دعای ۲۵ صحیفه سجادیه/ شرح‌ها و ترجمه‌ها (بخش چهارم)
اللَّهُمَّ أَعْطِنِی کلَّ سُؤْلِی، وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی، وَ لَا تَمْنَعْنِی الْإِجَابَةَ وَ قَدْ ضَمِنْتَهَا لِی، وَ لَا تَحْجُبْ دُعَائِی عَنْک وَ قَدْ أَمَرْتَنِی بِهِ، وَ امْنُنْ عَلَی بِکلِّ مَا یصْلِحُنِی فِی دُنْیای وَ آخِرَتِی مَا ذَکرْتُ مِنْهُ وَ مَا نَسِیتُ، أَوْ أَظْهَرْتُ أَوْ أَخْفَیتُ أَوْ أَعْلَنْتُ أَوْ أَسْرَرْتُ.
وَ اجْعَلْنِی فِی جَمِیعِ ذَلِک مِنَ الْمُصْلِحِینَ بِسُؤَالِی إِیاک، الْمُنْجِحِینَ بِالطَّلَبِ إِلَیک غَیرِ الْمَمْنُوعِینَ بِالتَّوَکلِ عَلَیک، الْمُعَوَّدِینَ بِالتَّعَوُّذِ بِک، الرَّابِحِینَ فِی التِّجَارَةِ عَلَیک، الْمُجَارِینَ بِعِزِّک، الْمُوَسَّعِ عَلَیهِمُ الرِّزْقُ الْحَلَالُ مِنْ فَضْلِک، الْوَاسِعِ بِجُودِک وَ کرَمِک، الْمُعَزِّینَ مِنَ الذُّلِّ بِک، وَ الْمُجَارِینَ مِنَ الظُّلْمِ بِعَدْلِک، وَ الْمُعَافَینَ مِنَ الْبَلَاءِ بِرَحْمَتِک، وَ الْمُغْنَینَ مِنَ الْفَقْرِ بِغِنَاک، وَ الْمَعْصُومِینَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الزَّلَلِ وَ الْخَطَاءِ بِتَقْوَاک، وَ الْمُوَفَّقِینَ لِلْخَیرِ وَ الرُّشْدِ وَ الصَّوَابِ بِطَاعَتِک، وَ الْمُحَالِ بَینَهُمْ وَ بَینَ الذُّنُوبِ بِقُدْرَتِک، التَّارِکینَ لِکلِّ مَعْصِیتِک، السَّاکنِینَ فِی جِوَارِک.
اللَّهُمَّ أَعْطِنَا جَمِیعَ ذَلِک بِتَوْفِیقِک وَ رَحْمَتِک، وَ أَعِذْنَا مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ، وَ أَعْطِ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِثْلَ الَّذِی سَأَلْتُک لِنَفْسِی وَ لِوُلْدِی فِی عَاجِلِ الدُّنْیا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ، إِنَّک قَرِیبٌ مُجِیبٌ سَمِیعٌ عَلِیمٌ عَفُوٌّ غَفُورٌ رَءُوفٌ رَحِیمٌ. وَ «آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً، وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ».
ترجمه‌ها
ترجمه انصاریان
خداوندا تمام خواسته‌هایم را عطا کن و حوائجم را برآور و مرا از اجابت دعا ممنوع مکن که تو خود استجابت دعا را برایم ضامن شده‌ای، و دعایم را از خودت محجوب مدار که تو مرا به دعا فرمان داده‌ای، و هر چه را که در این جهان و آن جهان باعث اصلاح حالم شود، به من کرامت کن، خواه یادآور شده خواه فراموش کرده باشم، اظهار کرده یا پوشیده باشم، آشکارا درخواست نموده باشم یا در پنهانی،
و در تمام این جهات به سبب تقاضایی که تنها از تو دارم مرا از کسانی که کار خود به اصلاح آورند قرار ده، آنان که به درخواستشان از تو در شمار کامیابان شدند، و به خاطر اعتماد بر تو محروم از لطفت نشدند،
از آن گروه که به پناه‌آوردن به تو خو کرده، و از سوداگری با تو سود سرشار بردند، آنان که در پناه عزتت نشستند، و به جود و کرمت از فضل واسع تو روزی حلال وسیع یافتند، و به عنایت تو از خواری به عزت رسیده، و از ستم در پناه عدلت زندگی می‌کنند، و به رحمتت از بلا رهیده، و به بی‌نیازی تو از فقر و نداری به توانگری رسیده‌اند، و به حفظ تو ز گناهان و لغزشها و خطاها در امان مانده، و در سایه طاعتت به خیر و رشد و صواب موفق گردیده‌اند، و به قدرت تو میان آنان و گناهان حایلی ایجاد شده، و هرگونه نافرمانی تو را به زمین نهاده، و در جوار رحمتت ساکن شده‌اند.
خداوندا همه این امور را به توفیق و رحمت خود به ما عطا فرما، و ما را از عذاب دوزخ پناه ده، و به تمام مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان باایمان همه آنچه را که برای خود و فرزندانم از تو خواستم در این جهان و آن جهان عنایت کن، که تو نزدیک و اجابت کننده، و شنوا و دانا، و عفو کننده و آمرزنده، و دلسوز و مهربان هستی، و ما را در این دنیا حسنه، و در آن دنیا حسنه مرحمت فرما، و از عذاب جهنم حفظ نما.
ترجمه آیتی
بار خدایا، هر چه از تو خواسته ام به من عطا کن و حوایج من برآور. و چون بر عهده گرفته اى که دعاى من به اجابت رسانى پس دعاى من از درگاه خود مران. و چون خود مرا به دعا فرمان داده اى دعاى من از آن پیشگاه محجوب مدار. اى خداوند از فضل خویش هر چه سبب اصلاح من در دنیا و آخرت شود به من عطا کن، خواه آن را بر زبان آورده باشم یا فراموش کرده باشم، آشکار کرده باشم یا نهان داشته باشم دیگران را از آن آگاه کرده باشم یا از دیگران پنهان کرده باشم.
خداوندا، چنان کن که در همه حال به درخواستى که از تو مى کنم در زمره ى مصلحان درآیم و به چیزى که از تو طلب مى دارم در شمار کام یافتگان و به توکل بر تو در عداد آن کسان که دست ردشان بر سینه نزده اى.
اى خداوند، در شمار آنانم بر که خو گرفته اند پناه جستن به تو را و سودها برده اند از سوداى با تو و پناه گرفته اند در مامن عز تو و تو از خزانه ى فضل و نعمت خویش به فراوانى روزى حلالشان داده اى و به جود و کرم تو فراخ نعمتى یافته اند و به تو از ذلت به عزت رسیده اند و از جور و ستم ستمکاران در سایه ى دادگرى تو غنوده اند و به رحمت تو از بلا رهیده اند و به توانگرى تو از بینوایى به توانگرى رسیده اند و به یمن و تقواى تو از گناه و لغزش و خطا در امان مانده اند و به طاعت تو به خیر و رشاد و صواب توفیق یافته اند و به قدرت تو میان ایشان و گناهان مانع پدید آمده است، آن کسان که همه ى معاصى تو را ترک گفته اند و در جوار رحمت تو خفته اند.
اى خداوند، همه ى این موهبتها را به توفیق و رحمت خود به من ارزانى دار و ما را از عذاب دوزخ نگه دار و همه ى مردان مسلمان و زنان مسلمان و همه ى مردان مومن و زنان مومن را در این جهان گذران و آن جهان آینده، هر چه براى خود و فرزندانم از تو طلب داشته ام عنایت فرما، زیرا تو نزدیکى و اجابت کننده اى، تو شنوایى و دانایى، تو عفوکننده اى و آمرزنده اى، تو مشفق و مهربانى. ما را در این دنیا نیکى ده و در آخرت نیکى ده و از عذاب آتش حفظ فرما.
ترجمه ارفع
پروردگارا به همه درخواستهایم پاسخ بده و حوایجم را برآورده ساز و چون ضامن استجابت دعایم شده ای بنابراین مانع استجابت دعایم نشو و چون ضامن استجابت دعایم نشو و چون خود فرمان دادى که ترا بخوانیم پس دعایم را رد مفرما و بر من منت بگذار و هر چه که صلاح دنیا و آخرت من هست خواه ذکر کردم و یا فراموش نمودم و یا آشکار کردم و یا مخفى داشتم و یا اعلان کردم و یا پنهان داشتم همه و همه را به من عنایت فرما.
و در تمام این موارد مرا از جمله کسانى قرار ده که خیر و صلاح خویش را از تو مطالبه مى کند و در طلب از تو موفق بوده و با توکل بر تو محروم از الطافت نگشته است.
الها مرا از جمله آنهایى قرار ده که در پناه بردن بر تو عادت کرده و در معامله با تو سود برده است و به عزتت پناهنده شده و از جانب فضلت صاحب روزى وسیع گشته و این به سبب جود و کرمت حاصل گشته است.
خدایا مرا جزء کسانى قرار ده که از تگنا و خوارى به عزت و شوکت رسیده اند و از ظلم ظالمین به عدلت پناه آورده اند و به توسط رحمتت از بلا معافشان فرموده ای و از ندارى به ثروت رسیده و به سبب تقوى و ترس از خودت از گناهان و لغزشها و خطایا مصون مانده اند و به واسطه طاعت و بندگى ات موفق در کار خیر و راست و درست شده اند و بین ایشان و گناهان با قدرت لایزالت حایل شده ای و هر نافرمانى ات را رها کرده و در جوار رحمتت ساکن شده اند.
خدایا همه اینها را به لطف و رحمتت عطا فرما و ما را از عذاب آزاردهنده پناه ده و به جمیع مردان و زنان مسلمان و مومن همانند آنچه را که براى خود و فرزندانم سئوال کردم عطا کن، هم در این دنیا و هم در آخرت زیرا که تو به ما نزدیکى و ما را اجابت مى کنى و صداى ما را مى شنوى و آگاه به وضع ما هستى و اهل بخششى و آمرزش و رئوف و مهربان مى باشى. بنابراین در دنیا و آخرت به ما حسنه و توفیق انجام کارهاى نیک عنایت کن و ما را از عذاب آتشین دوزخ حفظ فرما.
