آیه 108 سوره انعام

وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ كَذَٰلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ

[6–108] (مشاهده آیه در سوره)

<<107	آیه 108 سوره انعام	109>>
سوره : سوره انعام (6) جزء : 7 نزول : مکه ترتیل ترجمه (مکارم شیرازی)

ترجمه های فارسی

• الهی قمشه‌ای
• انصاریان
• فولادوند
• آیتی
• مکارم شیرازی

و (شما مؤمنان) به آنچه مشرکان غیر از خدا می‌خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها از روی ظلم و جهالت خدا را دشنام دهند. این چنین ما عمل هر قومی را در نظرشان زینت داده‌ایم، سپس بازگشت آنها به سوی پروردگارشان است و خدا آنان را به کردارشان آگاه می‌گرداند.

و معبودانی را که کافران به جای خدا می پرستند، دشنام ندهید، که آنان هم از روی دشمنی و نادانی خدا را دشنام خواهند داد. این گونه برای هر امتی عملشان را آراستیم [تا به کیفر لجاجت و عنادشان گمان کنند که آنچه انجام می دهند نیکوست،] سپس بازگشت همه آنان به سوی پروردگارشان خواهد بود، پس آنان را به اعمالی که همواره انجام می دادند، آگاه می کند.

و آنهايى را كه جز خدا مى‌خوانند دشنام مدهيد كه آنان از روى دشمنى [و] به نادانى، خدا را دشنام خواهند داد. اين گونه براى هر امتى كردارشان را آراستيم. آنگاه بازگشت آنان به سوى پروردگارشان خواهد بود، و ايشان را از آنچه انجام مى‌دادند آگاه خواهد ساخت.

چيزهايى را كه آنان به جاى اللّه مى‌خوانند، دشنام مدهيد كه آنان نيز بى‌هيچ دانشى، از روى كينه‌توزى به اللّه دشنام دهند. اينچنين عمل هر قومى را در چشمشان آراسته‌ايم. پس بازگشت همگان به پروردگارشان است و او همه را از كارهايى كه كرده‌اند آگاه مى‌سازد.

(به معبود) کسانی که غیر خدا را می‌خوانند دشنام ندهید، مبادا آنها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند! اینچنین برای هر امّتی عملشان را زینت دادیم سپس بازگشت همه آنان به سوی پروردگارشان است؛ و آنها را از آنچه عمل می‌کردند، آگاه می‌سازد (و پاداش و کیفر می‌دهد).

ترجمه های انگلیسی(English translations)

• Qarai
• Shakir
• Pickthall
• yusufali

Do not abuse those whom they invoke besides Allah, lest they should abuse Allah out of hostility, without any knowledge. That is how to every people We have made their conduct seem decorous. Then their return will be to their Lord and He will inform them concerning what they used to do.

And do not abuse those whom they call upon besides Allah, lest exceeding the limits they should abuse Allah out of ignorance. Thus have We made fair seeming to every people their deeds; then to their Lord shall be their return, so He will inform them of what they did.

Revile not those unto whom they pray beside Allah lest they wrongfully revile Allah through ignorance. Thus unto every nation have We made their deed seem fair. Then unto their Lord is their return, and He will tell them what they used to do.

Revile not ye those whom they call upon besides Allah, lest they out of spite revile Allah in their ignorance. Thus have We made alluring to each people its own doings. In the end will they return to their Lord, and We shall then tell them the truth of all that they did.

معانی کلمات آیه

تسبوا: سب: فحش دادن، دشنام دادن. آن در اصل به معنى سبب است. گويى وسيله است به بد ياد كردن. به قولى اصل آن به معنى قطع است.

عدوا: عدو: تجاوز. ظلم.

مرجعهم: مصدر ميمى است، يعنى رجوع و بازگشت.

نزول

محل نزول:

این آیه در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

شأن نزول:

«شیخ طوسی» گوید: حسن بصرى گوید: سبب نزول آیه چنین بوده كه مسلمین به خدایان مشركین یعنى بت ها دشنام می‌دادند و مشركین در مقام تلافى به خداوند دشنام مى گفتند. سپس این آیة نازل گردید.

