جهاد سازندگی
پس از گذشت حدود چهار ماه از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی در پیامی به تاریخ ۲۶ خرداد ۱۳۵۸ ضرورت تشکیل «جهاد سازندگی» را به منظور آبادانی روستاها اعلام کرد. در پی این پیام، جهاد سازندگی در ۲۷ خرداد همان سال با دو هدف اصلی تشکیل شد: رفع محرومیت از روستاها و تأمین درآمد کافی، و ایجاد اشتغال در روستاها و رشد و شکوفایی کشاورزی. (ایروانی، ۱۸۴؛ صحیفه‌ی امام، ج۸، ۱۷۹ ـ ۱۸۰)
در ۲۷ شهریور ۱۳۵۸ اساسنامه‌ی جهاد با سه ماده‌‌ی هدف، روش و وظایف به تصویب هیئت وزیران رسید. طبق اساسنامه، هدف از تشکیل جهاد سازندگی، بسیج امکانات و استعدادهای مردم و دولت برای همکاری در تهیه و اجرای سریع طرح‌های سازندگی، تنظیم روش کار، مشارکت افراد و گروه‌ها و سازمان‌های داوطلب با بکارگیری مقررات ساده بود. وظایف آن نیز تأکید بر رشد ابعاد معنوی و توسعه‌ی مادی، تهیه و تصویب طرح‌های لازم برای پیشبرد کار و همکاری با ادارات در اجرای طرح‌ها تعیین شد.(ایروانی، صص ۱۸۵ ـ ۱۸۶)
بر طبق اساسنامه، اعضای شورای عالی جهاد عبارت‌اند از: نخست‌وزیر یا نماینده‌ی دولت، نماینده‌ی امام، نماینده‌ی شورای انقلاب، شش تن از وزرا به انتخاب نخست‌وزیر، چهار نماینده‌ی منتخب شورای هماهنگی هر استان و دو تن از علما به پیشنهاد نخست‌وزیر و تصویب شورای انقلاب انتخاب می‌شوند. مسئولیت شورا، بررسی و تهیه‌ی برنامه‌ها و طرح‌های سازندگی، تصویب طرح‌های مناسب و جلب همکاری مردم برای اجرای طرح‌های جهاد سازندگی بود. این وظایف را شوراهای جهاد سازندگی استان و شهرستان در سطح محدودتری به عهده داشتند. (همان، ۱۸۹ ـ ۱۹۰)
در اواخر ۱۳۵۸ ش پس از استعفای دولت موقت، جهاد سازندگی به عنوان نهادی انقلابی زیر نظر شورای انقلاب درآمد. مقارن آن شهید بهشتی وارد تشکیلات جهاد سازندگی شد و سرپرستی این نهاد انقلابی را برعهده گرفت (دولت‌های ایران، ۴۵۱) و همراه نماینده‌ی رهبری، سه تن را برای عضویت در شورای مرکزی انتخاب کردند. بدین ترتیب جهاد سازندگی در دوره‌ی نخست فعالیت، به صورت نظام شورایی اداره شد و هر یک از اعضای آن در رأس حوزه‌ای قرار داشتند که شامل نمایندگی امام، روابط عمومی، امور استان‌ها و هماهنگی کمیته‌ها بود. در ۱۳۶۰ ش اعضای شورای مرکزی به پنج تن افزایش یافت. (همان، ۱۹۱ ـ ۱۹۲)
فعالیت جهاد سازندگی در سال‌های نخست آن به عمران، خدمت‌رسانی و آموزش‌های فنی منحصر بود؛ ولی بنا به ضرورت و مقتضیات جامعه، مسئولیت‌های جهاد، دائماً در حال تغییر و تحول بود و رسیدگی به اموری چون امور فرهنگی، بهداشت و اشتغال را نیز عهده‌دار شد.
