شیخ ابوعلی حائری

محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار (۱۱۵۹- ۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ ق / ۱۷۴۶- ۱۸۰۰ یا ۱۸۰۱ م)، رجال شناس، فقیه امامی و مؤلف منتهی المقال. پدر وی مازندرانی بود، اما او خود در کربلا زاده شد و کمتر از ۱۰ سال داشت که پدرش را از دست داد. پس از کسب مقدمات علوم نزد فقهای آن زمان به ویژه وحید بهبهانی به فراگیری دانش پرداخت. همچنین گفته شده که نزد سید مهدی بحرالعلوم و سید محسن اعرجی کاظمی نیز دانش آموخت. ابوعلی به گفته خود سفرهای چندی نیز به نقاط مختلف چون حجاز و یمن داشته است (ص ۳۴۸). در میان شاگردان وی تنها از عبدالعلی رشتی نام برده شده است.

بر پایه نوشته فرزندش در حاشیه منتهی المقال، وی در بازگشت از سفر حج در نجف (۱۲۱۶ق) در گذشت و همانجا مدفون شد، اما و مرگ وی را در ۱۲۱۵ ق و در کربلا دانسته اند و نیز تأکید کرده که او در کربلا به خاک سپرده شده است. ابوعلی تألیفاتی داشته که معروف ترین آنها منتهی المقال فی احوال الرجال در زمینه رجال شیعه است. وی در تألیف این کتاب بیش از هر چیز به منهج المقال تعلیقات و حواشی متعددی نوشته شده که برخی از آنها را آقابزرگ درالذریعه نام برده است. مهم ترین آنها عبارتنداز: تکملة رجال ابی علی از ملادرویش علی حائری و اکمال منتهی المقال از محمدعلی آل کشکول حائری. منتهی المقال چندبار در تهران (۱۲۶۷، ۱۳۰۰ و ۱۳۰۲ ق) به چاپ سنگی رسیده است.

آثار خطی وی عبارتند از: ۱. زهرالریاض، رساله ای است فارسی در طهارت، صلات و صوم که آن را از کتاب ریاض المسائل طباطبائی انتخاب کرده است. نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه های دانشکده ادبیات تهران، ضمن مجموعه اهدایی امام جمعه کرمان، مجلس شورا، سپهسالار و وزیری یزد نگهداری می شود؛ ۲. العذاب الواصب علی الجاحد الناصب، که ردیه ای است بر نواقص الروافض میرزا مخدوم شریفی که از آن به النقض علی نواقض الروافض نیز تعبیر می شود و نسخه ای از آن در کتابخانه آستان قدس مضبوط است.

ابوعلی در منتهی المقال برخی از تألیفات دیگر خود را نیز نام برده است که عبارتند از: ترجمه رساله مناسک حج وحید بهبهانی؛ ترجمه رساله دیگری در مناسک حج از آقا محمدعلی فرزند وحید بهبهانی؛ رساله ای در بیان واجبات حج و محرمات و مکروهات و مستحبات آن که از ریاض المسائل طباطبائی انتخاب کرده است؛ عقدالّالی البهیّة فی الرد علی الطائفة الغبیة.

منابع

• آستان قدس، فهرست: آقابزرگ، الذریعة: همو مصفی المقال، به کوشش احمد منزوی، تهران، 1337ش.
• ابوعلی حائری، محمدبن اسماعیل، منتهی المقال، تهران، 1300ق.
• امین، محسن، اعیان الشیعة، بیرت، 1403ق/1983م.
• خراسانی، محمدهاشم، منتخب التواریخ، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، 1352 ش.
• خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382ق/1962م.
• دانش پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات، تهران، 1344ش.
• همو، و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، تهران، 1356ش/1977م.
• شورا، خطی: شیروانی، محمد، فهرست نسخه های خطی کتابخانه وزیری یزد، تهران، 1350-1358ش.
• کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء، قم، 1394ق.
• مدرس، محمدعلی،ریحانة الادب، تبریز، 1346ش.
• نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1318-1321ق.

منبع

• علی رفیعی، مدخل «علی حائری» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی(ج6، ص36).