ابوجهل گفت: یا محمد باید دشنام دادن نسبت به خدایان ما را ترك گوئید و در غیر این صورت ما خداى شما را دشنام خواهیم داد سپس این آیة نازل شد.

تفسیر آیه

• تفسیر نور
• اثنی عشری
• روان جاوید
• اطیب البیان
• برگزیده تفسیر نمونه
• سایر تفاسیر

تفسیر نور (محسن قرائتی)

---

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ «108»

و به (معبود) كسانى كه غير خدا را مى‌خوانند ناسزا نگوييد كه آنان نيز از روى جهل و دشمنى به خداوند ناسزا مى‌گويند. ما اين گونه عمل هر امّتى را برايشان جلوه داديم. سپس بازگشت آنان به‌سوى پروردگارشان است، پس خداوند آنان را به آنچه مى‌كردند خبر مى‌دهد.

نکته ها

خداوند، انسان را چنان آفريده كه چه كارهاى خوب و چه كارهاى بد، كم‌كم در روح او تأثير مى‌گذارد و به آن عادت مى‌كند. از اين رو، زينت‌دادن كارها گاهى به خدا نسبت داده شده،

جلد 2 - صفحه 528

«زَيَّنَّا»، كه خالق اين تأثير است، و گاهى به شيطان نسبت داده شده كه از طريق وسوسه و وعده، زشت‌ها را زيبا جلوه مى‌دهد. «زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ» «1»

حضرت على عليه السلام در جنگ صفّين به سربازان خود توصيه مى‌كرد: «به پيروان معاويه دشنام و ناسزا نگويند، بلكه سيماى آنان را مطرح كنند كه بهتر از دشنام است». «2»

اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمودند: «از مصاديقِ دشنام به خدا، دشنام به ولىّ خداست». «3»

حساب لعن و نفرين و برائت، از حساب دشنام و ناسزا جداست. لعن و برائت كه در آيات ديگر قرآن از سوى خداوند اعلام شده، در واقع بيانگر اظهار موضعِ ما در برابر ستمگران و مشركان است كه بيزارى خود را از راه آنان اعلام مى‌كنيم. «لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ» «4»، بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ‌ ... «5»

پیام ها

1- احساسات خود را نسبت به مخالفان كنترل كنيم و از هرگونه بد دهنى و ناسزا بپرهيزيم. «لا تَسُبُّوا»

2- به بازتاب برخوردهاى خود توجّه كنيم. لا تَسُبُّوا ... فَيَسُبُّوا اللَّهَ‌

3- با فحش و ناسزا، نمى‌توان مردم را از مسير غلط باز داشت. «لا تَسُبُّوا»

4- ناسزاگويى، عامل بروز دشمنى و كينه و ناسزا شنيدن است. لا تَسُبُّوا ... فَيَسُبُّوا ... عَدْواً

5- دشنام، نشانه‌ى نداشتن يا منطق است، يا ادب و يا صبر. (مسلمان با پرهيز از ناسزا، بايد نشان دهد كه صبر و منطق و ادب دارد.) «لا تَسُبُّوا»

6- هر كارى كه سبب توهين به مقدّسات شود، حرام است. «فَيَسُبُّوا اللَّهَ»

7- استفاده از حربه‌ى دشنام وناسزا، در نهى از منكر و تبليغات ومناظرات ممنوع‌

---

«1». انعام، 43.

«2». نهج‌البلاغه، كلام 206.

«3». تفسير الميزان.

«4». هود، 18.

«5». توبه، 1.

