منابع و پی نوشتهای متوسط
شناسه ناقص است
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

ابوالفتوح رازی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (پروژه4: اولویت بندی و رتبه بندی)
 
(۳ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
 
{{خوب}}
 
{{خوب}}
 +
'''«شیخ ابوالفتوح رازی»''' (۴۷۰ـ۵۵۲ ق)، مفسر، محدث و متکلم نامدار [[شیعه]] در قرن ششم هجری است. «[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض‌الجنان و روح الجنان]]» او، از مهم‌ترین منابع [[تفسیر قرآن|تفاسیر]] شیعه به شمار مى‌آید. [[ابن شهر آشوب|ابن شهرآشوب مازندرانى]] و [[شیخ منتجب الدین رازی|شیخ منتجب‌الدین رازى]]، از شاگردان مبرز او هستند.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = ابوالفتوح حسین بن علی رازی
 +
||تصویر=
 +
||زادروز = ۴۷۰ قمرى
 +
|زادگاه = شهر ری
 +
|وفات =  ۵۵۲ قمری
 +
|مدفن = شهر ری، حرم [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|شاه عبدالعظیم حسنی]]
 +
|اساتید =  على بن محمد نیشابورى رازى، [[ابوالوفاء مفید رازی|ابوالوفاء مقرى رازى]]، [[ابو علی طوسی|ابوعلى حسن طوسى]]، حسن بن محمد استرآبادى، [[جارالله زمخشری]]،...
 +
|شاگردان = [[ابن شهر آشوب|ابن شهرآشوب مازندرانى]]، [[شیخ منتجب الدین رازی|شیخ منتجب‌الدین رازى]]، عبداللّه بن حمزه طوسى، سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى، حسن بن ابی‌بکر بن سیار الحیروی،...
 +
|آثار = [[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|روض‌الجنان و روح الجنان]]، مناظرۀ حسنیه، روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب، رساله یوحنّا، منهاج المناهج، تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام،...
 +
}}
 +
==زندگی‌نامه==
  
ابوالفتوح رازی (470 - 556 ق.) مفسر و عالم نامدار شیعه در قرن ششم هجری است که با کتاب تفسیر خود معروف است
+
جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد رازى خزاعی، احتمالاً در شهر رى متولد شد. خاندان او دانشمندان متعددی پرورده است و [[میرزا عبدالله افندی]] از آنان با عنوان سلسله‌ای معروف از علمای [[امامیه]] که هریک تألیفات متعدد داشته‌اند، یاد کرده است.  
 
 
==ولادت==
 
 
 
'''جمال الدين حسين بن على نيشابورى'''، معروف به ابوالفتوح رازى خزاعى، مفسر نامدار شيعه،در حدود سال 470 ق.در شهر رى متولد شد.
 
  
==کسب علم و دانش==
+
جدّ اعلاى ابوالفتوح، [[بُدَیل بن ورقاء|بدیل بن ورقاء خزاعی]] است. همچنین فرزند بدیل نافع خزاعى، از [[صحابی|اصحاب]] معروف رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله است که به عنوان معلّم [[قرآن]] از طرف پیامبر اکرم در سال چهارم هجری به منطقۀ [[نجد]] اعزام شده بود و در فاجعۀ [[بئر معونه]] به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ: {{متن قرآن|«وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا...»}} ([[سوره آل عمران|آل عمران]]/۱۶۹) با اشاره به [[شأن نزول]] آن -که در مورد شهداى بئر معونه است- نافع بن بدیل بن ورقاء را در ردیف این شهدا نامبرده و تصریح مى‌کند که: «این مرد، از پدران ماست.»
  
وى پس از گذراندن دوران كودكى و نوجوانى، به تحصيل علوم رايج عصر خويش پرداخته و در اثر ذوق و استعداد سرشار و كوشش مداوم، در فراگيرى دانش در اندك زمانى سرآمد دانشمندان عصر خود در علم كلام، فقه، ادب، تفسير و وعظ و خطابه گرديد و به عنوان دانشورى بى بديل مطرح شد.
+
علاّمه [[سید محسن امین|سید محسن امین]] در مورد خاندان ابوالفتوح، مى‌نویسد: «وى (ابوالفتوح) و پسرش تاج الدین محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شیخ ابوبکر احمد و عموى بزرگش شیخ عبدالرحمن بن ابى بکر، همه از دانشمندان نامدار امامیه مى‌باشند. این سلسلۀ معروف در میان علماى شیعه، جایگاه ویژه‌اى داشته‌اند و تألیفات پر بار و کتاب‌هاى متعددى را از خود به یادگار گذاشته‌اند.»
  
==خاندان فضل و تقوا==
+
[[قاضی نورالله شوشتری|قاضى نور اللّه شوشترى]] نیز در مورد جلالت خاندان ابوالفتوح رازى، مى‌گوید: «او از خاندان جلالت و فضیلت است و از ذریۀ بدیل بن ورقاء خزاعى، که از یاران خاص پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله بوده است. اساسا [[قبیله خزاعه|قبیلۀ خزاعه]] در طول تاریخ، از شیعیان خالص [[اهل بیت]] علیهم السّلام بوده‌اند.»
  