ترجمه استادولی
خدایا، همه خواسته هایم را به من عطا کن، و حاجت هایم را برآور، و مرا از اجابت دعا محروم مدار که تو خود اجابت دعایم را ضمانت کرده اى؛ و دعایم را از خودت محجوب مساز که تو خود مرا به دعا کردن فرمان داده اى؛ و آنچه را که مایه اصلاح من در دنیا و آخرت من است به من ارزانى دار، خواه آن را یاد کرده یا فراموش نموده، و اظهار کرده یا نهان داشته، و آشکارا درخواست نموده یا در پنهانى خواسته باشم.
و مرا در همه این جهان به سبب درخواستى که تنها از تو دارم از شایسته کاران قرار ده، از آنان که به سبب درخواستشان از تو کامیاب شدند، و به خاطر توکل بر تو از لطفت محروم نگشتند.
آنان که به پناه آوردن به تو خو کرده اند، و در سوداگرى با تو سود برده اند، و در پناه عزت تو آرمیده اند، و به جود و کرم تو از فضل و بخشش گسترده ات روزى حلال سرشار یافته اند، و به یارى تو از چاه ذلت به اوج عزت رسیده اند، و از ستم دیگران در پناه عدل تو قرار گرفته اند، و به مهر و رحمتت از بلاها رهیده اند، و به توانگرى تو از تهیدستى به بى نیازى رسیده اند، و به حفظ تو از گناهان و لغزش ها و خطاها نگاهدارى شده اند، و به سبب فرمانبرداریت به راه خیر و رشد و درستى موفق گشته اند، و به قدرتت میان آنان و گناهان فاصله افتاد، آنان که همه نافرمانى هاى تو را ترک گفته اند، و در پناه تو جاى گرفته اند.
خدایا، همه این خواسته ها را به توفیق و رحمتت به ما عطا فرما، و ما را از آتش دوزخ پناه ده، و به همه مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان مانند آنچه را که براى خود و فرزندانم از تو خواسته ام در این سراى فانى و آن سراى باقى عنایت کن، که تو نزدیک و اجابت کننده و شنوا و دانا و بخشاینده و آمرزنده و دلسوز و مهربانى. و ما را در دنیا نیکى و در آخرت نیز نیکى عطا فرما و از عذاب آتش دوزخ نگاه دار.
ترجمه الهی قمشه‌ای
بارالها هر چه از حضرتت (به دعا) درخواست کردم همه را عطا فرما و حوائجم را برآور و از اجابت دعاها محرومم مگردان که تو خود اجابت دعا را ضمانت فرموده اى (که در کتاب خود فرمودى ادعونى استجب لکم) و دعاى مرا از درگاه رحمتت رد مگردان که تو خود مرا امر به دعا فرمودى و اى خدا بر من منت گذار و هر چه امور دنیا و آخرتم را اصلاح مى کند به من عطا فرما آنچه را (در دعا) ذکر کردم یا فراموش کردم یا به درگاه حضرتت اظهار داشتم یا در دل پنهان داشتم چه آشکار و چه نهان گردانیدم همه را به کرمت مرحمت فرما
و اى خدا در تمام این دعا و درخواستهایم که مسئلت از درگاه حضرتت مى کنم مرا از اصلاح کاران و رستگاران و فیروزمندان عالم قرار ده آنانکه از درخواستشان به درگاه حضرتت نجاح یافتند و کامروا شدند و به توکل و اعتمادى که بر تو داشتند ممنوع و محروم از لطف و رحمتت نگردیدند
آنانکه چون به تو پناهنده شدند در پناهت (از هر حادثه و بلا و فتنه) محفوظ گردیدند و در تجارتى که با تو کردند سود و بهره کامل یافتند آنانکه در جوار عزتت آرمیدند آنانکه به فضل وجود و کرم و رحمت واسعه ات روزى وسیع حلال نصیب یافتند آنانکه از ذلت و خوارى بندگى حضرتت به عزت و سلطنت ابد رسیدند و از ظلم (ستمکاران و اشرار جهان) در جوار عدل تو پناه بردند (و از هر ظلم و جور و آزار بیاسودند) آنانکه از هر رنج و بلا به رحمتت عافیت و رستگارى یافتند آنانکه از فقر خود به غناى ذاتى تو از همه بى نیاز شدند آنانکه از هر گناه و لغزش و خطاکارى به واسطه خدا ترسى معصوم و محفوظ گردیدند آنانکه بر هر کار خیر و صواب و طریق رشد و هدایت به واسطه طاعتت موفق شدند و به قدرت کامله ات میان آنها و گناهان جدائى انداختى و هر گناه را ترک کردند و در جوار عنایتت آرمیدند
بار الها (مرا از آن پاکان و مقربان خود قرار ده) و جمیع آنچه در این دعا درخواست کردم همه را (به لطف و رحمتت) عطا فرما و ما را از عذاب آتش فروزان دوزخ در پناه کرمت بدار (و از آن آتش قهر و غضب نجات بخش) و نیز اى خدا آنچه من از درگاه کرمت بر خود و فرزندانم به دعا خواستم مانند آن را هم به تمام مرد و زن مسلمان و مرد و زن اهل ایمان در حیوه عاجل دو روزه دنیا و زندگانى آتیه ابدى آخرت به همه عطا فرما (که اى خداى عالم) تو البته (به لطف و رحمت) به ما نزدیکى و دعاى ما را مى شنوى و اجابت مى فرمائى و به همه امور عالم دانائى و بر گنه کاران با عفو و بخشش و آمرزش و با همه بندگان عطوف و رووف و مهربانى و ما را در دنیا و آخرت بهر نعمت بهره مند گردان و از شکنجه ى آتش دوزخ نگاه دار.
ترجمه سجادی
خداوندا همه خواسته هایم را به من عطا کن و حاجت هایم را برآور و اجابت (دعا) را از من دریغ نکن، که خود آن را ضمانت کرده اى و دعایم را از خود بازندار، که خود مرا به آن امر فرموده اى و هر چه در دنیایم و آخرتم به صلاحم است، چه آن را به یاد آوردم یا آنچه فراموش کردم، و اظهار کردم یا پنهان نمودم، و آشکار ساختم یا در پنهان خواسته ام، بر من ارزانى دار.
و مرا در همه آن (امور) به خاطر درخواستم از تو، از شایسته کارانى قرار ده که با درخواست از تو، کامیاب شدند. که با توکل بر تو، (از لطفت) بازداشته نشدند.
(آنان که) به پناه بردن به تو خو گرفته اند، در تجارت با تو سود کرده اند، (همان ها که) به عزّت تو پناه آورده اند، و به جود و کرم تو از فضل گسترده ات روزى حلال براى آنان سرشار شده، به یارى تو از ذلّت به عزّت رسیده اند، از ستم (دیگران) به عدل تو پناه آورده اند و به رحمت تو از بلا رهیده اند و به توانگرى تو از فقر به بى نیازى رسیده اند و با ترس از تو از گناهان و نادرستى و خطا، نگه داشته شده اند و با فرمانبرى تو به کار خیر و رشد و صواب، موفّق گشته اند و به قدرت تو میان آنها و گناهان فاصله افتاده. (آنان که) همه نافرمانى هایت را ترک کرده در همسایگى تو جاى گرفته اند.
خداوندا به توفیق و رحمتت همه آن (درخواست ها) را به ما عطا فرما و ما را از شکنجه آتش پناه ده و به همه مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان، مانندِ آنچه براى خود و فرزندانم از تو درخواست نمودم، در دنیاى کنونى و آخرت آینده ببخش. همانا تو نزدیک، اجابت کننده، شنوا، دانا، بخشاینده، آمرزنده، دلسوز و مهربان هستى. و ما را در دنیا نیکى و در آخرت نیکى عطا کن و از شکنجه آتش نگاهمان دار.
ترجمه شعرانی
خدایا هر چه خواستم از تو به من عطا کن و حوائج مرا برآور و از اجابت نومید مکن چون تو خود وعده دادى که دعاى مرا مستجاب کنى و خواسته هاى من از تو محجوب نگردد. هر چه شایسته ى من است در دنیا و آخرت عطا فرما، به یاد داشته یا فراموش کرده باشم، ظاهر کنم یا پنهان دارم، آشکارا گویم یا به خفیه با تو در میان نهم.
و مرا در همه حال بنده ى شایسته گردان که از تو سئوال کنم و به مطلوب خود برسم چون آن را از تو خواستم، و از خواسته ى خود محروم نشوم چون توکل بر تو کردم.
و محفوظ مانم چون پناه به تو آوردم و در تجارت با تو سود برم و در سایه ى عزت تو ایمن باشم و روزى حلال از فضل واسع و جود و کرم تو بر من فراخ شود، از آن مردم که از خوارى به سبب تو عزت یافتند و از ستم ستمگران به عدل تو پناه بردند و از بلا و گزند به رحمت تو تندرستى جستند و از تنگدستى به گنج تو بى نیاز گشتند و به تقوى از گناه و لغزش محفوظ ماندند و به خیر و راه صواب به طاعت تو رستگار شدند و میان آنها و گناه به قدرت تو حجابى حائل گشت و نافرمانى را ترک کرده و در پناه تو جاى گرفتند.
خدایا این همه را به توفیق و رحمت خود به من ارزانى دار و مرا از عذاب دوزخ در پناه خود گیر و مانند آنچه من براى خود و فرزندان خود در دنیا و آخرت طلب کردم. به همه مسلمین و مسلمات و مومنین و مومنات عطا کن. تو به بندگان نزدیکى و حاجت آنها را برمى آورى، هر آوازى را مى شنوى و هر راز دل را مى دانى. گناهان را مى بخشى و گناهکاران را مى آمرزى، مهربانى و رحیم. ما را در دنیا نیکوئى ده و در آخرت نیز و ما را از عذاب آتش نگاهدار.
ترجمه فولادوند
بار خدایا! هر خواسته اى که دارم برآور و نیازهایم را بر طرف کن و مانع از اجابت دعاى من مباش چون تو خود بر آوردن آن را ضمانت فرموده اى و میان خود و دعاى من حائلى قرار مده، چرا که تو خود مرا بدان دستور داده اى و هر چه را که در دنیا و آخرت مایه ى اصلاح حال من شود مرحمت کن، چه آن را یادآور شده باشم یا به دست فراموشى سپرده و خواه آن را ظاهر ساخته یا پنهان کرده و خواه اعلام داشته یا به اخفاء آن پرداخته باشم
و مرا در همه ى این احوال در مسئلتم از زمره ى مصلحان و با خواستن از تو در شمار کامگاران و با تکیه بر توکل از غیر بازداشتگان و با پناه جستن به تو از سودبرندگان در سوداى با خود، قرار ده و در سایه ى جود و دهشت از کسانى قرار ده که روزى حلالشان داده اى و آنهایى که به یارى کرمت از خوارى به عزت رسیده و از رنج ستم در سایه ى دادت آرمیده اند و به فیض رحمتت از بلا عافیت یافته و از برکت بى نیازیت به نوایى رسیده اند و در سایه ى پرهیزگارى تو از گناهان و لغزشها و هر خطایى معصوم مانده و توفیق نیکى و رشد و صواب در طاعتت پیدا کرده اند و از پرتو توانایى تو میان آنها و گناهان حائلى پدید آمده و هر گونه گناهى را رها کرده و در جوار تو منزل گزیده اند.
