میرزا مهدی اصفهانی

ولادت مهدی اصفهانی

میرزا مهدی اصفهانی خراسانی در اوایل سال 1303 ه.ق، در اصفهان به دنیا آمد. پدرش میرزا اسماعیل اصفهانی از نیكان اصفهان بود.

تحصیل میرزا مهدی اصفهانی

وی در 9 سالگی سایه پرمهر پدر را از دست داد، ولی همچنان به تحصیل علم ادامه داد و مقدمات، ادبیات، فقه و اصول را در حوزه علمیه اصفهان آموخت و در 12 سالگی، برای ادامه تحصیل عازم نجف اشرف شد. وی بنا به سفارش آیت الله حاج آقا رحیم ارباب، نزد آیت الله العظمی سید اسماعیل صدر (متوفا: 1338 ه.ق) رفت و زانوی شاگردی به زمین زد.

میرزامهدی در محضر عالمی پارسا

آن فقیه پارسا علاوه بر تحصیل علوم متعارف حوزه، مبانی سیر و سلوك را فراگرفت. وی علوم اصول را نزد میرزای نائینی و فقه را نزد سید محمدكاظم یزدی آموخت. او پس از آشنایی با مبانی سیر و سلوك، راه‌های سیر و سلوك را از محضر سید احمد كربلایی (متوفا: 1332 ه.ق)، شیخ محمد بهاری همدانی، سید علی قاضی و سید جمال الدین گلپایگانی بهره‌مند شد.

میرزا مهدی پس از تكمیل دروس متعارف حوزوی، همراه آیت الله سید محمود شاهرودی، آیت الله سید جمال الدین گلپایگانی و چند نفر دیگر كه جمعاً بیش از هفت نفر نبودند، در اولین دوره درس خارج میرزای نائینی ـ كه درباره اصول فقه بود ـ شركت می‌كنند.

در این درس، دیدگاه های اصولی و فقهی شیخ انصاری نقد می‌شود. این درس كه گاهی سه ساعت طول می‌كشید. نزدیك به 5 سال ادامه یافت. میرزای اصفهانی در آن ایام، به موازات تلاش های علمی، به بعد عملی و اخلاقی خود نیز ادامه می‌دهد و درجات سیر و سلوك را نزد استادانی مانند آقا سید احمد كربلایی به خوبی می‌گذراند و مراحلی چون «معرفت نفس» و «خلع بدن» (تجرید) را پشت سر می‌گذارد.

تشنه وصال

كم كم پژوهش در «فلسفه» وی را به سوی «عرفان» كشانده و در باب عرفان هم به بالاترین مرحله آن دست یافت، اما با همه این ها، دلش آرام نگرفت و اضطراب درونی‌اش روز به روز بیشتر می‌شد؛ زیرا می‌دید كه مفاهیم و مصطلحات فلسفی و عرفانی (مثل وحدت وجود، چگونگی علم و اراده، خلق از عدم محض، حدوث زمانی عالم، خلقت ارواح قبل از ابدان، معاد كامل جسمانی عنصری، حقیقت خلود، حقیقت نفس، بداء و سعادت و شقاوت) با محكمات اسلامی و مبانی قرآنی و معارف معصومین علیهم السلام ـ چنان كه علامه طباطبایی در «تفسیر المیزان» جلد 5، صفحه 305 و 306، تصریح كرده‌اند ـ تطابق تامّ ندارد.

نگرانی روحی، او را به وادی دیگری می‌كشاند؛ راه مسجد سهله را پیش می‌گیرد و اشك‌های خود را بر ریگ‌های مسجد سهله گسیل می‌دارد. او با زمزمه «دست از طلب ندارم تا كام دل برآید»، به حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف توسل كامل می‌جوید و سرانجام كام دل برمی‌آید و دیدار معشوق نصیبش می‌شود.

با ارائه لوحی روشن به این عبارت: «طلب المعارف من غیر طریقنا اهل البیت مساوق لانكارنا و قد اقامنی الله و انا الحجه بن الحسن»، تشویق و نگرانی از او زدوده می‌شود، و به او القاء می‌شود كه حقیقت معرفت را از كجا و چگونه باید طلب كرد. او به سختی معتقد می‌شود كه علمی كه به بركت قرآن كریم، در شب قدر نازل گشته، همان حقیقت «علم مصبوب» است كه باید آن را برتر از آن دانست كه در سطح انطباق با تأویل علوم بشری قرار گیرد.

این علم، علمی است الهی و بی‌نیاز از همه چیز و همه جا و همه كس. و میزان شناختی است مستقل و جامع و برتر و بالاتر از همه میزان‌ها و دستگاه های شناختی كه در تاریخ بشر عرضه گشته است.