سلسله نسب ابوالفتوح رازى به قبيلۀ خزاعه مى‌رسد. در طول تاريخ، اين خاندان از برجسته‌ترين دوستان اهل بيت عليهم السّلام بوده تا آن جايى كه معاويه گفته است: محبّت قبيلۀ بنى خزاعه نسبت به على عليه السّلام به حدّى است كه اگر زنانشان فرصت مى‌يافتند، با ما مى‌جنگيدند تا چه رسد به مردان ايشان!
+
روشن نیست که اجداد رازی چه زمانی به [[ایران]] آمدند، ولی مهاجرت آنان احتمالاً می‌بایست در سده‌های ۱ و ۲ قمری صورت گرفته باشد، ایشان نخست در نیشابور مسکن گزیدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبکر احمد بن حسین بن احمد با نسبت نیشابوری خزاعی خوانده می‌شد. اقامت آنان در ری گویا در زمان همین ابوبکر احمد آغازشد. وی شاگرد [[سید مرتضی]]، [[سید رضی]] و [[شیخ طوسی]] بوده و از آثارش الامالی، عیون الاحادیث، الروضة در فقه، السنن، المفتاح در اصول و المناسک را برشمرده‌اند.
  
جدّ اعلاى ابوالفتوح، بديل خزاعى است. همچنين فرزند بديل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله است.و به عنوان معلّم قرآن از طرف پيامبر صلى اللّه عليه و آله در سال چهارم هجرت به منطقۀ نجد اعزام شده بود و در فاجعۀ بئر معونه به شهادت رسيد. ابوالفتوح در تفسير سورۀ فتح مى‌گويد: «بديل بن ورقاء خزاعى، از پدران ماست.» وى در تفسير آيۀ: {{متن قرآن|«و لا تحسبنّ الّذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتا»}} با اشاره به شأن نزول آن-كه در مورد شهداى بئر معونه نازل شده است-نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى را در رديف اين شهدا نامبرده و تصريح مى‌كند كه:«اين مرد، از پدران ماست.»
+
پدر ابوالفتوح نیز، اگرچه در [[فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)|الفهرست منتجب‌الدین]] به‌طور مستقل از او نام برده نشده است، لیکن از آنجا که ابوالفتوح از وی بهرۀ علمی برده بوده، ‌می‌توان گفت که از زمرۀ علما و دانشمندان بوده است.
  
همچنين فرزندان ديگر بديل، به نام‌هاى محمّد و عبدالرحمن و عبداللّه در جنگ صفين و در ركاب على عليه السّلام در سال 37 ق.به شهادت رسيدند.
+
از آنجا که ابوالفتوح محضر [[ابو علی طوسی|ابوعلی طوسی]] (زنده در ۵۱۱ ق) را به احتمال قوی در [[نجف]] درک کرده بوده است، برمی‌آید که در حدود سال ۴۸۰ ق. زاده شده باشد. این نظر آنگاه قوت می‌گیرد که بدانیم وی شاگرد عموی پدرش، ابومحمد عبدالرحمن بن احمد که نباید حداکثر سال ۵۰۰ ق. را درک کرده باشد، ‌نیز بوده است.  
  
جدّ ابوالفتوح، محمّد بن احمد نيشابورى صاحب کتاب«روضة الزهراء»و عموى پدرش، شيخ عبدالرحمن صاحب کتاب سفينة النجاة، از دانشمندان برجستۀ شيعى بوده‌اند.پسرش، شيخ تاج الدين محمّد و خواهر زادۀ وى، فخر الدين احمد،نيز از علماى عصر خود به شمار مى‌آمدند.
+
چنان پیداست که ابوالفتوح بیشتر به وعظ و [[خطابه]] می‌پرداخته و بدان تعلق خاطر داشته است، ‌چندانکه این دلبستگی تأثیر آشکاری بر سبک [[تفسیر قرآن|تفسیری]] او نهاده است. بنا به گزارشی که ابوالفتوح خود در روح‌الاحباب آورده و از طریق افندی به دست ما رسیده است، مجالس وعظ او، آنگاه که جوان بوده در خان علان ری قبولی عظیم نزد مردمان داشته است، چنانکه برخی به وی رشک می‌بردند و به دلیل [[سعایت]] حاسدان نزد والی شهر مدتی از وعظ محروم گردید.  
  
علاّمه سيّد محسن امين در مورد خاندان ابوالفتوح، مى‌نويسد: «وى(ابوالفتوح)و پسرش تاج الدين محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شيخ ابوبكر احمد و عموى بزرگش شيخ عبدالرحمن بن ابى بكر،همه از دانشمندان نامدار اماميه مى‌باشند.و خلاصه، اين سلسلۀ معروف در ميان علماى شيعه،جايگاه ويژه‌اى داشته‌اند و تأليفات پر بار و کتاب‌هاى متعددى را از خود به يادگار گذاشته‌اند.»
+
ابوالفتوح در برخی از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسیر او بیانگر تبحر وی در [[نحو]]، [[قراءات قرآن|قرائات]]، [[حدیث]]، [[فقه]]، ‌[[اصول فقه]] و [[تاریخ]] است.  
  
قاضى نور اللّه شوشترى نيز در مورد جلالت خاندان ابوالفتوح رازى، مى‌گويد: «او از خاندان جلالت و فضيلت است و از ذريّۀ بديل بن ورقاء خزاعى،كه از ياران خاص پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله بوده است.اساسا قبيلۀ خزاعه در طول تاريخ، از شيعيان خالص اهل بيت عليهم السّلام بوده‌اند.»
+
سال ۵۵۲ قمری (یا ۵۵۶) آخرین تاریخی است که دربارۀ ‌زندگی ابوالفتوح از آن آگاهی داریم و آن از متن اجازه‌ای به دست می‌آید که برای روایت روض‌الجنان به شاگرد خود داده بوده است. ابوالفتوح را به وصیت خودش در جوار مرقد [[حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام|شاه عبدالعظیم حسنی]] در ری مدفون کردند.  
  
