سيد محمد طباطبايي

میرزا سید محمد طباطبائی (۱۲۹۹ - ۱۲۲۱ هجری شمسی) معروف به آقا سید محمد طباطبائی سنگلجی از مجتهدان شیعه و از آزادی‌خواهان و رهبران جنبش مشروطه ایران است.

تولد سيد محمد طباطبايي

سید محمد طباطبایی در 19 ذی الحجه سال 1257 ق. در كربلای معلا دیده به دنیا گشود. وی در یك سالگی، به همدان منتقل شد و در حدود شش سال را نزد جدش سید مهدی طباطبایی گذراند و آن گاه به تهران آمد و نزد پدرش پرورش یافت.

تحصیلات سيد محمد طباطبايي

سید محمد پس از تحصیل ادبیات و مقدمات علوم دینی، فقه و اصول را نزد پدرش سید محمدصادق طباطبایی آموخت و حكمت و علوم عقلی را در مكتب میرزا ابوالحسن جلوه، حكیم نامور آن عصر فراگرفت. او همچنین مدتی نیز نزد شیخ هادی نجم‌آبادی به كسب تعالیم اخلاقی پرداخت و آماده عزیمت به حوزه گرانسنگ سامرا شد.

سفر به سامرا

طباطبایی در 15 شوال 1299 به عزم سفر مكه مكرمه، تهران را ترك كرد و از راه دریای خزر به سمت آسیای صغیر و آن گاه به اسلامبول رفت و از آن جا به مكه و مدینه مشرف شد؛ سپس راهی نجف، كربلا، سامرا و كاظمین شد و در سامرا، به حضور پیشوای بزرگ جهان تشیع، میرزا محمدحسن شیرازی رسید و برای تحصیل سطح عالی در آن حوزه، رحل اقامت افكند. طباطبایی بیشترین بهره علمی‌‌ را در مكتب سامرا، نزد میرزای شیرازی بدست آورد و بیش از یك دهه در آن سامان به شاگردی گذرانید و از یاران و نزدیكان میرزای بزرگ بشمار می‌‌رفت.

آیت الله طباطبایی خود در این باره می‌‌گوید: «دوازده سال در سامرا خدمت جنت مكانت، میرزای شیرازی ماندم».

ورود به تهران

ناصرالدین شاه چون از محبوبیت و نفوذ فوق‌العاده میرزای آشتیانی سخت به هراس افتاده بود، برای تضعیف موقعیت و تخفیف منزلت او، در پی مطرح كردن یكی از عالمان در مقابل وی بود. از این رو، از میرزای شیرازی درخواست كرد تا یكی از عالمان مورد اعتماد خویش را به پایتخت اعزام دارد. میرزا نیز سید محمد را فرستاد. سید محمد طباطبایی در جمادی الاول 1311 ق. وارد تهران شد و به جای پدر در مسجد و محراب به وظایف دینی و اجتماعی قیام نمود. با آمدن سید و درایت او، صف یك پارچه و متحد عالمان تهران، مانعی بزرگ برای درخواست ناصواب شاه شد.

گویا مشی اعتراضی و انتقادگونه سید، از آغاز ورود به مرز، به گونه‌ای بوده است كه ناصرالدین شاه نه تنها طباطبایی را مفید برای نیل به هدف خود نمی‌‌دانست، بلكه حضور او را نیز برای سلطنت خویش، خطرناك قلمداد می‌‌كرد. سید محمد طباطبایی در یادداشتی كه به سال 1329 هـ.ق نوشته است، از سفر خود چنین یاد می‌‌كند: «ناصرالدین شاه گمان كرده بود كه غفران مآب میرزای شیرازی اعلی الله مقامه، مرا برای بر هم زدن وضع به تهران فرستاده، خبر ورود من به كرمانشاه كه رسید، ناصرالدین شاه خبر شد. به رجال دولت گفت: فلانی را هر چه ممكن است بدهید؛ برگردد؛ اعتنا نكرده، رو به تهران كردم؛ به حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام كه وارد شدم، نایب السلطنه به شاه گفت: فلان كس وارد تهران می‌‌شود؛ تشریفاتی از جانب دولت لازم است؟ جواب داد كه هیچ لازم نیست. وارد تهران كه شدم، از جانب دولت ابدا تشریفاتی نبود؛ ولی مردم زیاد احترام كردند...».