مكتب معارفی میرزای اصفهانی كه باید به اعتباری ایشان را در سده چهاردهم هجری، مؤسس آن دانست، از این طرز فكر مایه می‌گیرد و شكل می‌پذیرد؛ زیرا وی موفق به شناخت‌های غنی و مستقل در ابواب مختلف معارفِ «مبدأ و معاد» و «آفاق و انفس» و «قرآن و حدیث» می‌گردد و به سرچشمه زلال آن رو می‌آورد و از آن بهره‌مند می‌شود.

اقامت میرزا مهدی در مشهد مقدس

میرزا مهدی اصفهانی در سال 1340 ه.ق به ایران برمی‌گردد و در مشهد اقامت می‌كند. وی از سال 1340 ه.ق تا سال 1365 ه.ق به تدریس تحقیقی خارج اصول، نشر معارف، تربیت نفوس و عقول، و دادن دید اجتهادی در مسائل عقلی و معارفی و تشجیع بر اظهارنظر و داشتن درك استقلالی و انتقادی از فلسفه و عرفان پرداخت.

بیشتر شاگردان ایشان از بزرگان حوزه علمیه خراسان بودند كه سال‌ها در درس آقا بزرگ حكیم شهیدی، حاجی فاضل خراسانی، شیخ اسدالله عارف یزدی و دیگر استادان فلسفه و عرفان، شركت كرده بودند. پیش از آوردن شرحی درباره این دوره از زندگانی میرزای اصفهانی، ‌باید اشاره كنیم به اجازه اجتهادی كه میرزای نائینی برای ایشان نوشته است؛ اجازه‌ای بسیار تجلیل آمیز، آن هم از كسی كه كمتر اجازه اجتهاد نوشته است.

میرزای نائینی در این اجازه، درباره میرزای اصفهانی كه 35 سال بیش نداشت، نوشت: «...العلم العلّام، والمهذّب الهمام، ذوالقریحه القویمه، والسّلیقه المستقیمه، والنّظر الصّائب والفكر الثّاقب، عماد العلماء و صفوه الفقهاء، والورع التّقی والعدل الزّكی... فلیحمدالله ـ سبحانه و تعالی ـ علی ما أولاه من جوده الذّهن و حسن النّظر».

در حاشیه این اجازه نامه، سه تن از مراجع تقلید تشیع مراتب مندرج در آن و مقامات بلند علمی و تحقیقی میرزای اصفهانی را تأیید كرده و ستوده‌اند. این سه تن عبارتند از:

• 1. آقا ضیاءالدین عراقی.

• 2. سید ابوالحسن اصفهانی.

• 3. حاج شیخ عبدالكریم یزدی.

شاگردان وی

• 1. سید حسین حائری كرمانشاهی (متوفا: ح 1364 ه.ق).

• 2. سید صدرالدین صدر (متوفا: 1373 ه.ق).

• 3. شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (متوفا: 1346 ه.ش).

• 4. شیخ هاشم قزوینی (متوفا: 1339 ه.ق).

• 5. میرزا علی اكبر نوقانی (متوفا: 1370 ه.ق).

• 6. شیخ حسین وحید خراسانی دام ظله.

• 7. شیخ غلامحسین محامی بادكوبه‌ای (متوفا: 1333 ش).

• 8. شیخ محمدكاظم مهدوی دامغانی (متوفا: 1360 ش).

• 9. شیخ محمدحسن بروجردی (متوفا: 1329 ش).

• 10. شیخ هادی روحانی مازندرانی (متوفا: 1378 ش).

• 11. شیخ زین العابدین غیاثی تنكابنی (متوفا: 1336 ه.ش).

• 12. سید علی شاهرودی.

• 13. شیخ علی محدث خراسانی (متوفا: 1370 ه.ق).

• 14. شیخ علی نمازی شاهرودی (متوفا: 1364 ش).

• 15. سید محمدباقر نجفی (متوفا: 1366 ش).

• 16. استاد محمدتقی شریعتی مزینانی (متوفا: 1366 ش).

• 17. میرزا جواد آقا تهرانی (متوفا: 1366 ش).

• 18. شیخ عبدالله واعظ یزدی (متوفا: 1371 ش).

• 19. شیخ محمدرضا محقق تهرانی (متوفا: 1373 ش).

• 20. شیخ محمدباقر محسنی ملایری (متوفا: 1374 ش).

• 21. شیخ محمود حلبی خراسانی (متوفا: 1376 ش).

• 22. شیخ حسنعلی مروارید دام ظله.

• 23. شیخ محمدباقر ملكی میانه‌ای (متوفا: 1377 ش).

• 24. شیخ عبدالنبی كجوری (متوفا: 1419 ه.ق).

• 25. شیخ علی اكبر صدرزاده دامغانی دام ظله.

• 26. سید علیرضا قدوسی.

• 27. شیخ اسماعیل معتمد خراسانی.