==اساتيد==
+
از شیخ ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به یادگار ماند: تاج الدین محمّد رازى؛ که [[حر عاملی، محمد بن حسن|شیخ حرّ عاملى]] در مورد وى مى‌نویسد: استاد و پیشواى مردم، تاج الدین محمّد فرزند ابوالفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است. و دیگری، صدرالدین على رازى؛ که [[شیخ منتجب الدین رازی|شیخ منتجب الدین رازی]] از وى به عنوان یک عالم شیعى، در کتاب الفهرست خود، نام برده است.
  
شيخ ابوالفتوح رازى با توجه به عشق و علاقه‌اى كه به تحصيل علوم و معارف اسلامى داشته است، براى كسب فضائل علمى،در محضر اساتيد متعددى زانوى ادب زده و بهره‌هاى فراوان برده است.برخى از اساتيد وى عبارتند از:
+
==استادان==
 +
از جمله استادان و [[مشایخ]] ابوالفتوح رازی عبارتند از:
  
#على بن محمّد نيشابورى رازى اين شخصيت پدر بزرگوار ابوالفتوح رازى است؛ وى داراى تأليفاتى همچون«مسائل المعدوم»و «دقايق الحقايق»مى‌باشد. شيخ على رازى علاوه بر فرزندش، استاد ساير علماى عصر خويش نيز به شمار مى‌آيد.
+
*على بن محمد نیشابورى رازى؛ پدر بزرگوار ابوالفتوح رازى است؛ وى داراى تألیفاتى همچون «مسائل المعدوم» و «دقایق الحقایق» مى‌باشد.
#عبدالرحمن خزاعى نيشابورى؛وى عموى بزرگ ابوالفتوح و پديد آورندۀ آثارى همچون «سفينة النجاة»،«الرضويات»،«مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
+
*عبدالرحمن خزاعى نیشابورى؛ وى عموى ابوالفتوح و پدید آورندۀ آثارى همچون «سفینة النجاة»، «الرضویات» و «مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
#شيخ عبدالجبار بن مقرى رازى، معروف به مفيد رازى؛وى در شهر رى مدرسه‌اى داشت و در سال 455 ق.از استادش [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]] اجازۀ روايت کتاب«التبيان»را گرفت.
+
*[[ابوالوفاء مفید رازی|ابوالوفاء عبدالجبار مقرى رازى]]، معروف به مفید رازى؛ وى در شهر رى مدرسه‌اى داشت و در سال ۴۵۵ ق. از استادش [[طوسی، محمد بن حسن|شیخ طوسى]] اجازۀ روایت کتاب «[[التبیان (کتاب)|التبیان]]» را گرفت.
#شيخ ابوعلى حسن بن محمّد طوسى، (فرزند [[طوسی، محمد بن حسن|شيخ طوسى]])؛وى يكى از استادان مبرّز ابوالفتوح است.او را مفيد ثانى نيز مى‌گفتند، ابوالفتوح قبل از سال 500 ق.در عراق به محضر وى رسيده است.
+
*[[ابو علی طوسی|ابوعلى حسن طوسى]] (فرزند شیخ طوسى)؛ وى یکى از استادان مبرّز ابوالفتوح است. ابوالفتوح قبل از سال ۵۰۰ ق. در عراق به محضر وى رسیده است.
#قاضى عمادالدين حسن بن محمّد استر آبادى؛وى كه قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شيخ منتجب الدين نيز محسوب مى‌شود.
+
*قاضى عمادالدین حسن بن محمّد استرآبادى؛ وى که قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین نیز محسوب مى‌شود.
#ابوالقاسم [[زمخشری، محمود بن عمر|محمود بن عمر زمخشرى]]، معروف به جار اللّه(538-467 ق.)؛وى استاد غير شيعى ابوالفتوح به شمار مى‌آيد.و مؤلف تفسير معروف كشّاف است و از مذهب حنفى معتزلى پيروى مى‌كرده است.ابوالفتوح در تفسير آيۀ:  {{متن قرآن|«الّذى جعل لكم من الشّجر الاخضر نارا»}} از زمخشرى به عنوان استاد خود ياد كرده است. البته ابوالفتوح در تفسير خود از تفسير«كشّاف» زمخشرى مطلبى نقل نكرده است. زيرا تفاسير«ابوالفتوح»،«الكشاف»و«مجمع البيان»تقريبا در يك زمان تأليف شده‌اند.
+
*[[جارالله زمخشری|محمود بن عمر زمخشرى]] (۵۳۸-۴۶۷ ق)؛ وى استاد غیر [[شیعه|شیعى]] ابوالفتوح به شمار مى‌آید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ:  {{متن قرآن|«الَّذِی جَعَلَ لَکمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا...»}} ([[سوره یس]]/۸۰) از زمخشرى به عنوان استاد خود یاد کرده است.
  
 
==شاگردان==
 
==شاگردان==
 +
از جملۀ دانش اندوزان مکتب وى افراد زیر مى‌باشند:
  
اين دانشمند گرانمايه بعد از تحصيل علوم مختلف، اندوخته‌هاى علمى خود را با اخلاص تمام به مشتاقان معارف عرضه نموده است؛از جملۀ دانش اندوزان مكتب وى افراد زير مى‌باشند:
+
*[[ابن شهر آشوب|محمد بن شهرآشوب مازندرانى]] (۴۸۹-۵۸۸ ق)؛ ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خویش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابوالفتوح رازى استفاده کرده است. ابن شهرآشوب به کسب [[اجازه (علم الحدیث)|اجازۀ]] روایت تفسیر روض الجنان، نایل آمد.
 