جلد 2 - صفحه 529

است. «لا تَسُبُّوا»

8- كارى كه سبب كشيده‌شدن ديگران به گناه وحرام مى‌شود، حرام است. «1» لا تَسُبُّوا ... فَيَسُبُّوا

9- گاهى انسان ناخودآگاه در گناه ديگران شريك مى‌شود، آنجا كه مقدّمات گناه ديگران را فراهم كند. «فَيَسُبُّوا اللَّهَ»

10- از سنّت‌هاى الهى، زيبا جلوه كردن اعمال امّت‌ها در نظر آنان است. «زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ» (هر امّتى اعمال خود را هرچند ناحقّ باشد، زيبا مى‌پندارد)

11- جلوه‌نمايى و زيباديدن، نشانه‌ى حقانيّت نيست. «زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ»

12- آگاه كردن مردم از كرده‌هاى خويش در قيامت، از شئون ربوبيّت الهى است. إِلى‌ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ‌ ...

---

«1». تفسير مجمع‌البيان.

تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)

---

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (108)

«1» مجمع البيان ج 2 ص 346.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 351

شأن نزول‌ «1»- چون آيه‌ «إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ» «2» نازل شد مشركان گفتند: اى پيغمبر، زبان از دشنام بتان ما كوتاه كن و الّا ما خداى تو را كه به صفات كمال ياد مى‌كنى هجو نمائيم. آيه شريفه نازل شد:

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‌: و دشنام مدهيد آنانكه مى‌پرستند غير خدا را، و به قبايح ايشان را ياد مكنيد فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ‌: كه ايشان در مقابل آن، ناسزا گويند ذات ذو الجلال الهى را از روى جهل و نادانى. آيه شريفه خطاب به مسلمانانى است كه سبّ الهه مشركان مى‌نمودند، و آنها هم زبان به سب خدا و جسارت گشودند؛ حق تعالى، نهى فرمود.

تنبيه- آيه شريفه را اشاراتى است:

1- آنكه طاعت هرگاه مؤدى به معصيت شود، ترك آن لازم است، چه مؤدى به شر، شرّ است.

2- دلالت دارد به مدارا با كفار در حين غلبيت آنها، چه فرمود: با كفار مدارا كن وقتى كه در جوار ايشانى و ناصر و معينى ندارى. و هرگاه آن حضرت در وقت ضعف، مأمور به مدارا، پس رعيت نيز به اين اولى باشند، زيرا مرتبه ايشان دون مرتبه آن حضرت، و وجوب دفع ضرر از حكم عقل و شرع است.

3- آيه دلالت دارد بر آنكه جايز نيست از مكلف فعل يا قولى صادر شود كه مؤدى به معصيت او گردد.

در كافى، حضرت صادق عليه السّلام در حديثى فرمايد: و بر شما باد پرهيز كردن از سب اعداء خدا زيرا زمانى كه مى‌شنوند كلام شما را، پس سبّ خدا نمايند از روى جهل و نادانى. «3» عياشى روايت كند كه از آن حضرت سؤال نمودند از اين آيه. فرمود: آيا

«1» مجمع البيان ج 2 ص 347.

«2» انبياء آيه 98.

«3» روضه كافى، جلد 8، حديث اوّل، صفحه 7.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 352

ديده‌ايد شما كسى را كه سبّ خدا نمايد؟ عرض كردند: نه، چگونه مى‌شود؟

فرمود هر كه سبّ ولىّ خدا نمايد، سبّ حق تعالى كرده.

در اعتقادات: عرض كردند يا بن رسول اللّه ما مى‌بينيم در مسجد به آواز بلند، سبّ اعداى شما كنند. فرمود: خدا از رحمت خود دور گرداند كسى را كه متعرّض ما شود «1»، و حق تعالى فرمايد: «وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ‌- الخ».

و پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله به حضرت على عليه السّلام فرمود: هر كه سبّ تو كند، مرا سب نموده، و سابّ من، سابّ خدا، و هر كه خدا را سب نمايد، او را برو در جهنم اندازد. «2» كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ‌: همچنانكه زينت داديم اعمال كفار را در نظرشان، زينت داديم ما براى هر گروهى اعمالشان را از نيك و بد و بر وجه تخليه كه‌ كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ*. «3» يا آنكه ما ايشان را عقل كامل و شرع شامل و علم به حسن محسنات و قبح مقبحات داديم، تا فعل حسن را بدانند و بجا آورند و از قبيح اجتناب كنند، و چون مقتضاى عقل را بكار نبردند و تابع هواى نفس شدند، ما آنها را به اعمال قبيحه خودشان واگذاشتيم، و به قهر و جبر ايشان را منع نكرديم؛ پس گويا مزيّن اعمال آنها، مائيم. يا آنكه ما هر امتى را به ايمان و طاعت امر و بر آن ترغيب و تحريص نموديم و با امت سالفه نيز همچنين كرديم، و هر تمكين و لطف كه با شما نموديم، با آنها نيز همان طريقه مرعى داشتيم و ايمان و طاعت را در نظرشان مزين ساختيم به دلايل واضحه و حجج بينه؛ و با وجود بر اين، ايشان به آن اقدام ننمودند و تابع اهواء باطله خود شدند ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ‌: پس بسوى جزاى پروردگارشان است بازگشت ايشان‌ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‌: پس آگاه و مخبر سازد ايشان را در وقت محاسبه و مكافات به آنچه بودند كه عمل مى‌كردند از خير و شر.

«1» تفسير عياشى، جلد اوّل، صفحه 373، حديث 80.

«2» جامع الاخبار، فصل 125، حديث 5 (با تفاوت مختصر)

«3» انعام آيه 108.

تفسير اثنا عشرى، ج‌3، ص: 353

تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)

---

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى‌ رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (108)

ترجمه‌

و دشنام ندهيد كسانيرا كه ميخوانند جز خدا را پس دشنام دهند خدا را از روى تعدّى و بى‌دانشى اين چنين زينت داديم براى هر فرقه عملشان را پس بسوى پروردگارشان است بازگشتشان پس خبر دهد آنها را بآنچه بودند كه ميكردند.

تفسير

محاجّه با خصم بايد باقامه برهان باشد نه بدشنام دادن و ناسزا گفتن چون اين عمل علاوه بر آنكه طرف را منقاد نمى‌كند موجب مزيد عناد و تجرّى او مى شود و بسا باشد كه او را وادار كند بدشنام دادن بخدا و پيغمبر (ص) لذا خداوند اهل ايمان را از اين امر نهى فرموده است در مجمع و قمى ره از حضرت صادق (ع) نقل نموده كه پرسيدند از معناى فرموده پيغمبر (ص) كه شرك مخفى‌تر است از حركت مورچه بر سنگ سياه در شب تار فرمود اهل ايمان دشنام ميدادند معبودهاى اهل شرك را آنها هم دشنام‌

