور و ترشیز و طوس بود و به همین جهت هم به ترشیزی و هم به نیشابوری معروف شد. دوران جوانی را در مولد خود گذراند و به کسب علم و فنون عصر خود، خصوصاً فن ادب و شعر پرداخت.
از جمله استادان کاتبی در نیشابور سیمی نیشابوری بود که خوشنویسی و فنون شعر را نزد او آموخت. وی از مولانا سیمی خط تعلیم گرفت و کاتبی خوش نویس شد؛ از این رو، وجه تخلص کاتبی بدان جهت تواند بود. او همچنین در علم شعر وقوف یافت و غزلهای مصنوع و مطبوع گفت و مولانا سیمی -از آنجا که شیوهء ابنای روزگار است- بر او حسد ورزید و دل گِران گردید و به عداوت او برخاست. مولانا کاتبی به فراست آن گرانی را دریافت و برای تکمیل تحصیلات و اطلاعات خود از نیشابور قصد دارالسلطنه هرات نمود و همواره بی تعین و تکلف گردید و به شعر و شاعری مشغول بود.
کاتبی در هرات به خدمت بایسنقر میرزا پسر شاهرخ میرزا رسید و از مداحان او گردید. وی سفرهائی به استرآباد، مازندران، گیلان، آذربایجان و شروان داشت و مداح پادشاهانی چون شروانشاه منوچهر و ابراهیم سلطان تیموری، پسر شاهرخ میرزا (م، ۸۳۸ق) گردید و پاداش و جوائز زیادی دریافت کرد.
پس از مدتی به اصفهان رفت و در آنجا به خدمت خواجه صائن الدین ابن ترکه اصفهانی (۸۳۰/۸۳۵ق) که از بزرگان علم بود رسید و از او کسب فیض کرد و در زمینهٔ تصوف و عرفان از وی بهره ها برد. سپس به اجازه‌ى وى به سوى طبرستان و گرگان رفت و عاقبت به استرآباد برگشت. بزرگان و حكام آن دیار بوجود او خوش بودند. وى در هنگام فراغت و انزوا به جواب خمسه نظامی مشغول مى گردید و گویند كه «مخزن الاسرار» را جواب گفت.
سرانجام محمد کاتبی نیشابوری حدود سال ۸۳۸ یا ۸۳۹ قمری در استرآباد درگذشت و در جوار مزار امامزاده معصوم که به نه‌گوران معروف است به خاک سپرده شد.
آثار و اشعار
برخی از آثار قلمی محمد بن عبدالله کاتبی عبارتند از:
- دیوان شعر؛ که به دیوان کاتبی معروف و حاوی غزلیات و مقطعات و رباعیات است و مجموع آن در حدود یک هزار بیت است.
- "خمسه کاتبی".
- "گلشن ابرار" به تقلید از "مخزن الاسرار" نظامی.
- "مجمع البحرین" به تقلید از "خورشید و جمشید" سلمان ساوجی و "همابی و همایون" خواجو که به دو بحر است که "ذوبحرین" خوانده می شود که این منظومه مقدمه ای به نثر دارد و موضوع عشق عرفانی ناظر و منظور است که به نام "ناظر و منظور" یا "ناصر و منصور" نیز معروف است.
- مثنوی "ده باب" به تقلید از "بوستان" سعدی.
- مثنوی "سی نامه" یا "محب و محبوب".
- مثنوی "کتاب دلربای"، منظومه ای است فارسی در سرگذشت قباد، پادشاه یمن با وزیرش، که بعد از ۸۳۰ق. به نظم در آمده است.
- مثنوی "بهرام و گل‌اندام" نیز می توان اشاره کرد.
- مثنوى "حسن و عشق" که مثنوی ای لطیف و فارسی است.
از بعضی اشعار کاتبی، تشیع او استظهار می شود و مناجات و اشعار و قصائدی در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام بدو منسوب است و از ابیات او قصیده ای است که در مدح حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) گفته:
ای دل سخن ز دست و دل بوتراب کن * آباد ساز کعبه و خیبر خراب کن...
با هر که آن جناب گرفت انس، انس گیر * وز هر که اجتناب نمود اجتناب کن
تسبیح خارجی که نه در ذکر حیدر است * در گردن سگان جهنم طناب کن
سرچشمه گر بجز اسداﷲ باشدت * بشکن سبوی جسم و سفال گلاب کن
منابع
- "زندگینامه کاتبی ترشیزی"، سایت علما و عرفا.
- "شمس‌الدین محمد کاتبی نیشابوری"، سایت راسخون.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