+
*[[شیخ منتجب الدین رازی|شیخ منتجب الدین رازى]]؛ منتجب الدین در «[[فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)|فهرست]]» خود، بارها از استادش تجلیل به عمل آورده است. وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنین مى‌ستاید: «استاد و پیشواى شیعیان، ابوالفتوح حسین بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است که از جمله آن‌ها، تفسیر روض الجنان در تفسیر قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو کتاب را بر این استادم قرائت کرده‌ام
#شيخ رشيد الدين محمّد بن شهر آشوب مازندرانى(489-588 ق.وى در علوم فقه، حديث، تفسير، ادب،شعر و رجال، اطلاعات وسيعى داشته و جامع كمالات،هنرها، و فضيلت‌هاست؛بدين جهت،حتى از سوى مخالفان و بيگانگان نيز مورد احترام و تعظيم بوده است.ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خويش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابوالفتوح رازى استفاده كرده است.وى در کتاب«معالم العلما»از استاد خود چنين ياد مى‌كند:«استاد من،شيخ ابوالفتوح بن على رازى، دانشمند گرانمايه‌اى است كه کتاب شرح شهاب و روح الجنان در تفسير قرآن را نوشته است.اين تفسير به زبان فارسى است امّا بى نظير و شگفت انگيز مى‌باشد.
+
*شیخ عبداللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزۀ فقیه؛ وى از شاگردان ممتاز ابوالفتوح به شمار مى‌رود و اجازۀ روایتى از استاد خود داشته‌ است. کتاب «الوافى بکلام المثبت و النافى» از تألیفات اوست.
#شيخ منتجب الدين على بن بابويه رازى؛ وى از دانشمندان بلند پايه و از نويسندگان پر مايۀ قرن ششم هجرى، و از نوادگان برادر [[شيخ صدوق]] مى‌باشد.منتجب الدين با تأليف مشهورترين اثر خود به نام«فهرست علماى شيعه»،حقّ بزرگى را بر گردن پيروان اين مذهب گذاشته و به اين وسيله،نام نيك گروهى از برجستگان علماى شيعه و زعماى اسلام را در صفحۀ روزگار زنده نگه داشت، تا آن جايى كه تمام شخصيت نگاران و تراجم نويسان ممتاز، بعد از قرن ششم هجرى، از کتاب«فهرست»وى كمال بهره را برده‌اند. منتجب الدين در«فهرست»خود، بارها از استادش تجليل به عمل آورده است.وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنين مى‌ستايد:«استاد و پيشواى شيعيان، ابوالفتوح حسين بن على بن محمّد خزاعى رازى،دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود.وى داراى آثار متعددى است كه از جمله آن‌ها، تفسير روض الجنان در تفسير قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است.من هر دو کتاب را بر اين استادم قرائت كرده‌ام
+
*سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى نیشابورى؛ او داراى کتابى به نام «النظم و النثر الرائق» مى‌باشد و آرامگاهش در نجف است.
#شيخ عبداللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزۀ فقيه؛ وى از شاگردان ممتاز ابوالفتوح به شمار مى‌رود.کتاب«الوافى بكلام المثبت و النافى»از تأليفات اين فقيه است. لازم به ذكر است، اين سه نفر از استاد خويش اجازۀ روايتى نيز داشته‌اند.
+
*تاج الدین محمد بن حسین، فرزند ابوالفتوح.
#سيّد شريف عزّ الدين«شرفشاه افطسى نيشابورى؛ او داراى کتابى به نام«النظم و النثر الرائق»مى‌باشد.و آرامگاهش در نجف است.
+
*صفی‌الدین ابومحمد حسن بن ابی بکر بن سیار الحیروی.
#تاج الدين محمّد بن حسين،فرزند ابوالفتوح
+
*عمادالدین ابوالفرج علی، فرزند [[قطب راوندى|قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله راوندی]].
 
 
==آثار==
 
 
 
#[[تفسير روض الجنان]]<br />اين کتاب كه معروف‌ترين اثر شيخ ابوالفتوح رازى است از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نكات مناسب تفسيرى، ترجمه‌ى دقيق آيات،آزاد انديشى در بهره گيرى از روايات مخالف و موافق،نقل اقوال مختلف و گزينش مناسب‌ترين آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شيعه، جایگاه ویژه ای در میان تفاسیر شیعه دارد. با اين كه مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‌باشد، اما در اثر زندگى و سكونت دراز مدت در ايران،در زبان فارسى تبحّر كامل يافته و اين يادگار جاويدان فارسى را آفريده است.<br />اين اثر گرانسنگ و كهن شيعى،يكى از بزرگ‌ترين يادگارهاى نثر فصيح ادب فارسى است.اين حقيقت را مى‌توان در نگارش روان و شيرينى بيان ابوالفتوح به نظاره نشست.با اين كه بيش از 800 سال از زمان تأليف آن مى‌گذرد امّا فارسى زبانان امروزى هم به راحتى مى‌توانند اكثر واژه‌ها و عبارات آن را بفهمند.<br />تفسير«روض الجنان»،شاخص‌ترين اثر اين دانشمند پارساى شيعى است كه از مهم‌ترين منابع تفاسير شيعه و سنى، به شمار مى‌آيد.اين تفسير از ارزشمندترين و قديمى‌ترين آثار شيعى به زبان فارسى است كه موضوعات اخلاقى،فقهى، تفسيرى، ادبى و تاريخى را در توضيح و تفسير آيات الهى مورد بحث قرار داده و به همين جهت، مورد استفاده فقها، محدّثان و مشتاقان علم و ادب قرار گرفته است.
 
#[[مناظرۀ حسنيّه]]<br />مناظرۀ دخترى است تحصيل كرده به نام حسنيه، معاصر هارون الرشيد. اين کتاب به زبان فارسى و در ردّ اهل سنّت نوشته شده و بارها همراه حلية المتقين علاّمه مجلسى و يا مستقل چاپ شده است.
 
[[وح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب]]<br />شرحى است بر شهاب الاخبار از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حكم و امثال است. اين کتاب يكى از مدارك [[بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)|بحار الانوار]] است.
 