تشکیل «کمیته‌ی فرهنگی جهاد» به موازات سایر فعالیت‌های سازندگی، تعلیم و تربیت روستاییان را مدنظر قرار داد. این کمیته در کنار کمیته‌های کشاورزی و عمران از ارکان اصلی جهاد محسوب می‌شود که بیشتر فعالیت‌های آن سوادآموزی، آموزش مبانی عقیدتی، تشکیل کتابخانه‌های روستایی، تشکیل شوراهای اسلامی، برگزاری مراسم مذهبی، حل اختلافات روستاییان، تهیه و توزیع نشریه‌ی جهاد روستا، تهیه و توزیع انواع فیلم، نوار، پوستر و سایر نرم‌افزارهای آموزشی بود. (میرزایی، ۱۱۴)
جهاد سازندگی تا سال ۱۳۶۲ش نهادی دولتی نبود ولی انجام کارهای زیربنایی و تولیدی، اهتمام به مشارکت در سیاست‌گذاری‌های کشور و مهم‌تر از همه تلاش‌های بی‌وقفه‌ی آن سبب شد تا در رده‌ی ارگان‌های دولتی قرار گیرد. بدین منظور مجلس شورای اسلامی، در آذر ۱۳۶۲ لایحه‌ی تشکیل وزارت جهاد سازندگی را از تصویب گذراند، (ایروانی، ص ۱۹۵) وزارت جهاد سازندگی از ۱۳۶۳ش عهده‌دار وظایف جدیدی شد از جمله: نظارت و سرپرستی سازمان امور عشایر در سال ۱۳۶۳ ش، صنایع روستایی و دستی در ۱۳۶۴ ش، شرکت سهامی شیر در ۱۳۶۵ ش و شیلات و فرش در ۱۳۶۶ش. (خزاعی، ص۷۳)
حرکت کشور به سوی خودکفایی از طریق توسعه‌ی کشاورزی، از اهداف اصلی وزارتخانه محسوب می‌شد. تشکیلات جهاد سازندگی پس از دولتی شدن، گسترش یافت و سیاست‌های آن تمرکز بیشتری پیدا کرد.
پس از تبدیل جهاد سازندگی به وزارتخانه برای پرهیز از تداخل وظایف آن با وزارت کشاورزی و سایر وزارتخانه‌ها، تفکیک وظایفی صورت گرفت. بر این اساس در مهر ۱۳۶۹ مسئولیت دو بخش گسترده‌ی امور دام و منابع طبیعی به وظایف جهاد سازندگی افزوده شد که حاکی از توانایی بالای جهاد بود و سیاست‌های عمران روستایی آن را به سمت دام و منابع طبیعی تغییر داد. تغییر سیاست‌های جهاد بر اساس نیاز روستاییان که در پی تثبیت وظایف و قانونمند شدن آن صورت گرفت، نتیجه‌ی تأثیر عوامل جدید بر روستاها چون افزایش نیروی کار بوده است. (همان، ۷۳ ـ ۷۴)
ولی به رغم موقعیت جدید جهاد سازندگی، تشکیلات آن از نظر سازمان امور استخدامی، قابل پذیرش نبود و یک‌سال پس از تشکیل وزارت جهاد سازندگی، لایحه‌ی مقررات مالی، اداری و استخدامی آن به تصویب مجلس رسید. بر اساس آن، اعضای شورای مرکزی عبارت بودند از: وزیر، نماینده‌ی مقام رهبری و سه عضو دیگر که وزیر از میان معتمدین جهاد برمی‌گزید. (لایحه‌ی مقررات مالی، اداری، استخدامی و تشکیل جهاد سازندگی، ۲۷)
جنگ عراق با ایران، فعالیت‌های جهاد را تسریع کرد. جهاد طی هشت سال جنگ به منظور جمع‌آوری، ارسال و توزیع کمک‌های مردمی به جبهه‌ها «ستاد پشتیبانی جنگ جهاد سازندگی استان و شهرستان» را تشکیل داد و با چهل گردان مهندسی ـ رزمی و چهار قرارگاه عملیاتی و پشتیبانی جنگ در تمامی عملیات‌ها حضوری فعال داشت.
وظایف محوله به جهاد سازندگی در طول جنگ، پشتیبانی و امور مهندسی جبهه و بازسازی و نوسازی مناطق جنگ‌زده بوده است. احداث ۲۰۵/۷۴ کیلومتر خاکریز، ۲۹٫۴۴۷ سنگر، ۱۱٫۸۴۶ کیلومتر راه‌سازی، ساخت ۴۸۰۷ پل، ۳۵ اسکله، سی سد و حفر ۲۱۶ کیلومتر کانال، نمونه‌ای از عملکرد جهاد سازندگی طی جنگ است.