طباطبایی در تهران از كسانی بود كه قدم در راه معارف جدید برداشت. او مدرسه مباركه اسلام را به سال 1317 ق. در تهران تاسیس كرد و به خاطر جلب اطمینان كامل طبقات مردم، برادرش سید اسدالله طباطبایی را كه روحانی باتقوا و مطلعی بود، به عنوان رییس مدرسه انتخاب كرد و سرپرستی آن جا را هم به فرزند خود محمدصادق طباطبایی سپرد و میرزا محمد كرمانی را به عنوان ناظم آن برگزید. میرزا محمد، بعدها به مناسبت این مسئولیت و بنا به پیشنهاد سید محمدصادق طباطبایی، به ناظم الاسلام شهرت یافت.

نقطه آغازین فعالیت سیاسی

آغاز زندگی سیاسی سید محمد طباطبایی را می‌‌توان متاثر از فعالیت‌های سیاسی سید جمال‌الدین دانست. هنگام حضور سید محمد طباطبایی در سامرا، وی با سید جمال مكاتباتی داشته است و سید جمال الدین كه در لندن حضور داشت، با ارسال نامه‌هایی، طباطبایی را برای ورود به ایران و رهبری جامعه اسلامی ‌‌آماده می‌‌ساخت.

بی شك افكار روشنگر سید جمال الدین اسدآبادی، به عنوان یك اندیشمند دینی در عصر ناصری، نهضت بیداری اسلامی ‌‌را بر ضداستبداد داخلی و استعمار خارجی، شكل داد؛ به نحوی كه می‌‌توان از ارتباط این نهضت با شكل گیری نهضت مشروطیت سخن گفت. امتیاز سید جمال با روشنفكران و تحصیل كرده‌های خارجی، چون میرزا ملكم خان نیز قابل توجه است. روشنفكران، الگوهای غربی را تنها راه نجات می‌‌پنداشتند. این غربزدگی، فقط به شعارهای آزادی‌خواهی و حق حاكمیت ملت و مبارزه با استبداد داخلی خلاصه می‌شد؛ هر چند به قیمت خودباختگی و زمینه‌سازی استعمار خارجی باشد.

سید جمال الدین اسدآبادی در مدت اقامت در ایران و پس از آن، آماج حملات ریز و درشت بود و هر كس كه به نحوی با وی در ارتباط بود نیز از این موج در امان نماند. سید محمد طباطبایی هم به جرم دوستی با سید جمال متهم بود؛ بدان حد كه درباریان، مردم را از مصاحبت با سید محمد برحذر می‌‌داشتند.

انقلاب مشروطیت

طباطبایی از اركان مهم مشروطیت ایران و از موسسان آن است. سعی و مجاهدات او به حدی حائز اهمیت است كه می‌‌توان گفت بدون كوشش ها و حمایت‌های او، آزادی‌خواهان موفق به برقراری مشروطیت نمی‌‌شدند.

سید محمد طباطبایی مدعی است كه از اول ورود به تهران، در صدد تاسیس مجلس شورای ملی و ایجاد عدالت‌خانه بوده است؛ عدالت‌خانه‌ای كه بعدها به مشروطه تغییر یافت. ناصرالدین شاه از این سلوك سید ناراضی و غالبا گله‌مند بود.

مهاجرت صغری

آیت الله طباطبایی در ماه شوال 1323 ق. با دیگر همراهان، عالمان و روحانیان به حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام پناهنده شدند. آیت الله طباطبایی می‌‌نویسد: «بنا شد مقاصد نوشته شود؛ هر كسی چیزی خواست از قبیل رد مدرسه خان مروی كه امام جمعه ضبط كرده بود و عزل عسكر گاری‌چی و امثال این ها؛ من نوشتم آن چه مقصود است، مجلس عدالت است؛ قبول كردند و به شهر آمدیم».

آن چه كه در این تحصن به چشم می‌‌خورد، «عدالت‌خانه» است؛ نه «مشروطه» و خواست اصلی سید محمد طباطبایی، ایجاد عدالت‌خانه برای كسب سعادت مردم بود. به گفته ناظم الاسلام، حتی عده‌ای از رجال درصدد برآمدند تا با دادن رشوه، او را از همگامی ‌‌با مردم بازدارند؛ ولی وی استوار ایستاد.

شاه پس از شنیدن درخواست عالمان، اعلام كرد كه با خواست آنان موافقت شده است و سرانجام عالمان و مردم همراه، به شهر تهران بازگشتند. عین‌الدوله هرگز حاضر به تن دادن به خواست آنان نشد و اجرای آن را به تاخیر می‌‌انداخت. سید محمد طباطبایی ساكت ننشست و نامه‌هایی را خطاب به شاه و عین‌الدوله نگاشت.