#[[کتاب يوحنّا]]<br />كه از زبان يك نفر مسيحى به نام يوحنّا و در مسئلۀ امامت و در ردّ مذهب عامّه نوشته شده است.
 
#[[منهاج المناهج]] در تحقيق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
 
#رسالۀ اجازه كه در تاريخ 552 ق.نگارش يافته است.
 
#تفسير قرآن به زبان عربى.
 
#[[تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام]]
 
 
 
به زبان فارسى‌است و ابوالفتوح در بخشى از آن، انديشه‌هاى حسين بن منصور حلاّج را نقد كرده و در باب‌هاى ديگر، از نسبت‌هاى ناروا به شيعه جواب داده و از تشيّع دفاع نموده است.علاّمه سيّد محسن امين اين کتاب را در کتابخانۀ شهيد شيخ فضل اللّه نورى در تهران ديده است.
 
  
==از نگاه ديگران==
+
==آثار و تألیفات==
  
#علاّمه شهيد قاضى نور اللّه شوشترى در کتاب «مجالس المؤمنين»در مورد ابوالفتوح مى‌نويسد:<br />نشانه‌هاى فضل و كمال و تلاش‌هاى نيكوى وى در تفسير کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و ترديدهاى مخالفين، از نكات بارزى است كه در زندگى اين مرد به چشم مى‌خورد و هر كه تفسير مشهور وى را ملاحظه كند، به اين حقيقت پى مى‌برد. از تفسير وزين وى چنين بر مى‌آيد كه او معاصر صاحب كشّاف بوده و بعضى از ابيات آن را ديده است؛امّا اصل کتاب كشّاف را بعد از تأليف، مشاهده نكرده است.
+
#[[روض الجنان و روح الجنان (کتاب)|تفسیر روض الجنان و روح الجنان]]؛ این کتاب که معروف‌ترین اثر شیخ ابوالفتوح رازى است از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نکات مناسب تفسیرى، ترجمه‌ى دقیق آیات، آزاد اندیشى در بهره گیرى از روایات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزینش مناسب‌ترین آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شیعه، جایگاه ویژه ای در میان تفاسیر شیعه دارد. با این که مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‌باشد، اما در اثر زندگى و سکونت دراز مدت در ایران، در زبان فارسى تبحّر کامل یافته و این یادگار جاویدان فارسى را آفریده است.
#ميرزا محمّد باقر خوانسارى،شخصيت نگار معروف شيعى:<br />حسين بن على خزاعى معروف به شيخ ابوالفتوح رازى، مؤلف تفسير مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده‌ى تفسير و علم كلام است. او از ماهرترين و بزرگ‌ترين علماى ادب و از راويان سرشناس علم حديث مى‌باشد.
+
#مناظرۀ حسنیه؛ کتابی منسوب به ابوالفتوح، شامل مناظرۀ دخترى است عالم به نام حسنیه، که در عهد [[هارون الرشید|هارون‌الرشید]] با علمای [[اهل تسنن]] در حضور خلیفه مناظره می‌کند و بر آنان چیره می‌شود.
#ميرزا حسين نورى، محدّث،فقيه، و رجال شناس متبحّر:<br />استاد و پيشواى مفسّرين، ترجمان كلام الهى، جمال الدين ابوالفتوح حسين بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى،دانشمندى فاضل،فقيهى مفسّر، و اديبى مطّلع بوده و در كسب علم به درجات كمال نايل شده بود.نسب شريف او به عبداللّه بن بديل بن ورقاء خزاعى،فرزند يكى از اصحاب رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله مى‌رسد.
+
#روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب؛ شرحى است بر «شهاب الاخبار» از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حکم و امثال است. این کتاب یکى از مدارک [[بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)|بحار الانوار]] است.
 +
#رساله یوحنّا؛ که از زبان فردی نصرانی به نام یوحنا اسرائیلی مصری در مسئلۀ [[امامت]] است که پس از بررسی چهار مذهب به [[تشیع]] می‌گرود.
 +
#منهاج المناهج؛ در تحقیق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
 +
#رسالۀ اجازه؛ که در تاریخ ۵۵۲ ق. نگارش یافته است.
 +
#تفسیر قرآن به زبان عربى.
 +
#تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام؛ به زبان فارسى‌ است و ابوالفتوح در بخشى از آن، اندیشه‌هاى [[حسین بن منصور حلاج|حسین بن منصور حلاّج]] را نقد کرده و در باب‌هاى دیگر، از نسبت‌هاى ناروا به [[شیعه|شیعه]] جواب داده و از تشیع دفاع نموده است.
  
==رحلت==
+
==از نگاه عالمان==
  
بر اساس شواهد موجود ابوالفتوح در سال 556 ق. وفات يافته است و طبق وصيتش در شهر رى و در صحن حضرت امامزاده حمزة بن موسى بن جعفر عليه السّلام،در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السّلام و در زاويه شمالى مدفون شده است.
+
*[[شیخ منتجب الدین رازی]] از وی با تعبیر «الامام السعید ترجمان کلام‌الله تعالی» یاد کرده و گفته که او عالم، واعظ و مفسر دین بوده است.
 
+
*[[قاضی نورالله شوشتری|قاضى نور اللّه شوشترى]] در کتاب «مجالس المؤمنین» در مورد ابوالفتوح مى‌نویسد: نشانه‌هاى فضل و کمال و تلاش‌هاى نیکوى وى در تفسیر کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و تردیدهاى مخالفین، از نکات بارزى است که در زندگى این مرد به چشم مى‌خورد و هر که تفسیر مشهور وى را ملاحظه کند، به این حقیقت پى مى‌برد.
==فرزندان==
+
*[[سید محمدباقر موسوی خوانساری|میرزا محمدباقر خوانسارى]] صاحب [[روضات الجنات]] می گوید: حسین بن على خزاعى معروف به شیخ ابوالفتوح رازى، مؤلف تفسیر مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده‌ى تفسیر و علم [[کلام]] است. او از ماهرترین و بزرگ‌ترین علماى ادب و از راویان سرشناس علم حدیث مى‌باشد.
 