جلد 2 صفحه 366

ميدادند معبود اهل ايمان را پس خداوند نهى فرمود ايشانرا از دشنام دادن خدايان اهل شرك تا آنها هم خداى اهل ايمان را دشنام ندهند پس اهل ايمان مشرك شدند از راهى كه نمى‌دانستند و در كافى از آنحضرت نقل نموده كه مبادا دشنام دهيد دشمنان خدا را وقتى كه مى‌شنوند مبادا دشنام دهند آنها خدا را از روى جهالت و عياشى ره از آنحضرت نقل نموده كه پرسيدند از اين آيه فرمود كسيرا ديدى كه خدا را دشنام دهد گفته شد خير چگونه ميشود فرمود كسيكه ولىّ خدا را دشنام دهد دشنام داده است خدا را و در اعتقادات از آنحضرت نقل نموده است كه گفته شد ما ميبينيم در مسجد مرديرا كه لعن و سبّ ميكند دشمنان شما را فرمود خدا لعنت كند او را چرا متعرّض ما شده است و اين آيه را تلاوت فرمود و در تفسير آن فرمود سبّ نكنيد آنها را همانا آنها هم سب مى‌كنند شما را و كسيكه سب كند دوست خدا را سب نموده است خدا را پيغمبر (ص) بامير المؤمنين (ع) فرمود كسيكه دشنام دهد تو را مرا دشنام داده و كسيكه مرا دشنام دهد خدا را دشنام داده و كسيكه خدا را دشنام دهد خدا او را بروى در آتش جهنّم مى‌اندازد و هر فعل كه از فاعل مختار صادر ميشود اول تصور آنرا مينمايد بعد حسن او در نظرش جلوه مى‌كند بعد ميل ميكند بآن بعد عزم مينمايد بعد اراده ميكند بعد بجا مياورد و هيچ يك از اين مراتب بى‌اذن خدا واقع نمى‌شود و اگر خواسته باشد جلوگيرى ميكند و نميگذارد واقع شود خواه فعل طاعت باشد خواه معصيت نهايت آنكه وقتى عنايت الهى شامل حال كسى باشد طاعت را در نظر او جلوه ميدهد و وقتى عنايت خود را از كسى سلب فرمود براى عدم لياقت او او را بحال خود واگذار ميكند و او بطبع خود كه آنرا هم خدا باو داده شوق بمعصيت پيدا مى‌كند و در نظرش جلوه مينمايد و باختيار ايجاد ميكند و گاهى هم شيطان با نفس امّاره او كمك مى‌كند و فعل قبيح را در نظر او حسن جلوه مى‌دهد و چون خالق همه موجودات خدا است و ميتواند بنده را منصرف نمايد از كار زشت و تشويق كند بعمل خير و توفيق دهد بطاعت صحيح است گفته شود خدا زينت داد است عمل هر قوميرا از مطيع و عاصى در نظر آنها ولى خدا معصيت را در نظر بنده جلوه نميدهد بلكه آن از عمل شيطان است و در هر حال فعل از اختيار و اراده فاعل خارج نمى‌شود و مصحّح ثواب و عقاب اختياريّت فعل است چنانچه قمى ره فرموده كه بجا آوردند بعد از اختيارشان و دخولشان در فعل پس نسبت داده است آنرا خدا بخودش‌

جلد 2 صفحه 367

و دليل بر آنكه اين نسبت مسبوق بفعل اختيارى آنها بوده آنستكه خداوند فرموده است پس بسوى پروردگار است بازگشت آنها پس محاسبه و مجازات مينمايد آنها را بر عملى كه از آنها صادر شده است و بعضى گفته‌اند زينت داده است خدا عمل هر قوميرا در نظر آنها باعتقاد خودشان كه ميگويند خدا ما را امر بآن نموده است پس آگاه ميكند آنها را در قيامت بصحّت و فساد اعتقادشان و محتمل است مراد آن باشد كه چنانچه زينت پيدا كرده است در نظر آنها عمل قبيحشان زينت داديم ما براى هر امّتى از امم انبيا اعمال صالحه آنها را به بيان منافع دنيوى و ثواب أخروى و در قيامت معلوم ميشود زشتى و زيبائى اعمال و نسبت شرك خفى باهل ايمان در روايت سابق براى سبب سب كفار شدن است.

اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)

---

وَ لا تَسُبُّوا الَّذِين‌َ يَدعُون‌َ مِن‌ دُون‌ِ اللّه‌ِ فَيَسُبُّوا اللّه‌َ عَدواً بِغَيرِ عِلم‌ٍ كَذلِك‌َ زَيَّنّا لِكُل‌ِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُم‌ ثُم‌َّ إِلي‌ رَبِّهِم‌ مَرجِعُهُم‌ فَيُنَبِّئُهُم‌ بِما كانُوا يَعمَلُون‌َ (108)

و دشنام‌ ندهيد كساني‌ ‌را‌ و چيزهايي‌ ‌را‌ ‌که‌ مشركين‌ عبادت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ ميكنند ‌غير‌ ‌از‌ ‌خدا‌ ‌پس‌ ‌اينکه‌ سبب‌ شود ‌که‌ ‌آنها‌ ‌از‌ روي‌ جهل‌ و دشمني‌ دشنام‌ بخدا دهند همين‌ نحو زينت‌ داديم‌ ‌بر‌ ‌هر‌ قوم‌ و طائفه‌ ‌در‌ نظر ‌آنها‌ عملشان‌ ‌را‌ ‌پس‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ بازگشت‌ ‌آنها‌ ‌است‌ بسوي‌ پروردگار ‌خود‌ ‌پس‌ ‌آنها‌ ‌را‌ آگاه‌ ميكند بآنچه‌ ‌که‌ بودند عمل‌ ميكردند.