سید كه مظفرالدین شاه را پادشاهی رقیق القلب و كم‌درك می‌‌شمرد، در نامه خود به شاه چنین نوشت: «اعلی حضرتا! مملكت خراب، رعیت پریشان و گداست، تعدی حكام و مامورین بر مال و عرض و جان رعیت دراز، ظلم حكام و مامورین اندازه ندارد. از مال رعیت، هر قدر میلشان اقتضا كند، می‌‌برند. قوه غضب و شهوتشان به هر چه میل و حكم كند، از زدن و كشتن و ناقص كردن، اطاعت می‌‌كنند. این عمارت و مبل ها و وجوهات و املاك، در اندك زمان، از كجا تحصیل شده؟ تمام، مال رعیت بیچاره است. این ثروت همان فقرای بی مكنت است كه اعلی حضرت بر حالشان مطلعید. در اندك زمان، از مال رعیت، صاحب مكنت و ثروت شدند.

حالت حالیه این مملكت، اگر اصلاح نشود، عن‌قریب این مملكت جزء ممالك خارجه خواهد شد؛ البته اعلی حضرت راضی نمی‌‌شوند در تواریخ نوشته شود: در عهد همایونی، ایران به باد رفت؛ اسلام ضعیف و مسلمین ذلیل شدند. اعلی حضرتا! تمام این مفاسد را مجلس عدالت، یعنی انجمن مركب از تمام اصناف مردم كه در آن انجمن، به داد عامه مردم برسند، شاه و گدا در آن مساوی باشند (برطرف خواهد كرد).

مجلس اگر باشد، این ظلم‌ها رفع خواهد شد؛ خرابی‌ها آباد خواهد شد؛ خارجه طمع به مملكت نخواهد برد؛ عثمانی تعدی به ایران نمی‌‌تواند بكند؛ در زاویه حضرت عبدالعظیم علیه السلام سی روز با كمال سختی گذرانیدم تا دستخط همایونی در تاسیس مجلس مقصود شد. شكر به جا آوردیم و به شكرانه این مرحمت، چراغانی كرده، جشن بزرگی گرفته شد؛ به انتظار انجام مضمون دست خط مبارك روزگار می‌‌گذراندیم؛ اثری ظاهر نشد. همه را به طفره گذرانیده، بلكه صریحا می‌‌گویند این كار نخواهد شد و تاسیس مجلس، منافی سلطنت است. نمی‌‌دانند سلطنت بی‌زوال، با بودن مجلس است. بی‌مجلس، سلطنت بی‌معنی و در معرض زوال است. اعلی حضرتا! سی كرور نفوس را كه اولاد پادشاهند، اسیر استبداد یك نفر نفرمایید؛ به خاطر یك نفر مستبد، چشم از سی كرور فرزندان خود نپوشید».

به توپ بستن مجلس و رنج‌های پس از آن

پس از درگذشت مظفرالدین شاه، فرزندش محمدعلی میرزا، بنای ناسازگاری را با مشروطه گذاشت، با وجودی كه مجلس اول مدارا می‌‌كرد و مقاومت جدی از خود نشان نمی‌‌داد، ولی سید محمد طباطبایی به همراه سید عبدالله بهبهانی به خوبی مقاومت كرد. در 4 جمادی الاول 1326 ق. شاه به باغشاه كوچید و آرایش جنگی گرفت و در 23 همان ماه، قوای قزاق به فرماندهی لیاخوف روسی، مجلس را به توپ بستند.

طباطبایی به اتفاق بهبهانی، به ناچار به باغ امین‌الدوله رفتند و در آن جا اوباش و اراذل لیاخوف آن دو را یافتند و پس از اهانت و آزار بسیار، تا آن جا پیش رفتند كه محاسن ایشان را كنده، با هتاكی آنان را به باغشاه بردند، هنگامی ‌‌كه مردم از این حادثه آگاهی یافتند، فریاد می‌‌زدند: «ای نامسلمانان! اینان پیشوایان دین و رهبران ما هستند، چه كرده بودند كه آن ها را به این حال انداختید.» به گردن سید زنجیر انداختند و با بی‌احترامی‌‌ زیاد وی را در باغشاه محبوس كردند.

سید محمد از باغشاه به فرزندش سید عبدالمهدی نامه‌ای ارسال كرد كه در آن آمده بود: «نور چشمی! آقایان تمام و میرزا (سید محمدصادق طباطبایی) در باغ شاه سالم هستند؛ چند نفر از وكلا هم هستند. در راه، سربازها ما را برهنه كرده‌اند؛ دو سه ثوب عبا و عمامه زود بدهید بیاورند. مبادا دست به تفنگ بكنید كه كار خیلی خراب است و تعزیه تمام نشده (است)».