+
*[[محدث نوری|میرزا حسین نورى]] می گوید: استاد و پیشواى مفسّرین، ترجمان کلام الهى، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقیهى مفسّر، و ادیبى مطّلع بوده و در کسب علم به درجات کمال نایل شده بود.
از شيخ ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به يادگار ماند:
 
 
 
#تاج الدين محمّد رازى؛<br />[[حر عاملی، محمد بن حسن|شيخ حرّ عاملى]] در مورد وى مى‌نويسد:استاد و پيشواى مردم، تاج الدين محمّد فرزند ابوالفتوح رازى خزاعى،دانشمندى پارسا بوده است.
 
#صدرالدين على رازى؛<br />شيخ منتجب الدين بن بابويه از وى به عنوان يك عالم شيعى،در کتاب الفهرست خود،نام برده است.
 
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
*[http://wikinoor.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD_%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D8%8C_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C "ابوالفتوح رازی، حسین بن علیویکی نور] (بازیابی: 8 اسفند 1395)
+
*[https://www.cgie.org.ir/fa/article/224928/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD-%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C "ابوالفتوح رازیدائرةالمعارف بزرگ اسلامی].
 
+
*[http://wikinoor.ir/%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD_%D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C%D8%8C_%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%86_%D8%B9%D9%84%DB%8C "ابوالفتوح رازی، حسین بن علی"، ویکی نور] (بازیابی: ۸ اسفند ۱۳۹۵).
==پیوند ها==
 
 
 
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=64238&scope=QxqEK673b5izKY-1A5TlTwILADADRHEMILADADRHEM&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD%20%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه]'''
 
 
 
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39311&scope=To7aJ9yLnlhH2Y7Kzl_I2QILADADRHEMILADADRHEM&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD%20%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن]'''
 
 
 
*'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=41603&scope=7gnqWktR5XW-cS44bbA1lQILADADRHEMILADADRHEM&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%AA%D9%88%D8%AD%20%D8%B1%D8%A7%D8%B2%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب فضايل امام علي از نظر ابوالفتوح رازي]'''
 
 
{{سنجش کیفی
 
{{سنجش کیفی
 
|سنجش=شده
 
|سنجش=شده
سطر ۱۰۰: سطر ۹۲:
 
|رده=دارد
 
|رده=دارد
 
}}
 
}}
 
 
[[رده:علمای قرن ششم]]
 
[[رده:علمای قرن ششم]]
 +
[[رده:علماء شیعه]]
 
[[رده:مفسرین قرآن]]
 
[[رده:مفسرین قرآن]]
 +
[[رده:متکلمان]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:مدفونین در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی]]
 
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]
 
[[رده: مقاله های مرتبط به دانشنامه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ ژوئیهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۲۹

«شیخ ابوالفتوح رازی» (۴۷۰ـ۵۵۲ ق)، مفسر، محدث و متکلم نامدار شیعه در قرن ششم هجری است. «روض‌الجنان و روح الجنان» او، از مهم‌ترین منابع تفاسیر شیعه به شمار مى‌آید. ابن شهرآشوب مازندرانى و شیخ منتجب‌الدین رازى، از شاگردان مبرز او هستند.

نام کامل ابوالفتوح حسین بن علی رازی
زادروز ۴۷۰ قمرى
زادگاه شهر ری
وفات ۵۵۲ قمری
مدفن شهر ری، حرم شاه عبدالعظیم حسنی

Line.png

اساتید

على بن محمد نیشابورى رازى، ابوالوفاء مقرى رازى، ابوعلى حسن طوسى، حسن بن محمد استرآبادى، جارالله زمخشری،...

شاگردان

ابن شهرآشوب مازندرانى، شیخ منتجب‌الدین رازى، عبداللّه بن حمزه طوسى، سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى، حسن بن ابی‌بکر بن سیار الحیروی،...

آثار

روض‌الجنان و روح الجنان، مناظرۀ حسنیه، روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب، رساله یوحنّا، منهاج المناهج، تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام،...

زندگی‌نامه

جمال‌الدین حسین بن علی بن محمد بن احمد رازى خزاعی، احتمالاً در شهر رى متولد شد. خاندان او دانشمندان متعددی پرورده است و میرزا عبدالله افندی از آنان با عنوان سلسله‌ای معروف از علمای امامیه که هریک تألیفات متعدد داشته‌اند، یاد کرده است.

جدّ اعلاى ابوالفتوح، بدیل بن ورقاء خزاعی است. همچنین فرزند بدیل نافع خزاعى، از اصحاب معروف رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله است که به عنوان معلّم قرآن از طرف پیامبر اکرم در سال چهارم هجری به منطقۀ نجد اعزام شده بود و در فاجعۀ بئر معونه به شهادت رسید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ: «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا...» (آل عمران/۱۶۹) با اشاره به شأن نزول آن -که در مورد شهداى بئر معونه است- نافع بن بدیل بن ورقاء را در ردیف این شهدا نامبرده و تصریح مى‌کند که: «این مرد، از پدران ماست.»