وَ لا تَسُبُّوا سب‌ّ دشنام‌ ‌است‌ و اعم‌ّ ‌از‌ فحش‌ ‌است‌ زيرا فحش‌ دشنام‌ ‌است‌ بالفاظ ركيكه‌ مثل‌ ذكر مادر، خواهر، زن‌، اسامي‌ عورت‌، نسبت‌ زنا، لواط و امثال‌ اينها و ‌در‌ حديث‌ ‌است‌

(سباب‌ المؤمن‌ فسوق‌)

و ‌از‌ ‌اينکه‌ حديث‌ استفاده‌ ميشود ‌که‌ ‌از‌ گناهان‌ كبيره‌ ‌است‌

و قتاله‌ كفر و اكل‌ لحمه‌ معصية و حرمة ماله‌ كحرمة دمه‌

روايت‌ ابي‌ بصير ‌از‌ حضرت‌ باقر ‌عليه‌ السّلام‌ ‌از‌ ‌رسول‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌در‌ مكاسب‌ شيخ‌، و ‌در‌

جلد 7 - صفحه 167

روايت‌ سكوني‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌از‌ ‌رسول‌ اللّه‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود

(سباب‌ المؤمن‌ كالمشرف‌ ‌علي‌ الهلكة)

و ‌در‌ روايت‌ ابي‌ بصير ‌از‌ حضرت‌ باقر (ع‌) ‌در‌ وصاياي‌ حضرت‌ ‌رسول‌ (ص‌) فرمود

(‌لا‌ تسبّوا فتكسبوا العداوة)

بلكه‌ ادلّه‌ اربعه‌ قائم‌ ‌است‌ ‌بر‌ حرمت‌ سب‌ّ مؤمن‌ امّا ‌غير‌ مؤمن‌ مانعي‌ ندارد بالخصوص‌ اهل‌ بدعت‌ چنانچه‌ ‌از‌ حضرت‌ ‌رسول‌ صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌است‌ بنا ‌بر‌ نقل‌ شيخ‌ انصاري‌ رحمة اللّه‌ ‌عليه‌ فرمود

(اذا رأيتم‌ اهل‌ البدع‌ ‌من‌ بعدي‌ فاظهروا البراءه‌ منهم‌ و اكثروا ‌من‌ سبّهم‌ و الوقيعة فيهم‌)

و فحش‌ اشدّ ‌از‌ سب‌ّ ‌است‌ ‌در‌ مجمع‌ البحرين‌

(‌في‌ الحديث‌ ان‌ّ اللّه‌ حرّم‌ الجنّة ‌علي‌ كل‌ّ فحّاش‌ بذي‌ّ قليل‌ الحياء ‌لا‌ يبالي‌ ‌بما‌ ‌قال‌ و ‌لا‌ ‌ما ‌قيل‌ ‌له‌ فانّك‌ ‌ان‌ فتشته‌ ‌لم‌ تجده‌ الّا لغية ‌او‌ شرك‌ شيطان‌)