آثار میرزا مهدی اصفهانی

1. مجموعه تقریرات: این تقریرات شامل مباحث مهم اصول فقه، اصول عقاید (معارف) و قرآن شناسی است. بهترین نسخه از این تقریرات، نسخه‌ای است كه توسط میرزای اصفهانی تصحیح شده است.

2. معراج القرب: از آثار بسیار ارزنده و سازنده میرزای اصفهانی درباره نماز، «غایه المنی و معراج القرب و اللّقاء» است.

3. وجه اعجاز قرآن: یكی دیگر از تعالیم عظیم میرزای اصفهانی تأكید بر این موضوع است كه علت اعجاز قرآن، بیشتر از هر چیز جنبه علمی قرآن در شناخت حقایق هستی، ‌تازه بودن علم قرآنی و نیز این است كه قرآن كریم از سنخ مفاهیم و معقولاتی كه در دست بشر بود، نیست.

4. معارف القرآن: در اصول اعتقادات.

5. ابواب الهدی: این كتاب خلاصه «معارف القرآن» است، كه به آن اشاره شد.

6. مصباح الهدی: در اصول فقه.

7. المواهب السّنّیه فی بیان المعاریض والتوریه فی كلمات الأئمه علیهم السلام لاستنباط الاحكام الشرعیّه: در روش استنباط احكام.

8. ابطال معارف الیونان: فلسفه انتقادی.

9. كتاب القضاء والقدر.

10. رساله فی الكر.

11. معرفه العوالم.

آثار میرزای اصفهانی تا سال 1395 ه.ق كه نزدیك به 30 سال از فوت وی سپری شده بود، چاپ نشده بود. سید محمدباقر نجفی یزدی در سال 1395 ه.ق مجموعه كوچكی از آثار ایشان را كه مشتمل بر رساله‌های ابواب الهدی، مصباح الهدی، مواهب السنیه، غایه المنی و رساله فی الكر بود، چاپ و منتشر نمود، ولی افسوس كه این چاپ با روش علمی انجام نشد و نتوانست مقام علمی و معنوی میرزای اصفهانی را نشان دهد!

اخلاق و روحیات میرزا مهدی اصفهانی

اخلاق نیك میرزا مهدی اصفهانی همگان را به خود جذب می‌نمود. او انسانی زاهد، وارسته و بسیار مهربان بود. وی احترام زیادی به سادات می‌گذاشت و به كودكان سادات محبت می‌نمود و از آن ها درخواست شفاعت می‌كرد. وی زاهدانه زیست و تا آخر عمر منزل ملكی نداشت. وقتی به او گفتند: منزل شما كوچك است و عائله زیاد، خوب است منزلی برای شما تهیه شود، مریدان شما دوست دارند منزلی برای شما تهیه كنند.

ایشان گفت: همین منزل استیجاری برای من كافی است. اصرار می‌كنند كه منزلی هست، بیایید و ببینید. می‌روند و منزل را می‌بینند و می‌گوید: دو روز دیگر صبر كنید، جواب خواهم داد. بعد از دو روز، میرزا فوت می‌كند و خرید منزل هم منتفی می‌شود.

او هیچ گونه علاقه دنیوی و مادی نداشت. وی به فكر شاگردان خود بود و از آن ها دلجویی می‌كرد. میرزا مهدی اصفهانی در زمان خفقان رضاخانی، به حاج شیخ مجتبی قزوینی پیشنهاد می‌دهد كه نیمی از شهریه 12 تومانی آیت الله نائینی را بدهد تا خداوند گشایشی فراهم فرماید.

وفات میرزا مهدی اصفهانی

سرانجام میرزا مهدی اصفهانی (خراسانی) پس از عمری عبادت و طلب علم و كوشش‌های بسیار برای ترویج مكتب قرآنی خالص، در پرتو شمیم جان پرور ولایت حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف مهیای سفر آخرت می‌شود. وی یك هفته پیش از رحلت، وصیت می‌كند و امانت‌ها را به صاحبانش برمی‌گرداند.

او روز پنجشنبه، پیش از رفتن به حمام مقبره كه نزدیك منزل وی بود، با تمامی اهل منزل خداحافظی می‌كند و از آنان حلالیت می‌طلبد. سپس به حمام می‌رود و بدن را شستشو می‌دهد و از حمام خارج می‌شود، و در محل رختكن حمام سكته می‌كند و در اواخر ذی الحجه سال 1365 ه.ق از این جهان به سرای جاوید می‌شتابد.

پیكر پاك او را تا بامداد جمعه نگاه داشتند و در روز جمعه، با تشییعی عظیم، به صحن مطهر حضرت امام رضا علیه السلام آوردند، و پس از ادای مراسم، در دارالضیافه به خاك سپردند.

منابع

تلخيص از كتاب گلشن ابرار، جلد 3، صفحه 363/ نویسنده: محمدعلي رحيميان