علاّمه سید محسن امین در مورد خاندان ابوالفتوح، مى‌نویسد: «وى (ابوالفتوح) و پسرش تاج الدین محمّد و پدرش على بن محمّد و جدّش و جدّ اعلاى وى، شیخ ابوبکر احمد و عموى بزرگش شیخ عبدالرحمن بن ابى بکر، همه از دانشمندان نامدار امامیه مى‌باشند. این سلسلۀ معروف در میان علماى شیعه، جایگاه ویژه‌اى داشته‌اند و تألیفات پر بار و کتاب‌هاى متعددى را از خود به یادگار گذاشته‌اند.»

قاضى نور اللّه شوشترى نیز در مورد جلالت خاندان ابوالفتوح رازى، مى‌گوید: «او از خاندان جلالت و فضیلت است و از ذریۀ بدیل بن ورقاء خزاعى، که از یاران خاص پیامبر اکرم صلى اللّه علیه و آله بوده است. اساسا قبیلۀ خزاعه در طول تاریخ، از شیعیان خالص اهل بیت علیهم السّلام بوده‌اند.»

روشن نیست که اجداد رازی چه زمانی به ایران آمدند، ولی مهاجرت آنان احتمالاً می‌بایست در سده‌های ۱ و ۲ قمری صورت گرفته باشد، ایشان نخست در نیشابور مسکن گزیدند و جد دوم ابوالفتوح، ابوبکر احمد بن حسین بن احمد با نسبت نیشابوری خزاعی خوانده می‌شد. اقامت آنان در ری گویا در زمان همین ابوبکر احمد آغازشد. وی شاگرد سید مرتضی، سید رضی و شیخ طوسی بوده و از آثارش الامالی، عیون الاحادیث، الروضة در فقه، السنن، المفتاح در اصول و المناسک را برشمرده‌اند.

پدر ابوالفتوح نیز، اگرچه در الفهرست منتجب‌الدین به‌طور مستقل از او نام برده نشده است، لیکن از آنجا که ابوالفتوح از وی بهرۀ علمی برده بوده، ‌می‌توان گفت که از زمرۀ علما و دانشمندان بوده است.

از آنجا که ابوالفتوح محضر ابوعلی طوسی (زنده در ۵۱۱ ق) را به احتمال قوی در نجف درک کرده بوده است، برمی‌آید که در حدود سال ۴۸۰ ق. زاده شده باشد. این نظر آنگاه قوت می‌گیرد که بدانیم وی شاگرد عموی پدرش، ابومحمد عبدالرحمن بن احمد که نباید حداکثر سال ۵۰۰ ق. را درک کرده باشد، ‌نیز بوده است.

چنان پیداست که ابوالفتوح بیشتر به وعظ و خطابه می‌پرداخته و بدان تعلق خاطر داشته است، ‌چندانکه این دلبستگی تأثیر آشکاری بر سبک تفسیری او نهاده است. بنا به گزارشی که ابوالفتوح خود در روح‌الاحباب آورده و از طریق افندی به دست ما رسیده است، مجالس وعظ او، آنگاه که جوان بوده در خان علان ری قبولی عظیم نزد مردمان داشته است، چنانکه برخی به وی رشک می‌بردند و به دلیل سعایت حاسدان نزد والی شهر مدتی از وعظ محروم گردید.

ابوالفتوح در برخی از علوم متداول زمان خود استاد بود و تفسیر او بیانگر تبحر وی در نحو، قرائات، حدیث، فقه، ‌اصول فقه و تاریخ است.

سال ۵۵۲ قمری (یا ۵۵۶) آخرین تاریخی است که دربارۀ ‌زندگی ابوالفتوح از آن آگاهی داریم و آن از متن اجازه‌ای به دست می‌آید که برای روایت روض‌الجنان به شاگرد خود داده بوده است. ابوالفتوح را به وصیت خودش در جوار مرقد شاه عبدالعظیم حسنی در ری مدفون کردند.

از شیخ ابوالفتوح رازى دو فرزند دانشمند به یادگار ماند: تاج الدین محمّد رازى؛ که شیخ حرّ عاملى در مورد وى مى‌نویسد: استاد و پیشواى مردم، تاج الدین محمّد فرزند ابوالفتوح رازى خزاعى، دانشمندى پارسا بوده است. و دیگری، صدرالدین على رازى؛ که شیخ منتجب الدین رازی از وى به عنوان یک عالم شیعى، در کتاب الفهرست خود، نام برده است.

استادان

از جمله استادان و مشایخ ابوالفتوح رازی عبارتند از:

  • على بن محمد نیشابورى رازى؛ پدر بزرگوار ابوالفتوح رازى است؛ وى داراى تألیفاتى همچون «مسائل المعدوم» و «دقایق الحقایق» مى‌باشد.
  • عبدالرحمن خزاعى نیشابورى؛ وى عموى ابوالفتوح و پدید آورندۀ آثارى همچون «سفینة النجاة»، «الرضویات» و «مختصرات فى الزواجر و المواعظ» است.
  • ابوالوفاء عبدالجبار مقرى رازى، معروف به مفید رازى؛ وى در شهر رى مدرسه‌اى داشت و در سال ۴۵۵ ق. از استادش شیخ طوسى اجازۀ روایت کتاب «التبیان» را گرفت.
  • ابوعلى حسن طوسى (فرزند شیخ طوسى)؛ وى یکى از استادان مبرّز ابوالفتوح است. ابوالفتوح قبل از سال ۵۰۰ ق. در عراق به محضر وى رسیده است.
  • قاضى عمادالدین حسن بن محمّد استرآبادى؛ وى که قاضى رى بود، از استادان ابن شهر آشوب و شیخ منتجب الدین نیز محسوب مى‌شود.
  • محمود بن عمر زمخشرى (۵۳۸-۴۶۷ ق)؛ وى استاد غیر شیعى ابوالفتوح به شمار مى‌آید. ابوالفتوح در تفسیر آیۀ: «الَّذِی جَعَلَ لَکمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا...» (سوره یس/۸۰) از زمخشرى به عنوان استاد خود یاد کرده است.