بار خدایا! همه این خواستنیها را به توفیق و رحمت خود به ما بده و ما را از شکنجه ى آتش پناه ده و به همه ى مسلمانان مرد و زن و مردان با ایمان و زنان با ایمان نظیر آنچه من براى خودم و اولادم، در همین دنیا و آن سراى، تمنا کرده ام عطا فرما، چرا که تو نزدیک اجابت کننده و شنواى داناى با گذشت و عفو کننده و رئوف و مهربانى و ما را در این دنیا نیکویى و در سراى آخرت نیکویى عطا کن و از عذاب آتش نگاهدار.
ترجمه فیض الاسلام
بار خدایا همه ى درخواستهایم را عطا کن، و حاجتهایم را برآور، و مرا از برآوردن (درخواستهایم) بازمدار که خود آن را برایم ضامن شده اى (بر خویشتن لازم گردانیده اى) و دعایم را از (درگاه) خود منع مفرما که تو خود مرا به آن امر فرمودى (این دو جمله از دعا اشاره است به قول خداى تعالى «س ۴۰ ى ۶۰»: «و قال ربکم ادعونى استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین» یعنى و پروردگار شما فرمود بخوانید مرا تا خواسته ى شما را برآورم، آنانکه از عبادت و پرستش من «مرا خواندن» سرکشى کنند به زودى با ذلت و خوارى در دوزخ درآیند. حضرت صادق- علیه السلام- فرموده: عبادت در قول خداى تعالى: ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین دعاء است، و افضل و برترین عبادت دعاء است) و آنچه در دنیا و آخرت من باعث اصلاح حالم شود به من انعام فرما، از آن یادآورده یا فراموش کرده باشم (به زبان) اظهار نموده یا (در دل) پنهان داشته ام (براى مردم) آشکار کرده یا (براى دیگرى) در پنهان گفته باشم
و مرا در همه ى احوال به وسیله ى درخواستم از تو از جمله ى اصلاح کنندگان (اندیشه و کردارشان) و به طلب از تو از فیروزى یافتگان (حاجت برآورده شده ها) که با توکل و اعتماد بر تو منع و بازداشته نشده اند، قرار ده
و مرا در جمله ى کسانى درآور که به پناه بردن بر تو خو گرفته، و در سوداى با تو سود برده، و به عزت و توانائى تو پناه برده، که از فضل و بخشش بسیار تو روزى حلال برایشان فراخ گشته، و به وسیله ى تو از ذلت و خوارى به عزت و بزرگوارى رسیده، و از ظلم و ستم به عدل و داد تو پناه جسته، و به رحمت و مهربانیت از بلا و گرفتارى بهبودى یافته، و به بى نیازیت از فقر و بى چیزى توانگر گشته، و به ترس از تو از گناهان و لغزشها و نادرستیها نگاهداشته شده، وبه پیروى از تو به نیکى و راه راست و درست توفیق یافته، و به قدرت تو میان ایشان و گناهان حائل و مانعى درآمده، و هر نافرمانى تو را رها کرده، و در جوار و همسایگى تو آرمیده اند (از هر آفت و بلائى رهائى یافته اند)
بار خدایا همه ى آن خواسته ها را به توفیق و جور شدن اسباب کار و رحمت و مهربانیت به ما عطا فرما، و ما را از آزار آتش پناه ده، و مانند آنچه از تو براى خود و فرزندانم در دنیاى کنونى و آخرت آینده خواستم به همه ى مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان با ایمان ببخش، زیرا تو نزدیک، اجابت کننده، شنوا، دانا، عفوکننده، و آمرزنده، مهربان و بخشنده اى (رسول خدا- صلى الله علیه و آله- فرموده: هر مومنى که براى مومنین و مومنات دعا کند خداى عزوجل از هر مومن و مومنه اى که از اول روزگار گذشته یا آنکه تا روز قیامت آینده است مانند آنچه را که او براى ایشان دعا کرده به او بازمى گرداند)
و ما را در دنیا حسنه و نیکوئى (توفیق عبادت و بندگى) و در آخرت حسنه (بهشت جاوید) عطا فرما، و از عذاب و شکنجه ى آتش (دوزخ) نگاهمان دار.شرح‌ها
دیار عاشقان (انصاریان)
«اَللَّهُمَّ أَعْطِنِی کلَّ سُؤْلِی وَ اقْضِ لِی حَوَائِجِی وَ لاَ تَمْنَعْنِی الْإِجَابَةَ وَ قَدْ ضَمِنْتَهَا لِی وَ لاَ تَحْجُبْ دُعَائِی عَنْک وَ قَدْ أَمَرْتَنِی بِهِ
وَ امْنُنْ عَلَی بِکلِّ مَا یصْلِحُنِی فِی دُنْیای وَ آخِرَتِی مَا ذَکرْتُ مِنْهُ وَ مَا نَسِیتُ أَوْ أَظْهَرْتُ أَوْ أَخْفَیتُ أَوْ أَعْلَنْتُ أَوْ أَسْرَرْتُ
وَ اجْعَلْنِی فِی جَمِیعِ ذَلِک مِنَ الْمُصْلِحِینَ بِسُؤَالِی إِیاک الْمُنْجِحِینَ بِالطَّلَبِ إِلَیک غَیرِ الْمَمْنُوعِینَ بِالتَّوَکلِ عَلَیک»:
"الهى همه خواسته هایم را عطا کن، و تمام حوائجم را برآور، و مرا از اجابت دعا محروم مکن در حالى که آن را ضمانت نمودى، و حجابى بین خود و دعایم قرار مده در حالى که دستور دعا دادى، و هرچه موجب صلاح دنیا و آخرتم شود به من مرحمت کن چه آن را که به یاد آوردم یافراموش کردم، ظاهر ساختم یا پنهان، و آشکارا خواستم یا در نهان.و در همه احوال مرا از درستکاران به وسیله مسألتم، و کامیابان به توسط خواهش از تو قرار ده، که از جمله محرومان بر اثر تول بر تو نبوده، که متوکل بر تو از فیوضات محروم نیست".
«اَلْمُعَوَّدِینَ بِالتَّعَوُّذِ بِک الرَّابِحِینَ فِی التِّجَارَةِ عَلَیک الْمُجَارِینَ بِعِزِّک
الْمُوسَعِ عَلَیهِمُ الرِّزْقُ الْحَلاَلُ مِنْ فَضْلِک الْوَاسِعِ بِجُودِک وَ کرَمِک
الْمُعَزِّینَ مِنَ الذُّلِّ بِک وَ الْمُجَارِینَ مِنَ الظُّلْمِ بِعَدْلِک وَ الْمُعَافَینَ مِنَ الْبَلاَءِ بِرَحْمَتِک
وَ الْمُغْنَینَ مِنَ الْفَقْرِ بِغِنَاک وَ الْمَعْصُومِینَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الزَّلَلِ وَ الْخَطَاءِ بِتَقْوَاک وَ الْمُوَفَّقِینَ لِلْخَیرِ وَ الرُّشْدِ وَ الصَّوَابِ بِطَاعَتِک وَ الْمُحَالِ بَینَهُمْ وَ بَینَ الذُّنُوبِ بِقُدْرَتِک التَّارِکینَ لِکلِّ مَعْصِیتِک السَّاکنِینَ فِی جِوَارِک»:
"الهى مرا از آنانى قرار ده که به پناه بردن به تو عادت کرده اند، و در سوداگرى با تو سودبرده اند، و در پناه عزّ تو قرار گرفته اند، و گشادگى در روزى حلال در سایه فضل و بخشندگى و کرامت به آنان عطا فرموده اى،و به لطفت از خوارى به عزت رسیده، و در سایه عدلت از ستم در آمان مانده، و به رحمتت از بلا عافیت یافته، و به برکت بى نیازیت از فقر توانگر شده و به حفظت از گناهان و لغزش ها و خطاها مصون مانده، و بر اثر طاعتت توفیق خیر و راه راست و درستى یافته، و در پرتو قدرتت بین آنان و گناهان فاصله افتاده، و هر گونه نافرمانى تو را رها کرده، و در سایه جوارت آرمیده اند!"
«اَللَّهُمَّ أَعْطِنَا جَمِیعَ ذَلِک بِتَوْفِیقِک وَ رَحْمَتِک وَ أَعِذْنَا مِنْ عَذَابِ السَّعِیرِ
وَ أَعْطِ جَمِیعَ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِثْلَ الَّذِی سَأَلْتُک لِنَفْسِی وَ لِوُلْدِی فِی عَاجِلِ الدُّنْیا وَ آجِلِ الآْخِرَةِ
إِنَّک قَرِیبٌ مُجِیبٌ سَمِیعٌ عَلِیمٌ عَفُوٌّ غَفُورٌ رَءُوفٌ رَحِیمٌ وَ آتِنَا فِی الدُّنْیا حنَةً وَ فِی الآْخِرَةِ حنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ»:
در فرازهاى عرشى بالا وسعت ظرفیت و روح با عظمت امام سجاد علیه السلام را مى بینیم که آنچه براى خود وفرزندانش خواسته براى همه مى خواهد.
"الهى تمام اینهائى را که در این دعا خواستم در سایه توفیق و رحمتت به ما عطا کن، و ما را از عذاب جهنّم ایمن دار، و به تمام مسلمین و مسلمات و مؤمنین و مؤمنات مانند آنچه را که براى خود و فرزندانم در زندگى کنونى و آینده آخرت خواستم عطا بفرما، که تو نزدیک و اجابت کننده، و شنوا و بخشنده، و آمرزنده و مهربان و رحیمى; و ما را در دنیا و آخرت حسنه عنایت کن، و از عذاب جهنم نگاهدار".