طباطبایی عاقبت پس از مدتی كه در حوالی شمیران و ونك متواری بود، در ماه شعبان 1326 ق. به دستور محمدعلی شاه به مشهد تبعید گشت و در این شهر فعالیت سیاسی را ادامه داد و كمیته مجاهدین را تشكیل داد و به روشنگری ادامه داد. سید محمد می‌‌نویسد: «محمدعلی میرزا به تخت نشست و كرد آنچه كرد؛ مجلس را به توپ بست. آقا سید عبدالله مرحوم را روانه كرمانشاه و مرا به مشهد مقدس فرستاد تا بختیاری‌ها مملكت را از شر او آسوده كردند و من به تهران آمدم.

نقش علمای نجف در دوران استبداد صغیر، برجسته بود و زمینه قیام عمومی ‌‌علیه شاه را فراهم آورد. سرانجام تهران فتح شد و احمدشاه به جای پدر نشست. طباطبایی پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان، در هفتم شعبان 1327 ق. وارد تهران شد. این در شرایطی بود كه شیخ فضل‌الله نوری اعدام شده بود.

به دلیل نفوذ عناصر و جریان‌های روشنفكر و ضداسلام و حتی مخالفان سابق مشروطیت، حركت عمومی ‌‌به انحراف كشیده شد و فاتحان تهران با كشتن شیخ فضل‌الله نوری، به انزوای راهبران دینی پرداختند. آیت الله طباطبایی پس از بازگشت به تهران، در پیامی ‌‌كه برای خانواده شیخ فرستاد، ضمن تسلیت شهادت شیخ، صریحاً اعدام وی را عمل دشمنان اسلام و ایران خواند كه «برای ضعف روحانیت و استقلال و عظمت ایران، مخالفین بدان مبادرت ورزیده‌اند».

ویژگی‌های رفتاری سيد محمد طباطبايي

طباطبایی در میان مردم، از احترام زیادی برخوردار بود. دربار و دولت سخت از او حساب می‌‌بردند و مردم نیز به شدت به او دلبسته بودند. ناظم الاسلام كرمانی می‌‌نویسد: «تاكنون عالمی ‌‌به این خوبی و آگاهی و صحت و انصاف ندیدیم. سیاست می‌‌داند؛ خطور خارجه را می‌‌خواند؛ به حقوق ملل عارف، به قوانین ممالك و دول واقف، ملت دوست، معارف خواه، وطن شناس، دولتخواه، به مواقف و مقتضیات عصر آگاه، با دانش و دوربین، موشكاف و جوانمرد، باذوق و اهل درد، برای وطن، شب و روز در چاره جویی و خیرگویی...».

وفات سيد محمد طباطبايي

آیت الله طباطبایی سال‌های واپسین عمر را به گوشه‌نشینی و انزوا گذرانید. وی در حالی كه از كشتن آیت الله سید عبدالله بهبهانی بسیار متاثر بود، از صدمات وارده بر خود چنین یاد می‌‌كرد: از صدماتی كه در توپ بستن مجلس به من زدند، حالت وحشت و خیال دست داده است و از این رو، به من سخت می‌‌گذرد. اگر كسی باشد كه مرا مشغول كند، حالم بهتر می‌‌شود. در ونك، كسی نیست؛ من تنها هستم. دستم از چاره‌ها كوتاه و راه دراز پیش؛ جز به خداوند و رسول اكرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه هدی علیهم السلام امیدی ندارم».

سرانجام آیت الله طباطبایی در سال 1339 ق. در تهران درگذشت. در حالی كه از فرجام نهضت مشروطه دلخوش نبود. پیكر سید را كه بیش از نیم قرن برای كسب عظمت مردم ستمدیده تلاش كرد، پس از تشییع باشكوه، در جوار حرم حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام در كنار قبر پدرش به خاك سپردند.

كتابخانه باارزشی از مرحوم طباطبایی به یادگار ماند كه بعدها توسط بازماندگان وی به كتابخانه مجلس شورای اسلامی ‌‌اهدا شد و امروزه در تالاری در دسترس دانش‌پژوهان و اهل تحقیق قرار دارد.

در نوشته‌های سال‌های پایانی عمر طباطبایی چنین آمده است: «انسان هر چه به مرگ نزدیكتر می‌‌شود، معنی فرمایشات بزرگان دین را می‌‌فهمد كه می‌‌فرمایند به دنیا علاقه پیدا نكنید و دل به علایق آن نبندید؛ زیرا صدمه مرگ، جز علاقه چیزی نیست».

منابع

• تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 6، زندگی نامه "سيد محمد طباطبايي" از محمدباقر پوراميني
• دانشنامه رشد،؛ بازیابی: 15 اسفند 1392.