و لغية ‌را‌ تفسير باولاد زنا كرده‌اند، بلي‌ سب‌ّ اعداء دين‌ ‌اگر‌ موجب‌ سب‌ ‌آنها‌ شود بمقدسات‌ دين‌ حرام‌ ‌است‌ چون‌ ‌اينکه‌ سبب‌ ميشود ‌که‌ سب‌ بمقدسات‌ دين‌ كنند و شريك‌ ميشود ‌در‌ گناه‌ ‌او‌ چنانچه‌ ‌آيه‌ شريفه‌ باين‌ مطلب‌ اشاره‌ دارد ‌که‌ فرمود وَ لا تَسُبُّوا الَّذِين‌َ يَدعُون‌َ مِن‌ دُون‌ِ اللّه‌ِ فَيَسُبُّوا اللّه‌َ عَدواً بِغَيرِ عِلم‌ٍ و ‌از‌ همين‌ باب‌ ‌است‌ سب‌ّ رؤساء مذاهب‌ باطله‌ ‌که‌ سبب‌ شود ‌آنها‌ سب‌ برؤساء دين‌ كنند ‌ يا ‌ سب‌ّ كتب‌ ضلال‌ ‌که‌ منشأ شود سب‌ بكتب‌ ديني‌ كنند ‌ يا ‌ سب‌ بعلماء ‌آنها‌ ‌که‌ موجب‌ شود سب‌ بعلماء مذهب‌ كنند و هكذا و ‌بر‌ طبق‌ ‌اينکه‌ اخباري‌ داريم‌ ‌در‌ مجمع‌ و برهان‌ دارد ‌که‌ ‌از‌ حضرت‌ صادق‌ ‌عليه‌ السّلام‌ سؤال‌ كردند ‌از‌ ‌اينکه‌ حديث‌ مروي‌ ‌از‌ پيغمبر صلّي‌ اللّه‌ ‌عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ‌که‌ فرمود شرك‌ مخفي‌تر ‌است‌ ‌از‌ راه‌ رفتن‌ مورچه‌ ‌بر‌ سنگ‌ صاف‌ ‌در‌ شب‌ تاريك‌ حضرت‌ فرمود مؤمنين‌ سب‌ ميكنند معبودات‌ مشركين‌ ‌را‌ و ‌اينکه‌ سبب‌ ميشود ‌که‌ ‌آنها‌ سب‌ اله‌ كنند ‌اينکه‌ مؤمن‌ شريك‌ ‌شده‌ ‌در‌ سب‌ ‌خدا‌ ‌با‌ ‌آن‌ كافر مشرك‌ چون‌ سبب‌ شد ‌که‌ ‌او‌ سب‌ كند ‌بعد‌ حضرت‌ تمسك‌ باين‌ ‌آيه‌ فرمود بلكه‌ امر بسيار دقيق‌ ‌است‌، ‌در‌ سفينه‌ دارد ‌که‌ شخصي‌ ‌از‌ اصحاب‌ امير المؤمنين‌ ‌عليه‌ السّلام‌ ‌را‌ مار گزيد حضرت‌ سبب‌ ‌آن‌ ‌را‌ فرمودند ‌که‌ تو نزد فلان‌ شخص‌ عاتي‌ سركش‌ بودي‌

جلد 7 - صفحه 168

(ظاهرا عثمان‌ بوده‌) ‌که‌ قنبر غلام‌ ‌من‌ وارد شد تو ‌او‌ ‌را‌ بسيار احترام‌ گذاردي‌ و ‌براي‌ ‌او‌ قيام‌ كردي‌ ‌آن‌ شخص‌ عاتي‌ سببش‌ ‌را‌ پرسيد گفتي‌ چون‌ غلام‌ ‌علي‌ ‌است‌ ‌اينکه‌ سبب‌ شد ‌که‌ ‌آن‌ ملعون‌ بقنبر بسيار اذيت‌ كرد و ‌در‌ مقام‌ اذيت‌ بمن‌ ‌هم‌ برآمد اي‌ كاش‌ ابناء نوع‌ ‌ما ميفهميدند ‌که‌ ‌در‌ چه‌ جناياتي‌ شركت‌ دارند و اللّه‌ الحافظ.