حضرت صادق علیه السلام در توضیح آیه شریفه اى که در آخر دعا آمده است مى فرماید: "منظور از حسنه آخرت، رضوان الهى و بهشت، و مراد از حسنه دنیا، گشایش در رزق و معاش و نیکى اخلاق است".
این فقیر وقتى به پایان این دعا رسیدم نزدیک به دو ساعت از اذان شب جمعه گذشته بود، با کمال تضرع و زارى از حضرت حق خواستم که تمام این خواسته ها را در حقّ همه ما مردم این زمان اجابت فرماید و ما را در اصلاح و تربیت و رشد فرزندانمان توفیق دهد.
شرح صحیفه (قهپایی)
«اللهم اعطنى کل سولى. و اقض لى حوائجى. و لا تمنعنى الاجابه و قد ضمنتها لى».
السوال: ما یسال الانسان.
یعنى: بار خدایا، عطا کن مرا جمیع آنچه سوال کردم من. و بر آور حاجتهاى مرا. و بازمدار مرا از اجابت نمودن خود دعوت مرا و حال آنکه ضامن شده اى اجابت را از براى من- حیث قلت:(ادعونى استجب لکم).
«و لا تحجب دعائى عنک و قد امرتنى به».
و بازمدار دعاى مرا از خود و حال آنکه فرموده اى مرا به دعا- چنانچه آیه ى مذکوره دال است بر این.
«و امنن على بکل ما یصلحنى فى دنیاى و آخرتى ما ذکرت منه و ما نسیت، او اظهرت او اخفیت، او اعلنت او اسررت».
الاخفاء: ضد الاعلان. و اعلن الشى ء: اظهره و لم یخفه. و قال الطبرسى فى قوله تعالى: (یعلم السر و اخفى): ان السر ما حدث العبد به غیره فى خفیه. و اخفى منه ما اضمره فى نفسه و لم یحدث غیره. و او للتقسیم.
یعنى: و نعمت ده بر من به هر آنچه اصلاح آورد حال مرا در دنیا و آخرت من، خواه آنچه به خاطر داشته باشم و خواه آنچه فراموش کرده باشم، یا آنچه اظهار نموده باشم یا آنچه پنهان کردم، و آنچه آشکارا کردم یا آنچه در خفیه کردم.
«و اجعلنى فى جمیع ذلک من المصلحین بسوالى ایاک، المنجحین بالطلب الیک».
المنجح: اسم فاعل من انجح الرجل فهو منجح، یعنى: صار ذا نجح.
(یعنى:) و بگردان مرا در جمیع این احوال از اصلاح کنندگان حال خود به سبب سوال کردن من تو را، و از ظفر یافتگان به حاجت خود به سبب طلب نمودن حاجات خود از جناب تو.
«غیر الممنوعین بالتوکل علیک».
قد روى «غیر» بفتح الراء على انه حال من ضمیر المفعول فى «اجعلنى»، و بالکسر على انه معطوف على «المنجحین».
و الباء فى «بالتوکل» اما بمعنى من- کما فى قوله تعالى: (یشرب بها عباد الله)، اى: منها- و اما بمعنى فى، اى: غیر الممنوعین عن امنیاتهم و مبتغیاتهم فى توکلهم علیک، و اما للسبب کما فى قرینیها السابقین، اى: بسبب توکلهم علیک.
یعنى: بگردان مرا از ظفر یافتگان در حالتى که ممنوع نشده باشیم- یا: از ظفریافتگان نه از ممنوعان- به سبب توکل و اعتماد نمودن بر تو.
«المعوذین بالتعوذ بک».
فى نسخه ابن السکون و فى بعض النسخ فى الاول بالمهمله و فى الثانیه بالمعجمه. و فى بعضها فى الاول ایضا بالمعجمه. و الاصل بالمهمله فیهما. «المعودین» بالدال المهمله على ان یکون اسم مفعول من عود، و هو تفعیل من العاده. و فى نسخه ابن ادریس: «المعوذین» بالذال المعجمه. و هو احسن.
یعنى: پناه داده شدگان باشیم به پناه جستن به تو. یا: از عادت کرده شدگان باشیم به عادت کردن به تو. یعنى عادت ما چنان شود که مطلب و مقصد خود را از تو درخواست نماییم نه از غیر تو.
«الرابحین فى التجاره علیک».
الظاهر ان «على» بمعنى مع، کقوله تعالى: (و آتى المال على حبه)، اى: مع حبه.
یعنى: سودکنندگان باشیم در بازرگانیى که با تو کنیم.
«المجارین بعزک».
على جمع صیغه المفعول اما بکسر الراء، من: اجاره یجیره، فهذا مجیر و ذاک مجار، اذا خفره و آمنه و ادخله فى جواره و امانه و خفارته. او بفتحها، من: جاراه مجاراه، فهذا مجار و ذاک مجارى، اذا جرى معه و ماشاه مماشاه عنایه و کلاءه.
یعنى: زینهار یافتگان باشیم به سبب عزیزى تو. یا: از رفتگان باشیم به راه تو از روى حفظ و حمایت تو.
«الموسع علیهم الرزق الحلال من فضلک الواسع بجودک و کرمک».
از جمله ى آن کسانى باشیم که گشاده شده باشد بر ایشان روزى حلال از فضل واسع تو به محض جود و کرم تو- نه به استحقاق یا عدل تو.
«المعزین من الذل بک».
عزیز شدگان باشیم از خواریها به سبب تو.
«و المجازین من الظلم بعدلک، و المعافین من البلاء برحمتک».
فى نسخه ابن ادریس: «المجازین» بالزاء المفتوحه من المجازاه. و فى نسخه ابى السکون: «المجارین» بالراء المکسوره، من الاجاره و الخفاره. و بخط الشهید رحمه الله بالزاى معا، اى: على صیغتى المفعول و الفاعل، اى: الذین یجازیهم على ما اصابهم من الظلم و ینتصف لهم من ظالمهم عدلک، او: الذین لا یجازون من اعتدى علیه و ظلمهم الا بعدلک.
و «المعافین» بفتح الفاء و النون، کالاعلون و المصطفین. و قد مر حکم هذا الجمع فى الدعاء الثانى.
یعنى: پاداش یافتگان باشیم از ظلم ظالمان به عدل تو- یا: زینهار یافتگان باشیم، یا: از آن کسانى باشیم که مجازات و مکافات داده باشند ایشان را از ظلمى که بر ایشان شده و انتقام کشیده شده باشد از براى ایشان از ظالمین ایشان عدل تو- و عافیت یافتگان باشیم از بلا و رنج به رحمت تو.
«و المغنین من الفقر بغناک».
بفتح النونین جمع المغنى، کالمصطفین ایضا.
(یعنى:) و توانگر شدگان باشیم از درویشى، به توانگرى تو.
«و المعصومین من الذنوب و الزلل و الخطاء بتقواک».
نگاه داشتگان باشیم از گناهان و لغزشها و خطا کردن به پرهیزکارى تو.
«و الموفقین للخیر و الرشد و الصواب بطاعتک».
توفیق یافتگان باشیم از براى خیر و راه راست و صواب به فرمانبردارى تو.
«و المحال بینهم و بین الذنوب بقدرتک».
و فى نسخه ابن ادریس: «المحول بینهم»، من: حال الشى ء بینى و بینه حولا، اى: حجز.
(یعنى:) و از آن کسانى باشیم که حاجزى و مانعى بوده باشد میانه ى ایشان و میان گناهان، به قدرت تو.
«التارکین لکل معصیتک، الساکنین فى جوارک».
و از جمله ى آن کسانى باشیم که ترک کننده باشند مر همه ى نافرمانى تو را، آرام گیرنده باشند در همسایگى تو- به قرب معنوى به جناب مقدس الهى.
«اللهم اعطنا جمیع ذلک بتوفیقک و رحمتک. و اعذنا من عذاب السعیر».
بار خدایا، اعطا کن ما را جمیع آنچه ما از تو خواستیم به توفیق و رحمت خود و پناه ده ما را از عذاب دوزخ.
«و اعط جمیع المسلمین و المسلمات و المومنین و المومنات مثل الذى سالتک لنفسى و لولدى فى عاجل الدنیا و آجل الاخره».
اضافه العاجل و کذا الاجل الى ما یضافان الیه بیانیه.
یعنى: اعطا کن جمیع مسلمانان از مردان و زنان و مومنین- یعنى مردان مومن- و زنان مومنه (را) مثل آن چیزى که من درخواست نمودم از براى خود و از براى فرزندان خود، در عاجل که دنیا باشد و آجل که آخرت بوده باشد.
«انک قریب مجیب سمیع علیم عفو غفور رووف رحیم».
القریب هو الذى لا یبعد نداء احد عنه.
و المجیب هو الذى یجیب المضطر و یغیث الملهوف اذا دعیاه.
و السمیع: الذى لا یعزب عن ادراکه مسموع خفى او ظهر.
و العلیم هو العالم بالسرائر و الخفیات و تفاصیل المعلومات قبل حدوثها و بعد وجودها. و العلیم مبالغه فى العالم.
و العفو الغفور، هما من ابنیه المبالغه من العفو و المغفره. ففریق من اولى العلم یعتبرون اصل المعنى فیجعلون العفو ابلغ، اذ اصل العفو الطمس و المحو، و الغفر الستر و التغطیه. فالغفور هو الذى یستر ذنوب المذنبین و یغطیها بحلمه. و العفو هو الذى یطمس المعاصى برافته و یمحو السیئات برحمته.
و فریق یقولون: العفو: التجاوز عن الذنب و ترک العقاب علیه. و الغفران: تغطیه المعصیه باسبال ستر الرحمه علیها، ثم التفضل على من اقترفها بالبر و المثوبه. فالغفور لا محاله ابلغ. و لذلک خصت المغفره بالله سبحانه، فلا یقال: غفر السلطان لفلان، و یقال: عفا عنه، و یقال: استغفر الله، و لا یقال: استغفر السلطان. فالله سبحانه عفو یتجاوز عن الذنوب بصفحه و یترک عقاب المذنبین بعفوه، و غفور یستر الاثام و یعامل الاثمین بالرحمه کانهم لم یقاربوا خطیئه.
الرووف: ذو الرافه، و هى شده الرحمه.
و الرحیم هو اسم للذات مع اعتبار الرحمه.