طراحی و ساخت طولانی‌ترین پل شناور جهان (پل خیبر) به طول چهارده کیلومتر که ارتباط بین جزایر مجنون و ساحل مور را امکان‌پذیر می‌ساخت، از اعمال برجسته‌ی جهاد سازندگی به شمار می‌آید. (ایروانی، ۲۲۵ـ ۲۲۶، ۲۲۹۴ فعالیت‌های پشتیبانی و مهندسی رزمی... در ۲۰ سال تلاش برای سازندگی، ۱۴۴)
پس از پایان جنگ، جهاد سازندگی با تمام امکانات خود به بازسازی مناطق جنگ‌زده پرداخت که از طرح‌های شاخص آن می‌توان به آماده‌سازی شهر جدید قصر شیرین، لوله‌گذاری آب مشروب قصر شیرین و لایروبی رودخانه‌ی بهمن‌شیر اشاره کرد .(۱۴ سال با مردم، ۷۹ ـ ۸۰)
تشکیلات وزارت جهاد سازندگی شامل هشت معاونت، سه سازمان و هفت شرکت وابسته و معاونت‌های آن شامل معاونت امور دام، معاونت ترویج و مشارکت مردمی، معاونت عمران و صنایع روستایی، معاونت آبخیزداری، معاونت امور مجلس و حقوقی، معاونت آموزش و تحقیقات، معاونت طرح و برنامه‌ریزی، معاونت اداری و مالی بود. (تشکیلات جدید وزارت جهاد سازندگی، ۳۲۰۲۶)
معاونت امور اجتماعی که از ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۱ ش فعالیت داشت، از ادغام «مرکز هماهنگی‌های امور شوراها و بسیج» و «آموزش روستاییان» به وجود آمد و در چهار حوزه‌ی: فعالیت‌های فرهنگی، امور شوراهای اسلامی روستا، بسیج سازندگی و آموزش روستاییان فعالیت می‌کرد.
پس از تفکیک وظایف وزارتخانه‌های جهادسازندگی و کشاورزی و با توجه به گستردگی فعالیت‌های آموزشی ـ ترویجی در معاونت امور اجتماعی، نام آن به معاونت ترویج و مشارکت مردمی، تغییر یافت. مهم‌ترین محور این تحول، توسعه‌ی انسانی و توسعه‌ی پایدار با تأکید بر تمرکززدایی و کاهش تصدی‌گری دولت بوده است.
در ۱۳۷۵ ش جهاد سازندگی، طرح بسیج سازندگی را به منظور بهره‌گیری از توانایی‌های جوانان تحصیل‌کرده در رشته‌ی کشاورزی و نیز تأمین نیروی انسانی در بخش ترویج و توسعه‌ی روستایی مطرح کرد که نخستین مرحله‌ی آن در ۱۳۷۸ ش با بکارگیری نیروهای فارغ‌التحصیل کشاورزی در دوره‌ی نظام‌وظیفه به اجرا درآمد. (۲۰ سال تلاش برای سازندگی ۳۹ـ۴۱)
جهاد به منظور برقراری پیوند بین فعالیت‌های اجرایی با مراکز تحقیقاتی، اقداماتی به عمل آورد که از جمله‌ی آنها عبارتند از: راه‌اندازی شش مؤسسه‌ی تحقیقاتی مادر (رازی، جنگل و مرتع، دامپروری، شیلات و آبخیزداری و مهندسی)؛ تولید واکسن‌های پزشکی و دامپزشکی که تولید آن از ۵/۱ میلیارد در روز (در سال ۱۳۶۹ ش) به ۸/۳ میلیارد (در سال ۱۳۷۷ ش) افزایش یافت؛ همچنین صدور فناوری ساخت واکسن و صادرات واکسن که نخستین‌بار در ۱۳۷۷ ش آغاز شد.
