کاتبی نیشابوری

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«شمس‌الدین محمد کاتبی نیشابوری» (م، ۸۳۹ قمری)، شاعر، عارف و خطاط نامدار ایرانی در قرن نهم هجری، و متخلّص به «کاتبی» است. قاضی نورالله شوشتری در «مجالس المؤمنین» کاتبی را از شعرای شیعه شمرده و برخی از قصائد وی در مدح امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را آورده است.

نام کامل محمد کاتبی نیشابوری
زادگاه نیشابور
وفات ۸۳۹ قمری
مدفن استرآباد

Line.png

اساتید

سیمی نیشابوری، صائن‌الدین ابن ترکه اصفهانی،...


آثار

دیوان شعر، خمسه کاتبی، گلشن ابرار، مجمع البحرین، ده باب، محبّ و محبوب، کتاب دلربای، بهرام و گل‌اندام، حسن و عشق،...

زندگی‌نامه

مولد و منشاء شمس الدین محمد کاتبی نیشابوری، قریهٔ طرق، میان نیشابور و ترشیز و طوس بود و به همین جهت هم به ترشیزی و هم به نیشابوری معروف شد. دوران جوانی را در مولد خود گذراند و به کسب علم و فنون عصر خود، خصوصاً فن ادب و شعر پرداخت.

از جمله استادان کاتبی در نیشابور سیمی نیشابوری بود که خوشنویسی و فنون شعر را نزد او آموخت. وی از مولانا سیمی خط تعلیم گرفت و کاتبی خوش نویس شد؛ از این رو، وجه تخلص کاتبی بدان جهت تواند بود. او همچنین در علم شعر وقوف یافت و غزلهای مصنوع و مطبوع گفت و مولانا سیمی -از آنجا که شیوهء ابنای روزگار است- بر او حسد ورزید و دل گِران گردید و به عداوت او برخاست. مولانا کاتبی به فراست آن گرانی را دریافت و برای تکمیل تحصیلات و اطلاعات خود از نیشابور قصد دارالسلطنه هرات نمود و همواره بی تعین و تکلف گردید و به شعر و شاعری مشغول بود.

کاتبی در هرات به خدمت بایسنقر میرزا پسر شاهرخ میرزا رسید و از مداحان او گردید. وی سفرهائی به استرآباد، مازندران، گیلان، آذربایجان و شروان داشت و مداح پادشاهانی چون شروانشاه منوچهر و ابراهیم سلطان تیموری، پسر شاهرخ میرزا (م، ۸۳۸ق) گردید و پاداش و جوائز زیادی دریافت کرد.

پس از مدتی به اصفهان رفت و در آنجا به خدمت خواجه صائن الدین ابن ترکه اصفهانی (۸۳۰/۸۳۵ق) که از بزرگان علم بود رسید و از او کسب فیض کرد و در زمینهٔ تصوف و عرفان از وی بهره ها برد. سپس به اجازه‌ى وى به سوى طبرستان و گرگان رفت و عاقبت به استرآباد برگشت. بزرگان و حكام آن دیار بوجود او خوش بودند. وى در هنگام فراغت و انزوا به جواب خمسه نظامی مشغول مى گردید و گویند كه «مخزن الاسرار» را جواب گفت.

سرانجام محمد کاتبی نیشابوری حدود سال ۸۳۸ یا ۸۳۹ قمری در استرآباد درگذشت و در جوار مزار امامزاده معصوم که به نه‌گوران معروف است به خاک سپرده شد.

آثار و اشعار

برخی از آثار قلمی محمد بن عبدالله کاتبی عبارتند از:

  • دیوان شعر؛ که به دیوان کاتبی معروف و حاوی غزلیات و مقطعات و رباعیات است و مجموع آن در حدود یک هزار بیت است.
  • "خمسه کاتبی".
  • "گلشن ابرار" به تقلید از "مخزن الاسرار" نظامی.
  • "مجمع البحرین" به تقلید از "خورشید و جمشید" سلمان ساوجی و "همابی و همایون" خواجو که به دو بحر است که "ذوبحرین" خوانده می شود که این منظومه مقدمه ای به نثر دارد و موضوع عشق عرفانی ناظر و منظور است که به نام "ناظر و منظور" یا "ناصر و منصور" نیز معروف است.
  • مثنوی "ده باب" به تقلید از "بوستان" سعدی.
  • مثنوی "سی نامه" یا "محب و محبوب".
  • مثنوی "کتاب دلربای"، منظومه ای است فارسی در سرگذشت قباد، پادشاه یمن با وزیرش، که بعد از ۸۳۰ق. به نظم در آمده است.
  • مثنوی "بهرام و گل‌اندام" نیز می توان اشاره کرد.
  • مثنوى "حسن و عشق" که مثنوی ای لطیف و فارسی است.

از بعضی اشعار کاتبی، تشیع او استظهار می شود و مناجات و اشعار و قصائدی در مناقب ائمه اطهار علیهم السلام بدو منسوب است و از ابیات او قصیده ای است که در مدح حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) گفته:

ای دل سخن ز دست و دل بوتراب کن * آباد ساز کعبه و خیبر خراب کن...

با هر که آن جناب گرفت انس، انس گیر * وز هر که اجتناب نمود اجتناب کن

تسبیح خارجی که نه در ذکر حیدر است * در گردن سگان جهنم طناب کن

سرچشمه گر بجز اسداﷲ باشدت * بشکن سبوی جسم و سفال گلاب کن

منابع

شعر فارسی
Poetry1.jpg
شعرشناسی * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری
قالب‌های شعر *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی
سبک‌های شعر فارسی * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو
شاعران پارسی گو: همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14