یعنى: «به درستى که تو قریبى» یعنى نزدیکى که دور نیست خواندن شخصى تو را، «و مجیبى» یعنى اجابت کننده اى دعوت مضطرین و ملهوفین را، «و سمیعى» یعنى شنونده اى و پنهان نیست از تو راز و پنهان احدى و یکسان است نزد تو جهر و اخفات و سکوت و نطق، «و علیمى» یعنى دانایى به سرایر و پنهانى و پنهان نیست نزد تو ذره اى نه در آسمان و نه در زمین، دانایى به تفصیل معلومات پیش از حدوث آن و بعد از حدوث آن، «و عفوى» یعنى محو مى گردانى گناهان را و ترک مجازات و مکافات بدیهاى آن مى کنى، «و غفورى» یعنى بسیار است مغفرت و آمرزش تو، «و رووفى» یعنى بسیار مهربانى، «و رحیمى» یعنى رحمت کننده اى مومنان را.
«و (آتنا فى الدنیا حسنه، و فى الاخره حسنه. و قنا عذاب النار)».
و عطا کن در این سراى نیکویى را- یعنى صحت بدن و کفاف عیش و توفیق طاعت را- و در آن سراى نیکویى را- یعنى ثواب و رحمت. و به وجهى دیگر در دعاى مکارم اخلاق شرح کرده شد که ذکر آن موجب تکرار است.
شرح صحیفه (مدرسی)
سول: به ضم و همزه عبارت است از مطلوبى که سئوال از او مى شود.
اجابت دعا، قبول آن است.
حجب: منع از دخول.
دعا: خواندن مولى است بر نحو بندگى و ابتهال.
در بعضى از روایات وارد است که خوبترین بندگى نمودنها دعا است.
یعنى: اى خداى من بده تو مرا هر چه را که سئوال من است و جاى آور از براى من حاجات مرا، و منع نکن اجابت دعاى مرا و حال آنکه به تحقیق که تو ضامن شدى او را براى من، و مانع نشو دعایم را از وصول به تو و حال آنکه امر کردى مرا.
بسیارى اوقات بعضى ایراد کنند که خداى عزوجل وعده نموده است که قبول کند و اجابت نماید دعاى مرد مرا و حال آنکه بسیارى اوقات سئوال کنیم و اجابت نمى بینیم.
جواب را حضرت صادق (ع) فرمودند: و حاصل او آن است که خداى عزوجل وعده ى اجابت نموده است لکن شرط آن آن است که سئوال کننده نیز وفا به وظایف عبودیت خود بکند.
منت بگذار بر من به هر چیزى که خوب مى کند عمل مرا در دنیا و آخرت من آنچه یاد دارم او را و آنچه فراموش نموده ام یا پنهان کرده ام ظاهر آن است که میان اظهار و اعلان و بین اخفا و اسرار ترادف است و به حسب تعبیر مختلفند نه بحسب معنى مثلا پنهان و پوشیده یک مطلب است فتامل.
مشارالیه ذلک تمام آن چیزى است که در سابق سئوال نموده از خدا باء به سولى سببیه است.
نجح: رسیدن به مطلوب است، غیر الممنوعین به کسر را صفت از براى منجحین است و صفت آوردن غیر که متوغل در ابهام است از براى معرفه نشاید لکن مراد به منجحین فرقه ى آنها است که عموم باشد پس او مى تواند موصوف شود به غیر به اعتبار معنى او اگر چه با او گاهى معامله مى شود به اعتبار لفظ او که معرفه است بعضى غیر را به نصب خواندند تا حال باشد یا مفعول فعل مقدر اى اعنى، باء به توکلى سببیه است و مراد به توکل اعتماد قلبى به خدا است و قطع اعتماد و علاقه از دیگران و شوق به او داشته باشد و از غیر او چشم بپوشاند، صفت بنده این است همین که این صفت را به هم رسانید خدا خواهد کفایت او نمود در هر امرى که بر او اعتماد نمود و همین که او را اعتماد به خدا نشد خدا او را واگذارد به آن چیزى که بر او اعتماد نمود.
بدانکه صلح در لغت آشتى را گویند اصلاح مقابل افساد است بنده همین که از خداى خود سئوال ننمود حوائجش را و تکبر ورزید بر او، و بناى دشمنى گذاشت این است که خدا مى فرماید: کسانى که تکبر نمودند از خواندن زود داخل خواهند شد در جهنم در حال ذلت و خوارى پس همین که خواند او را و سئوال نمود بناى تسالم و آشتى گذاشت و اصلاح امر خود این است که امام علیه السلام عرض نماید که مرا از مصلحین بگردان یعنى اهل دوستى و آشتى
یعنى: بگردان مرا در جمیع این امورى که سئوال نمودم از زمره ى آنانکه مصلحانند به سبب سئوال نمودن من تو را ظفر یابندگان به مقصود به سبب طلب نمودن از تو، غیر ممنوعان به سبب توکل و اعتماد بر تو.
اللغه:
معوذ: از عوذ به معنى پناه.
علیک: متعلق به رابحین است، ربح منه اى استفاد منه الربح.
یعنى: پناه داده شده گان به سبب پناه به تو، سودبرندگان در کسب در راه تو، پناه برندگان به عزت و رفعت تو.
موسع: به تخفیف عین الفعل و تشدید آن خوانده شده به معنى بسط و کثرت.
معز: ماخوذ از عز، اى اکرم.
مجازین: بزاء معجمه و راء اول به معنى جزاء و ثانى به معنى پناه.
یعنى: بسیار شوندگان بر آنها رزق حلال از فضل تو وسعت دارنده به بخشش و کرم تو، بزرگى یابندگان از خوارى به سبب تو، کفایت شدگان از جور و ستم به واسطه ى عدل تو.
عافیه: صحت از مرض.
ذنب: حاجب بین مخلوق و خالق.
ذلل: لغزش.
خطا: رسیدن به باطل. خیر خوبى، رشد هدایت، صواب رسیدن به حق. باء حرف جر ظاهرا در فقرات به معنى استعانت است یا ملابسه.
یعنى: عافیت یافته گان از بلا به رحمت تو، و توانگر شدگان از پریشانى به بى نیازى تو، محفوظان از گناهان و لغزشها و باطلها به پرهیزگارى تو راه یافته گان مر خیر و هدایت و استقامت در راه حق به بندگى تو.
المحال اسم مفعول از احال از حیلوله به معنى حاجز و حایل، لکن بعضى گفته اند که احال نیست بلکه حال است ثلاثى مجرد، و لذا در نسخه ى ابن ادریس محول قرائت شده.
یعنى حائل شدگان میان آنها و گناهانشان به قدرت تو، طرح کنندگان مر تمام گناهان تو را، منزل داران در جوار تو.
یعنى: اى خداوند بده تو ما را تمام اینها را به توفیق و مهربانیت، و پناه ده ما را از عذاب جهنم.
فى عاجل و آجل احتمال دارد متعلق به اعط باشد و احتمال دارد که متعلق به سئلتک باشد قوله انک قریب علت است از براى استدعاى اجابت.
یعنى: بده تمام مردان مسلمان و زنان مسلمان و مومنین و مومنات را مثل آنچه من سئوال نمودم براى خودم و فرزندانم در امر دنیا و آخرت به درستى که تو نزدیکى و جواب دهنده، شنوا و دانا، و بخشنده و آمرزنده، با رافت و مهربانى، ختم نمود امام (ع) به دعا نمودن از براى اهل توحید از مردان و زنان زیرا که دعا نمودن از براى ایشان از حقوق ایشان است، و نیز حضرت صادق (ع) روایت نماید از جد بزرگوار خود رسول خدا (ص) که آن بزرگوار فرمود: نیست مومنى که دعا نماید از براى مومنین و مومنات مگر اینکه خداى عزوجل رد نماید بر او مثل آنچه دعا نموده است به آن از هر مومن و مومنه که گذشته است از اول دنیا تا روز قیامت.
بده تو ما را در دنیا حسنه و در آخرت حسنه و نگهدار ما را از عذاب آتش، حسنه دنیا خوبى خلق است و سعه ى معاش و حسنه آخرت رضوان است و بهشت ارزقنا الله حسنه الدنیا و الاخره و عاملنا بالفضل و الغنى و المیسره فانه اهل التقوى و اهل المغفره.
ترجمه و شرح صحیفه (امامی و آشتیانی)
در سومین فراز از این دعا یک سلسله از خواسته هاى مهم دنیا و آخرتى را با خداى خویش در میان مى گذارد نخست مى گوید: (بار خداوندا همه آنچه خواسته ام را به من عطا فرما) (اللهم اعطنى کل سولى).
و به دنبال آن مى افزاید: (حوائجم را برآور) (و اقض لى حوائجى).
و از آنجا که گاه دعاها به هدف اجابت نمى رسد عرض مى کند: (مرا از اجابت دعایم ممنوع مساز در حالى که تضمین فرموده اى که دعاهایم را به هدف اجابت برسانى) (و لا تمنعنى الاجابه و قد ضمنتها لى).
و از آنجا که گاه اعمال و کردار انسان حجاب دعاى او مى شوند مى گوید: (و میان خودت و دعایم حجابى قرار مده چرا که خود امر فرموده اى دعا کنم و تو را بخوانم) (و لا تحجب دعائى عنک، و قد امرتنى به).
و بالاخره عرض مى کند: (بر من منت بگذار و هر چه که در اصلاح دنیا و آخرتم تاثیر دارد به من عنایت فرما، خواه آن را در محضرت ذکر کرده باشم یا فراموشم شده باشد. آشکارا عرض کرده یا مخفیانه، به طور علنى یادآور شده باشم، یا پنهانى) (و امنن على بکل ما یصلحنى فى دنیاى و آخرتى ما ذکرت منه و ما نسیت او اظهرت او اخفیت او اعلنت او اسررت).
و مى افزاید: (مرا در این موارد به واسطه ى خواسته هایم از تو از مصلحان قرار ده) (و اجعلنى فى جمیع ذلک من المصلحین بسوالى ایاک).
(از کسانى که به واسطه ى طلب از تو، در عداد کامیابان و ناجحان، و در اثر توکل به تو در زمره ى محرومان درنیامده) (المنجحین بالطلب الیک، غیر الممنوعین بالتوکل علیک).
از جمله کسانى که: (پناه بردن به تو جزء عادات آنها شده است و در تجارت با تو، به ربح و سود فراوان رسیده اند) (المعودین بالتعوذ بک، الرابحین فى التجاره علیک).
از آنها که: (در جوار عزت و قدرت تو قرار گرفته، و از فضل واسع و جود و کرم تو روزى حلال بر آنها توسعه یافته) (المجارین بعزک، الموسع علیهم الرزق الحلال من فضلک الواسع بجودک و کرمک).