در سال ۱۳۷۲ ش مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی به عنوان اولین مرکز اطلاع‌رسانی علمی کشور تأسیس شد که با راه‌اندازی سرویس اطلاعات علمی و سازماندهی متمرکز نشریات خارجی موفق به کسب دو جایزه‌ی رتبه‌ی یک کشوری و یک جایزه‌ی بین‌المللی شد. مؤسسه‌ی آموزش عالی علمی ـ کاربردی جهاد سازندگی نیز با تربیت ده هزار نیروی متخصص از سطح کاردانی تا دکتری به عنوان الگوی جدیدی در نظام آموزشی کشور به وجود آمد. (دستاوردهای وزارت جهاد سازندگی، ۸۹)
جهاد سازندگی در دوران فعالیتش، دستاوردهای مهمی داشته است. حیطه‌ی عملکرد آن بسیار وسیع و زمینه‌ی فعالیت‌هایش متنوع بوده است؛ برای نمونه بخشی از کارکردهای آن عبارتند از: در بخش دام و طیور جهاد سازندگی با به حداقل رساندن واردات محصولات دامی به خودکفایی دست یافت، در حالی‌که پیش از تفکیک وظایف جهاد و وزارت کشاورزی در ۱۳۶۹ ش کشور واردکننده‌ی ۱۲۸ هزارتن گوشت قرمز، ۴۸۰ هزار تن شیر و ۵۲ هزار تن پنیر بوده است.
در بخش شیلات به منظور حفظ ذخایر دریاها با جایگزین کردن شیوه‌های مناسب، روش‌های نامناسب صید را حذف کرد و برای پرورش و تولید سالانه دویست هزار تن میگو و ماهیان سردابی و ۷۵۰ هزار تن ماهیان گرمابی برنامه‌ریزی‌هایی انجام داد. در بخش عشایر، موفق به اجرای بیش از دو هزار پروژه‌ی راه‌سازی، ساخت مدرسه، جایگاه سوخت، چاه کشاورزی و برق‌رسانی شد و با احداث جایگاه‌های توزیع سوخت، از تخریب مراتع و بوته‌کنی جلوگیری کرد.
در بخش منابع طبیعی نیز با اجرای طرح ساماندهی خروج دام از جنگل؛ به منظور حفاظت از منابع جنگل‌های شمال ایران، مدیریت، احیا و غنی‌سازی جنگل‌های دیگر کشور، اجرای طرح ملی تعاون دام و مرتع، توسعه‌ی فضای سبز و جنگل‌کاری در همه‌ی نقاط کشور و ایجاد کمربندهای سبز حفاظتی اقدامات مفیدی انجام داده است.(همان، ۸۴ ـ ۸۸)
کمک به مناطق محروم کشورهای مسلمان نیز از دیگر اهداف جهاد سازندگی است. از همین رو در پی دیدار آیت‌الله خامنه‌ای در ۱۳۶۴ ش از چند کشور آفریقایی، جهاد سازندگی مأموریت یافت. در کشور تانزانیا طرح‌های توسعه‌ی روستایی را اجرا کند. پس از آن حیطه‌ی فعالیت جهاد به سیرالئون، غنا و لبنان نیز گسترش یافت و دفاتر جهاد سازندگی در این کشورها تأسیس شدند.
اجرای پروژه‌های کشت آبی و دیم، تهیه و توزیع ادوات صیادی، آموزش روستاییان و کشاورزان، ارائه‌ی خدمات و احداث مراکز درمانی، ساخت دبیرستان و فروشگاه‌های عرضه‌ی محصولات کشاورزی از جمله فعالیت‌های جهاد سازندگی در این کشورها بوده است.(۱۴ سال با مردم، ۷۷ ـ ۷۸)
فعالیت در وزارتخانه‌ی جهاد سازندگی و کشاورزی به موازات هم در بخش عمران روستایی و کشاورزی، موجد ناهماهنگی‌هایی به خصوص در بخش کشاورزی شده بود و ادغام این دو وزارتخانه گامی برای بهبود وضعیت به‌شمار می‌آمد؛ بنابراین دولت با تقدیم لایحه‌ای به مجلس، خواستار تمرکز امور کشاورزی، دام، عمران و توسعه‌ی روستایی در یک وزارتخانه شد.
پس از نشست‌های متعدد سرانجام در دی ۱۳۷۹ این لایحه به تصویب مجلس رسید و وزارت جهاد کشاورزی، جایگزین دو وزارت کشاورزی و جهاد سازندگی گردید. (چگونگی تصویب لایحه‌ی وزارت جهاد کشاورزی…، ۸ ـ ۹)
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "جهاد سازندگی"، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: ۱۸ مهرماه ۱۳۹۲.