شاگردان

از جملۀ دانش اندوزان مکتب وى افراد زیر مى‌باشند:

  • محمد بن شهرآشوب مازندرانى (۴۸۹-۵۸۸ ق)؛ ابن شهر آشوب در سفرهاى علمى خویش، به شهر رى وارد شده و مدتى از ابوالفتوح رازى استفاده کرده است. ابن شهرآشوب به کسب اجازۀ روایت تفسیر روض الجنان، نایل آمد.
  • شیخ منتجب الدین رازى؛ منتجب الدین در «فهرست» خود، بارها از استادش تجلیل به عمل آورده است. وى در بخشى از کتاب خود استادش را چنین مى‌ستاید: «استاد و پیشواى شیعیان، ابوالفتوح حسین بن على بن محمّد خزاعى رازى، دانشمندى مفسّر و واعظى پارسا بود. وى داراى آثار متعددى است که از جمله آن‌ها، تفسیر روض الجنان در تفسیر قرآن و کتاب روح الاحباب در شرح شهاب است. من هر دو کتاب را بر این استادم قرائت کرده‌ام.»
  • شیخ عبداللّه بن حمزه طوسى معروف به ابن حمزۀ فقیه؛ وى از شاگردان ممتاز ابوالفتوح به شمار مى‌رود و اجازۀ روایتى از استاد خود داشته‌ است. کتاب «الوافى بکلام المثبت و النافى» از تألیفات اوست.
  • سید شریف عزّالدین شرفشاه افطسى نیشابورى؛ او داراى کتابى به نام «النظم و النثر الرائق» مى‌باشد و آرامگاهش در نجف است.
  • تاج الدین محمد بن حسین، فرزند ابوالفتوح.
  • صفی‌الدین ابومحمد حسن بن ابی بکر بن سیار الحیروی.
  • عمادالدین ابوالفرج علی، فرزند قطب‌الدین سعید بن هبة‌الله راوندی.

آثار و تألیفات

  1. تفسیر روض الجنان و روح الجنان؛ این کتاب که معروف‌ترین اثر شیخ ابوالفتوح رازى است از جهت فصاحت لفظ و پردازش عبارت، توجه به نکات مناسب تفسیرى، ترجمه‌ى دقیق آیات، آزاد اندیشى در بهره گیرى از روایات مخالف و موافق، نقل اقوال مختلف و گزینش مناسب‌ترین آن و دفاع منطقى و به جا از مذهب شیعه، جایگاه ویژه ای در میان تفاسیر شیعه دارد. با این که مؤلّف اصالتا از نژاد عرب مى‌باشد، اما در اثر زندگى و سکونت دراز مدت در ایران، در زبان فارسى تبحّر کامل یافته و این یادگار جاویدان فارسى را آفریده است.
  2. مناظرۀ حسنیه؛ کتابی منسوب به ابوالفتوح، شامل مناظرۀ دخترى است عالم به نام حسنیه، که در عهد هارون‌الرشید با علمای اهل تسنن در حضور خلیفه مناظره می‌کند و بر آنان چیره می‌شود.
  3. روح الاحباب و روح الالباب فى شرح‌الشهاب؛ شرحى است بر «شهاب الاخبار» از قاضى قضاعى شافعى و موضوع آن، در حکم و امثال است. این کتاب یکى از مدارک بحار الانوار است.
  4. رساله یوحنّا؛ که از زبان فردی نصرانی به نام یوحنا اسرائیلی مصری در مسئلۀ امامت است که پس از بررسی چهار مذهب به تشیع می‌گرود.
  5. منهاج المناهج؛ در تحقیق مذاهب اربعه و اثبات امامت.
  6. رسالۀ اجازه؛ که در تاریخ ۵۵۲ ق. نگارش یافته است.
  7. تفسیر قرآن به زبان عربى.
  8. تبصرة العوام فى معرفة مقالات الانام؛ به زبان فارسى‌ است و ابوالفتوح در بخشى از آن، اندیشه‌هاى حسین بن منصور حلاّج را نقد کرده و در باب‌هاى دیگر، از نسبت‌هاى ناروا به شیعه جواب داده و از تشیع دفاع نموده است.

از نگاه عالمان

  • شیخ منتجب الدین رازی از وی با تعبیر «الامام السعید ترجمان کلام‌الله تعالی» یاد کرده و گفته که او عالم، واعظ و مفسر دین بوده است.
  • قاضى نور اللّه شوشترى در کتاب «مجالس المؤمنین» در مورد ابوالفتوح مى‌نویسد: نشانه‌هاى فضل و کمال و تلاش‌هاى نیکوى وى در تفسیر کتاب خداوند و باطل نمودن شبهات و تردیدهاى مخالفین، از نکات بارزى است که در زندگى این مرد به چشم مى‌خورد و هر که تفسیر مشهور وى را ملاحظه کند، به این حقیقت پى مى‌برد.
  • میرزا محمدباقر خوانسارى صاحب روضات الجنات می گوید: حسین بن على خزاعى معروف به شیخ ابوالفتوح رازى، مؤلف تفسیر مشهور فارسى، از دانشمندان شناخته شده‌ى تفسیر و علم کلام است. او از ماهرترین و بزرگ‌ترین علماى ادب و از راویان سرشناس علم حدیث مى‌باشد.
  • میرزا حسین نورى می گوید: استاد و پیشواى مفسّرین، ترجمان کلام الهى، جمال الدین ابوالفتوح حسین بن على خزاعى رازى، مشهور به ابوالفتوح رازى، دانشمندى فاضل، فقیهى مفسّر، و ادیبى مطّلع بوده و در کسب علم به درجات کمال نایل شده بود.

منابع