(از کسانى که به واسطه ى تو از ذلت و خوارى رسته به عزت و سربلندى رسیده اند) (المعزین من الذل بک).
(از کسانى که از ظلم ستمگران به عدل تو پناه آورده اند) (و المجارین من الظلم بعدلک).
(از کسانى که به واسطه ى رحمت تو از بلا عافیت یافتند، و به برکت بى نیازیت از فقر و درویشى به حالت غنا و بى نیازى دست یافته اند)
(و المعافین من البلاء برحمتک، و المغنین من الفقر بغناک).
(و در اثر تقواى تو از گناه و لغزش و خطا معصوم مانده اند) (و المعصومین من الذنوب، و الزلل و الخطاء بتقواک).
(و به یمن طاعت تو به خیر و رشد و صواب موفق گردیده اند) (و الموفقین للخیر و الرشد و الصواب بطاعتک).
(از کسانى که به وسیله ى قدرت تو بین آنها و گناهانشان حائل و حاجبى به وجود آمده است) (و المحال بینهم و بین الذنوب بقدرتک).
(یعنى همانها که همه ى معاصى و آنچه نافرمانى تو است را ترک گفته اند و در جوار تو سکونت گزیده اند) (التارکین لکل معصیتک، الساکنین فى جوارک).
آرى مرا در زمره ى این افراد قرار ده. و تاکید مى کند (بار خداوندا همه ى اینها را به وسیله ى توفیق و رحمتت به ما عطا فرما، و ما را از عذاب فروزان جهنم پناه ده (اللهم اعطنا جمیع ذلک بتوفیقک و رحمتک، و اعذنا من عذاب السعیر).
و سرانجام عرض مى کند (به همه ى مسلمانان اعم از زن و مرد، و مومنان چه مرد و چه زن، مثل آنچه را که از تو براى خود و فرزندانم از دنیا و آخرت خواسته ام، عطا فرما) (و اعط جمیع المسلمین و المسلمات و المومنین و المومنات مثل الذى سالتک لنفسى و لولدى فى عاجل الدنیا و آجل الاخره).
و در پایان خداوند را با صفات پاکى که در رابطه با دعا و بخشش موثرند چنین مى ستاید: خداوندا این خواسته ها بدین جهت مى طلبم (که تو هم نزدیکى و هم اجابت کننده، هم شنوا و هم دانا، هم عفوکننده و هم آمرزنده، هم رئوف و هم رحیمى) (انک قریب مجیب سمیع علیم عفو غفور رووف رحیم).
حال که چنینى (در دنیا به ما نیکى و در آخرت نیز حسنه عنایت و از عذاب آتش ما را محافظت فرما) (و آتنا فى الدنیا حسنه، و فى الاخره حسنه و قنا عذاب النار).
ریاض السالکین (سید علیخان)
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، ج۴، ص:۱۴۵-۱۲۳
«اللّهُمَّ أعطِنی کلّ سُؤلی، و اقْضِ لی حَوائجی، وَ لا تَمْنَعْنی الإجابَةَ وَ قَدْ ضَمِنْتَها لی، وَ لا تَحْجُبْ دعائی عَنْک وَ قَدْ أمَرْتَنی بِهِ وَ امْنُنْ عَلَىِّ بکلِّ ما یصْلِحُنی فی دُنْیای وَ آخِرَتی، ما ذَکرْتُ مِنْهُ وَ ما نَسیتُ، أوْ أظْهَرْتُ أوْ أخْفَیتُ، أوْ أعْلنْتُ أوْ أسْرَرْتُ وَ اجعلنی فی جمیع ذَلِک مِنَ الْمُصْلِحینَ بِسُؤالی إیاک، المُنْجِحینَ بِالطَّلَبِ إلَیک، غَیرِ الْمَمْنُوعینَ بِالتَوَکلِ عَلَیک، المُعَوَّدِینَ بِالتَّعَوُّذِ بِک، الرّابِحینَ فی التِّجارَةِ عَلَیک، الْمُجارینَ بِعِزِّک، المُوسَّعِ عَلَیهِم الرِّزْقُ الْحَلالُ مِنْ فَضْلِک الْواسِعِ بِجُودِک وَ کرَمِک، الْمُعَزّینَ مِنَ الذُّلِّ بِک، وَ الْمُجارینَ مِنَ الظُّلْمِ بِعَدْلِک، وَ المُعافَینَ مِنَ الْبَلاءِ بِرَحْمَتِک، وَ المُغْنَینَ مِنَ الفَقْرِ بِغناک، وَ المَعْصُومینَ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الزَّلَلِ وَ الخَطأ بِتَقْواک، وَ المُوَفَّقینَ لِلْخَیرِ وَ الرُّشْدِ وَ الصَّوابِ بِطاعَتِک، وَ المُحالِ بَینَهُمْ وَ بَینَ الذُّنُوبِ بِقُدْرَتِک، التّارِکینَ لِکلِّ مَعْصِیتِک، الساکنینَ فی جَوارِک».
السول بالضم و الهمز: المطلوب الذى یسال.
قال الزمخشرى: فى الاساس: اصبت منه سولى: طلبتى، فعل بمعنى مفعول کعرف و نکر انتهى.
و فى الحدیث: کل نبى سئل سولا. و قد تترک منه الهمزه للتخفیف.
و قضى حاجته: انجزها له و بلغه ایاها.
و فى قوله علیه السلام: «حوائجى» شاهد على ان حاجه جمع حوائج، خلافا لمن انکر ذلک، و قد تقدم الکلام على ذلک مستوفى فى الروضه الثالثه عشره.
و منعه الامر و منه منعا: ضد اعطاه و اجاب.
و اجاب الله دعاءه اجابه: قبله، و استجاب له: کذلک.
و قال تاج القراء: الاجابه عامه و الاستجابه خاصه باعطاء المسوول.
و ضمنتها لى: اى کفلت لى بها و التزمتها.
و الواو من قوله: «و قد» فى الموضعین: للحال.
و حجبه حجبا- من باب قتل-: منعه من الدخول، و حجب الدعاء عنه تعالى تمثیل لعدم قبوله، لانه لا یوذن على الملوک الا للمقبولین عندهم المکرمین لدیهم، و لا یحجب عنهم الا المردودون المهانون لدیهم.
و فى الفقرتین اشاره الى قوله تعالى فى سوره المومن: «و قال ربکم ادعونى استجب لکم»، فان الامر بالدعاء فیه صریح، و رتب الاستجابه على الدعاء فکانه ضمنها و تکفل بها، و هو یوید ان المراد بالدعاء و الاستجابه فى الایه ظاهرهما،
و اکثر المفسرین على ان المراد بالدعاء العباده، و بالاستجابه الوفاء بما ضمن للمطیعین من الثواب، لقوله سبحانه بعده: «ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین».
و فیه: انه حمل اللفظ على خلاف ظاهره فى موضعین، فالحمل على الظاهر اولى، و اما تتمه الایه فلیس فیه الا التعبیر عن الدعاء بالعباده و هو من اعظم ابوابها، فالتعبیر بها عنه ظاهر، و هو المروى عن اهل البیت علیهم السلام.
روى ثقه الاسلام فى الکافى بسند حسن او صحیح عن ابى عبد الله علیه السلام، قال: ان الله عز و جل یقول» ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین» هو الدعاء و افضل العباده الدعاء.
و عنه علیه السلام: الدعاء هو العباده التى قال الله عز و جل: «ان الذین یستکبرون عن عبادتى» الایه.
و المراد بقوله علیه السلام: «و لا تمنعنى» الى آخره، لا تجعل دعائى بسلب التوفیق على غیر جهه الدعاء الذى ضمنت اجابته و امرت به، و الا فلا یتصور منعه سبحانه للاجابه مع تکلفه بها، و لا حجبه للدعاء مع امره به.
یدل على ذلک ما رواه ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن عثمان بن عیسى عمن حدثه عن ابى عبدالله علیه السلام، قال: قلت: آیتان فى کتاب الله عز و جل اطلبهما فلا اجدهما، قال: و ما هما؟ قلت: قول الله عز و جل: «ادعونى استجب لکم» فندعوه و لا نرى اجابه، قال: افترى الله عز و جل اخلف وعده؟ قلت: لا، قال: فمم ذلک؟ قلت: لا ادرى، قال: لکنى اخبرک، من اطاع الله عز و جل فیما امره من دعائه من جهه الدعاء اجابه، قلت: و ما جهه الدعاء؟ قال: تبدا فتحمد الله و تذکر نعمه عندک، ثم تشکره، ثم تصلى على النبى صلى الله علیه و آله، ثم تذکر ذنوبک فتقربها، ثم تستعیذ منها، فهذا جهه الدعاء، ثم قال: و ما الایه الاخرى؟ قلت: قول الله عز و جل: و «ما انفقتم من شى ء فهو یخلفه و هو خیر الرازقین»، فانى انفق و لا ارى خلفا، قال: افترى الله عز و جل اخلف وعده؟ قلت: لا، قال: فمم ذلک؟ قلت: لا ادرى، قال: لو ان احدکم اکتسب المال من حله و انفقه فى حله، لم ینفق درهما الا اخلف علیه.
قوله علیه السلام: «و امنن على بکل ما یصلحنى» اى: انعم على بکل خیر یکون به صلاحى، و هو الحصول على الحاله المستقیمه النافعه. و اسناد الاصلاح الیه مجاز عقلى من باب الاسناد الى السبب، و المصلح حقیقه انما هو الله تعالى، کما قال سبحانه «سیهدیهم و یصلح بالهم» اى: حالهم.
و قوله: «فى الدنیا و الاخره» اما متعلق بامنن او بیصلحنى.
فان قلت: هل بین المتعلقین فرق فى المعنى؟
قلت: نعم، فانک اذا جعلته متعلقا بامنن کانت المنه فى الدنیا معجله و فى الاخره موجله، و اذا جعلته متعلقا بیصلحنى کان المتبادر طلب المنه عاجلا بما یکون سببا لصلاحه فى الدنیا و الاخره.
و قوله: «ما ذکرت منه و ما نسیت» بدلان من «ما» المضاف الیها کل بدل الاشتمال، و منه: فى موضع الحال من الضمیر المحذوف من ذکرت، اى: ما ذکرته حال کونه منه.