كَذلِك‌َ زَيَّنّا لِكُل‌ِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُم‌ بعض‌ مفسرين‌ نظر ‌به‌ اينكه‌ خداوند باطل‌ ‌را‌ زينت‌ نميدهد ‌در‌ نظر اهل‌ باطل‌ يك‌ نوع‌ تصرفات‌ و تمحّلات‌ بارده‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ جمله‌ كردند و ‌ما مكرر گفته‌ايم‌ ‌که‌ افعال‌ اختياريه‌ عباد ‌هم‌ استنادش‌ بعبد صحيح‌ ‌است‌ ‌هم‌ ‌اگر‌ سوء ‌باشد‌ استنادش‌ بشيطان‌ و ‌هم‌ استنادش‌ بخدا بدون‌ اينكه‌ جبر لازم‌ آيد مثل‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ و ‌آيه‌ شريفه‌ وَ إِذ زَيَّن‌َ لَهُم‌ُ الشَّيطان‌ُ أَعمالَهُم‌ انفال‌ ‌آيه‌ 50، و ‌آيه‌ شريفه‌ وَ كَذلِك‌َ زَيَّن‌َ لِكَثِيرٍ مِن‌َ المُشرِكِين‌َ قَتل‌َ أَولادِهِم‌ شُرَكاؤُهُم‌ انعام‌ ‌آيه‌ 138، و بسيار آيات‌ ديگر، و كلمه‌ زيّنّا ‌در‌ ‌اينکه‌ ‌آيه‌ مثل‌ كلمه‌ جعلنا ‌است‌ ‌در‌ چند ‌آيه‌ ‌بعد‌ وَ كَذلِك‌َ جَعَلنا لِكُل‌ِّ نَبِي‌ٍّ عَدُوًّا شَياطِين‌َ الإِنس‌ِ وَ الجِن‌ِّ انعام‌ ‌آيه‌ 112.

ثُم‌َّ إِلي‌ رَبِّهِم‌ مَرجِعُهُم‌ ‌در‌ يوم القيمة ‌که‌ تمام‌ خلق‌ اولين‌ و آخرين‌ بازگشت‌ ميكنند ‌براي‌ پاداش‌ اعمال‌ و اخلاق‌ و عقائد فَيُنَبِّئُهُم‌ بِما كانُوا يَعمَلُون‌َ عمل‌ نيك‌ و بد، خلق‌ حميده‌ و رذيله‌، عقيده‌ صحيحه‌ و فاسده‌.

برگزیده تفسیر نمونه

---

(آیه 108)

به دنبال بحثی که در باره منطقی بودن تعلیمات اسلام و لزوم دعوت از راه استدلال، نه از راه اجبار، در آیات قبل گذشت، در این آیه تأکید می کند که «هیچ گاه بتها و معبودهای مشرکان را دشنام ندهید، زیرا این عمل سبب می شود که آنها نیز نسبت به ساحت قدس خداوند همین کار را از روی ظلم و ستم و جهل و نادانی انجام دهند» (وَ لا تَسُبُّوا الَّذِینَ یدعُونَ مِن دُونِ اللّهِ فَیسُبُّوا اللّهَ عَدواً بِغَیرِ عِلمٍ).

بطوری که از بعضی روایات استفاده می شود، جمعی از مؤمنان بر اثر ناراحتی شدید که از مسأله بت پرستی داشتند، گاهی بتهای مشرکان را به باد ناسزا گرفته و به آنها دشنام می دادند، قرآن صریحا از این موضوع، نهی کرد و رعایت اصول ادب و عفت و نزاکت در بیان را، حتی در برابر خرافی ترین و بدترین ادیان، لازم می شمرد. زیرا با دشنام و ناسزا نمی توان کسی را از مسیر غلط باز داشت چرا که هر گروه و ملتی نسبت به عقاید و اعمال خود، تعصب دارد، همانطور که قرآن در جمله بعد می گوید: «ما این چنین برای هر جمعیتی عملشان را زینت دادیم» (کذلِکَ زَینّا لِکلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُم).

و در پایان آیه می فرماید: «بازگشت همه آنها به سوی خداست، و به آنها خبر می دهد که چه اعمالی انجام داده اند» (ثُمَّ إِلی رَبِّهِم مَرجِعُهُم فَینَبِّئُهُم بِما کانُوا یعمَلُونَ).

سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:

تفسیر های فارسی

ترجمه تفسیر المیزان

تفسیر خسروی

تفسیر عاملی

تفسیر جامع

تفسیر های عربی

تفسیر المیزان

تفسیر مجمع البیان

تفسیر نور الثقلین

تفسیر الصافی

تفسیر الکاشف

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌
• محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.