و قوله: «او اظهرت او اخفیت» اى: ما اظهرته على لسانى و تفوهت به، او ما اخفیته مخطرا ببالى من غیر ان اتفوه به اصلا، او ما اعلنته و ذکرته للناس علانیه، او اسررته الى غیرى فى خفاء. و او فى ذلک: للتنویع، و لا یکاد اللغوى یفرق بین الاظهار و الاعلان و الاخفاء و الاسرار، الا ان قول المفسرین فى قوله تعالى: «یعلم السر و اخفى» اى: ما اسررته الى غیرک، و شیئا اخفى من ذلک، و هو ما اخطرته ببالک من غیر ان تتفوه به اصلا، یرشد الى ما ذکرناه، لاقتضاء العطف المغایره، و کون التاسیس خیرا من التاکید.
قوله علیه السلام: «و اجعلنى فى جمیع ذلک من المصلحین بسوالى ایاک» فى: ظرفیه مجازیه، بتشبیه ملابسته لجمیع ذلک فى الاجتماع معه بملابسه المظروف للظرف، فهو من باب الاستعاره التبعیه، و متعلقها محذوف و هو حال من مفعول اجعلنى، و التقدیر: و اجعلنى کائنا فى جمیع ذلک من المصلحین.
و یجوز تعلقها بالمصلحین، فیکون التقدیر: و اجعلنى من المصلحین فى جمیع ذلک. و التقدیم للاعتناء بالمقدم کما مر بیانه مرادا. و تاکید العموم بجمیع لقصد کون کل فرد من افراد ذلک له مدخل فى الاصلاح. و ذلک: اشاره الى المذکور من المسوولات، و ما فیه من معنى البعد مع قرب العهد بالمشار الیه، للایذان بعلو شانه و فضله.
و قوله: «من المصلحین» فى محل النصب على انه المفعول الثانى لاجعلنى، اى: من المصلحین لنیاتهم و اعمالهم، او لما فسد من احوالهم، او من المتصفین بالاصلاح من باب «هل یستوى الذین یعلمون و الذین لا یعلمون».
و الباء من قوله: «بسوالى ایاک» للسببیه.
و المنجحین: جمع منجح، اسم فاعل من انجح الرجل: اذا اصاب طلبته و قضیت له حاجته.
و فى القاموس: النجاح بالفتح و النجح بالضم: الظفر بالشى ء نجحت الحاجه کمنع و انجحت و انجحها الله، و انجح زید: صار ذانجح و هو منجح.
و طلب الیه طلبا: رغب الیه اى: ساله.
و التقدیر: من المنجحین بطلبتى الیک و بطلبهم الیک، و یرجح الاول موافقته لقوله فى الفقره الاولى: «بسوالى الیک» و قس علیه ما بعده.
قوله علیه السلام: «غیر الممنوعین بالتوکل علیک» غیر بالکسر: صفه للمنجحین، و انما وقعت صفه لمعرفه- و الاصل فیها ان تکون صفه لنکره- لتوغلها فى الابهام بحیث لا تتعرف باضافتها الى المعرفه، نحو: «نعمل صالحا غیر الذى کنا نعمل»، لان المراد بالمنجحین طائفه لا باعیانهم فیکون بمعنى النکره، اذ اللام فیه للجنس، و المعرف الجنسى فى المعنى کالنکره و ان کان فى اللفظ کالمعرفه، و ذلک ان المقصود به الحقیقه من حیث الوجود فى ضمن الافراد، و تدل القرینه على ان المراد به البعض، نحو: ادخل السوق و اشتر اللحم، فیصیر فى المعنى کالنکره، فیجوز حینئذ ان یعامل معامله النکره فیوصف بالنکره، و منه قوله تعالى: «لا یستوى القاعدون من المومنین غیر اولى الضرر» برفع «غیر» على انه صفه للقاعدین لانهم جنس، ورده بعضهم بانه على خلاف اصلهم من ان المعرفه لا توصف الا بالمعرفه، و المراعى فى ذلک اللفظ لا المعنى.
و على هذا، فاما ان یوجه بما ذهب الیه بعضهم، من ان «غیر» اذا وقعت بین متضادین و کانا معرفتین تعرفت بالاضافه، نحو: علیک بالحرکه غیر السکون، فان المراد بها حینئذ غیر معین، و کذلک الامر هنا، لان المنجحین و الممنوعین متضادان، و اما ان یقال: ان غیر الممنوعین بدل من المنجحین لا نعت له.
و وقع فى نسخه ابن ادریس روایه «غیر» بالنصب، فهو اما على الحال، او على القطع بتقدیر اعنى.
و الباء: من قوله: «بالتوکل»: للسببیه، اى: بسبب توکل علیک، او بسبب توکل غیر الممنوعین علیک.
و التوکل على الله تعالى عباره عن اعتماد القلب علیه و الانقطاع الیه، بالثقه بما عنده و الیاس عما فى ایدى الناس.
قال رسول الله صلى الله علیه و آله: من انقطع الى الله کفاه کل موونه و رزقه من حیث لا یحتسب، و من انقطع الى الدنیا و کله الله الیها.
و قد تقدم الکلام على حقیقه التوکل و صورته فى الریاض السابقه، فاغنى عن الاعاده.
قوله علیه السلام: «المعوذین بالتعوذ بک» اکثر النسخ باهمال الدال من المعودین، و هو اسم مفعول من عودته کذا اى: صیرته له عاده، و نسخه ابن ادریس بالذال المعجمه، من عوذه: اذا عصمه من کل سوء، و منه المعوذتان على اسم الفاعل «قل اعوذ برب الفلق» و «قل اعوذ برب الناس»، لانهما عوذتا صاحبهما اى: عصمتاه من کل سوء، و ما اشتهر على السنه بعض الطلبه من فتح الواو على انها اسم مفعول، غلط واضح.
و التعوذ بالذال المعجمه مصدر تعوذ به اى: اعتصم، یقال: عذت بالله عوذا و معاذا و عیاذا، و استعذت به استعاذه، و تعوذت به تعوذا، کل ذلک بمعنى.
و الباء على الروایه الاولى: للتعدیه، و على الثانیه: للملابسه او للاستعانه.
قوله علیه السلام: «الرابحین فى التجاره علیک» ربح فلان فى تجارته ربحا و ربحا من باب علم و تعب-: اصاب الربح، و هو الفضل و الزیاده على راس المال.
و التجاره: صناعه التاجر، و هى التصدى للبیع و الشراء لتحصیل الربح، و قد یراد بها ما یتاجر فیه من الامتعه و نحوها، على تسمیه المفعول باسم المصدر.
قال بعضهم: فى مثل هذا المقام استعار لفظ التجاره لاعمالهم الصالحه و امتثال اوامر الله تعالى، و وجه الشبه کونهم متعوضین بمتاع الدنیا و بحرکاتهم فى العباده متاع الاخره، و رشح بلفظ الرابحین لافضلیه متاع الاخره و زیادته فى النفاسه على ما ترکوه من متاع الدنیا، انتهى.
و الاحسن و الابلغ ان یقال: ان الترشیح الذى هو لفظ الرابحین استعاره تمثیلیه، بان شبه حال المومنین العاملین لله فى نیلهم المنافع المترتبه على اعمالهم بحال التاجر الرابح فى تجارته، و لا ینافى ذلک کون التجاره فى نفسها استعاره لمعاملتهم و ثباتهم على ما هم علیه من ایثارهم متاع الدنیا على متاع الاخره و تمرنهم علیه معربه عن کون ذلک صناعه لهم راسخه، اذ لیس من ضروریات الترشیح ان یکون باقیا على الحقیقه تابعا للاستعاره لا یقصد به الا تقویتها، کما فى قولک: رایت اسدا واقى البراثن، فانک لا ترید به الا زیاده تصویر الشجاع و انه اسد کامل، من غیر ان ترید بلفظ البراثن معنى آخر، بل قد یکون مستعارا من ملائم المستعار منه لملائم المستعار له، و مع ذلک یکون ترشیحا لاصل الاستعاره، کما فى قوله:
و لما رایت النسر عز ابن دایه * و عشش فى و کریه جاش له صدرى
فان لفظ و کرین مع کونه مستعار من معناه الحقیقى، الذى هو موضع یتخذه الطائر للتفریخ، للراس و اللحیه او للفودین اعنى جانبى الراس، ترشیح باعتبار معناه الاصلى، لاستعاره لفظ النسر للشیب، و لفظ ابن دایه و هو الغراب للشعر الاسود. و کذا لفظ التعشیش مع کونه مستعارا للحلول و النزول المستمر، ترشیح لذینک الاستعارتین. هکذا ینبغى ان تقرر الاستعاره فى هذا المقام، کما نص علیه سماسره البلاغه من علماء البیان.
و الظرف من قوله «علیک»: لغو متعلق بالرابحین.
یقال: ربح علیه فى البیع: اذا استفاد منه الربح و اخذه منه.
و فى الحدیث عن الصادق علیه السلام: ربح المومن على المومن ربا، الا ان یشترى باکثر من مائه درهم فاربح علیه قوت یومک، او یشتریه للتجاره فاربحوا علیهم و ارفقوا بهم.
و المعنى: اجعلنى من المستفیدین الربح منک فى تجارته او تجارتهم.
و اما ما وقع لبعض المترجمین من ان التعدیه بعلى لتضمین معنى الاعتماد، و المعنى: الرابحین فى التجاره فى حال الاعتماد علیک، بان من قصد جنابک للتجاره بشى ء حصل له الربح قطعا و لم یرجع خاسرا و لا خائبا، فهو من عدم الاطلاع على مصطلحات العرب فى محاوراتهم، او الجهل بمتداولات الفاظهم و متاورات اقوالهم.
و یحتمل ان تکون «على» هنا بمعنى «من» اى: الرابحین منک فى التجاره، کقوله تعالى: «اذا اکتالوا على الناس یستوفون» اى: من الناس.
قال الزمخشرى: لما کان اکتیالهم من الناس اکتیالا یضرهم و یتحامل فیه علیهم، ابدل «على» مکان «من»، للدلاله على ذلک، انتهى.
و هذا المعنى بعینه موجود فى الربح اذا کان فیه نوع ضرر على الماخوذ منه، و لذلک کان ربح المومن على المومن حراما کما وقع فى الحدیث السابق، فلا جرم ابدل «على» مکان «من» کما وقع فى الایه.
فان قلت: ضرر الربح لا یتصور فى حقه تعالى، فکیف ابدل «على» ب«من» فى خطابه سبحانه؟.
قلت: هو فى اصل المعنى کذلک و ان لم یکن مقصودا فیما نحن فیه، یدلک على ذلک قول الرضى: «و من» للاستعلاء مجازا على قضاء الصلاه و علیه القصاص، لان الحقوق کانها راکبه لمن تلزمه، و کذا قوله تعالى: «کان على ربک حتما مقضیا » تعالى الله عن استعلاء شى ء علیه، و لکنه اذا صار الشى ء مشهورا فى الاستعمال فى شى ء لم یراع اصل معناه، نحو: ما اعظم الله، و منه: توکلت على فلان، کانک تحمل ثقلک علیه، و منه توکلت على الله، انتهى.
و هو صریح فیما ذکرناه، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «المجارین بعزتک» اى: المحفظوین بقوتک و غلبتک.
یقال: استجرت زیدا فاجارنى، اى: طلبت منه ان یحفظنى فحفظنى.
و العز و العزه: الرفعه و الامتناع و الشده و الغلبه.
قوله علیه السلام: «الموسع علیهم الرزق الحلال» الى آخر یروى بتشدید السین و تخفیفها و کلاهما بمعنى یقال: اوسع الله علیه رزقه و وسعه بالالف و التشدید، اى: بسطه و کثره، اى: الذین وسع علیهم الرزق، و هو لغه ما ینتفع به فیشمل الحلال و الحرام، و لذلک قیده بالحلال، و من ذهب الى انه ما صح الانتفاع به و لیس لاحد منعه منه، فلا یکون الحرام رزقا، فوصفه بالحلال عنده للتاکید کامس الدابر، أو للایضاح و التبیین. و قد تقدم الکلام على هذه المساله مستوفى فى اوائل الروضه الاولى فلیرجع الیه.
و الحلال: ما لا یعاقب على استعماله.
قیل: و الرزق الحلال شامل للحلال فى ظاهر الشریعه، و الحلال فى نفس الامر و هو قوت النبیین.
کما روى ان اباجعفر علیه السلام نظر الى رجل و هو یقول: اللهم ارزقنى من رزقک الحلال، فقال: ابوجعفر علیه السلام: سالت قوت النبیین، قل: اللهم انى اسالک رزقا واسعا طیبا من رزقک.
قال بعض اصحابنا: الحلال و الطیب و ان کانا متقاربین بل متساویین فى اللغه، الا ان المستفاد من هذا الحدیث ان بینهما فرقا فى عرف الائمه علیهم السلام، و کان الفرق هو ان الطیب ما هو طیب فى ظاهر الشرع سواء کان طیبا فى الواقع ام لا، و الحلال ما هو حلال و طیب فى الواقع، لم تعرضه النجاسه و الخباثه قطعا، و لم تتناوله ایدى المتغلبه اصلا فى وقت من الاوقات، و لا ریب فى انه قوت الانبیاء و انه نادر جدا، و طریقه ضیق، و الطالب له طالب لضیق معیشته، و اما ما وقع فى بعض الادعیه من طلبه فالمراد به ما هو بمعنى الطیب انتهى.
و «من» فى قوله علیه السلام: «من فضلک الواسع»: لابتداء الغایه مجازا، و هى اما متعلقه بالموسع فیکون الظرف لغوا، او بمحذوف وقع حالا من الرزق الحلال فیکون ظرفا مستقرا.
و المعنى اما من محض فضلک الواسع من غیر وسط معتاد، او من غیر استحقاق لانى لست باهل له، بناء على ان الواسع نعت موکد او مادح، و اما من فضلک المتصف بالسعه لا مطلقا، فان من فضله ما تقتضى الحکمه ان یکون واسعا، و الغرض المبالغه فى طلب التوسعه.
و الجود: افاده ما ینبغى لا لعوض.
و الکرم: ایثار الغیر بالخیر.
قوله علیه السلام: «المعزین من الذل بک» اعزه اعزازا: اکرمه.
قال صاحب المحکم: عز على یعز عزا و عزه و عزازه: کرم، و اعززته: اکرمته و احببته.
و من: بمعنى عن، لما فى الاعزاز من معنى التنزیه عما ینافیه، و یحتمل ان تکون للبدل اى: بدل الذل.
و الباء: فى «بک»: للاستعانه.
قوله علیه السلام: «المجارین من الظلم بعد لک» یروى بکسر الراء المهمله، جمع مجار اسم مفعول من اجاره اجاره بمعنى: اعاذه و حفظه، و هو المشهور. و فى نسخه ابن ادریس: «المجازین» بفتح الزاء المعجمه، جمع مجازى اسم مفعول من جازاه بمعنى: کافاه.
و عن الشهید قدس سره: المجازین بالمعجمه على صیغتى المفعول و الفاعل معا، اى: الذین یجازیهم على ما اصابهم من الظلم و ینتصف لهم من ظالمیهم عدلک، او الذین لا یجازون من اعتدى علیهم و ظلمهم الا بعدلک، انتهى.
و فى هذا المعنى قول امیرالمومنین علیه السلام فى صفه المومن: ان بغى علیه صبر حتى یکون الله الذى ینتصر له.
اى: ان ظلم لم ینتقم هو لنفسه من ظالمه، بل یکل امره الى عدل الله سبحانه لینتصر له منه.
قوله علیه السلام: «المعافین من البلاء برحمتک» عافاه الله یعافیه معافاه: سلمه من الافات.
و البلاء بالفتح و المد: ما یمتحن به و یختبر من خیر او شر، و اکثر ما یاتى مطلقا فى الشر کما وقع هنا، و اذا ارید به الخیر یاتى مقیدا کما قال تعالى: «بلاء حسنا». و الله تعالى یبلو عبده بما یحب لیمتحن شکره، و بما یکره لیمتحن صبره.
فسال علیه السلام ان یجعله من الذین عافاهم من البلاء بالمکروه بسبب رحمته.
و فى الحدیث: ان الله تعالى ضنائن من خلقه یحییهم فى عافیه و یمیتهم فى عافیه. و هو مروى عن طریق العامه و الخاصه.
قال ابن الاثیر فى النهایه الضنائن: الخصائص، واحدهم ضنینه فعیله بمعنى مفعوله من الضن، و هو ما تختصه و تضن به اى: تبخل لمکانه منک و موقعه عندک، و منه قولهم: فلان ضنى من بین اخوانى و ضنینى: اى اختص به واضن بمودته.
و رواه الجوهرى: ان لله ضنا من خلقه یحییهم فى عافیه و یمیتهم فى عافیه.
و فى القاموس: هو ضنى بالکسر اى: خاص بى، و ضنائن الله: خواص خلقه.
و روى ثقه الاسلام فى الکافى بسنده عن ابى جعفر علیه السلام، قال: ان لله عز و جل ضنائن یضن بهم عن البلاء فیحییهم فى عافیه: و یرزقهم فى عافیه، و یمیتهم فى عافیه، و یبعثهم فى عافیه، و یسکنهم الجنه فى عافیه.
و عن ابى عبدالله علیه السلام: ان الله خلق خلقا ضن بهم عن البلاء، خلقهم فى عافیه، و احیاهم فى عافیه، و اماتهم فى عافیه، و ادخلهم الجنه فى عافیه.
و عنه صلوات الله علیه: ان لله عز و جل ضنائن من خلقه، یغذوهم بنعمته، و یحییهم فى عافیه، و یدخلهم الجنه برحمته، تمربهم البلایا و الفتن لا تضرهم شیئا.
قال بعض اصحابنا فى معنى هذه الاخبار: لما کان کل فعله تعالى منوطا بالحکمه، کان من مقتضى حکمته انه اذا علم ان من عباده من لا یحتاج فى اصلاحهم الى البلاء رزقهم العافیه، و قد یبلو بعضهم لزیاده الاجر و رفع المنزله، و اذا علم ان بعضهم یحتاج الى البلاء ابتلاهم به.
و قال بعضهم: معنى الضن بهم عن البلاء: اعدادهم لعدم التاذى بالبلاء، و ذلک لفرط محبتهم له سبحانه، بحیث یلتذون ببلائه کما یلتذون بنعمائه فیعدونه عافیه، کما یشیر الى ذلک آخر الحدیث الثالث، و هو قوله علیه السلام: تمربهم البلایا و الفتن لا تضرهم شیئا، و الله اعلم.
قوله علیه السلام: «و المغنین من الفقر بغناک» قال بعض اصحابنا: اعلم ان الغنى المطلوب لمثله علیه السلام هو ما دفع ضروره حاجته بحسب الاقتصاد و القناعه، لا المفهوم المتعارف بین ارباب الدنیا من جمع المال و ادخاره و الاتساع به فوق الحاجه، و طلب الغنى على ذلک محمود، و على الوجه الثانى هو المذموم، و الفقر هو ما احتاج معه الى سوال الخلق، انتهى.
و الظاهر ان المراد بالفقر هناک التمسک بما سواه تعالى و الاستعانه به، لقوله علیه السلام: «بغناک»، فان المغنى بغناه جل شانه هو الذى صرفته العنایه عن الالتفات الى ما سواه سبحانه من الوسائل و الاسباب، و الا فکل مغنى یوول غناه الیه تعالى.
قوله علیه السلام: «و المعصومین من الذنوب» الى آخره عصمه الله یعصمه- من باب ضرب-: حفظه من مواقعه الاثام و المعاصى، و ذلک بفیض و اعداد منه تعالى یقوى به العبد على اجتناب الشر، حتى یصیر کمانع له من باطنه و ان لم یکن منعا محسوسا.
و الذنب: ما یحجبک عن الله تعالى، و جمعه باعتبار تنوعه.
و الزلل: اصله فى المکان.
قال الزمخشرى: هو نوع من انتقال الجسم عن مکان الى مکان، انتهى.
یقال: زل عن مکانه زلا- من باب ضرب-: تنحى عنه، و زل ذللا- من باب تعب- لغه، و الاسم الزله بالکسر، و الزله بالفتح: المره، ثم استعیر للزوال عن الحق و الصواب.
قال فى الاساس: و من المجاز: زل فى قوله و رایه زله و زللا، و ازله الشیطان عن الحق و استزله.
و الخطا مهموز بفتحتین: ضد الصواب.
و قال فى النهایه: هو ضد العمد، و هو ان یفعل شیئا من غیر قصده.
و قیل انه العدول عن الصواب، بان یرید غیر ما تحسن ارادته فیفعله و هو الماخوذ به، او یرید ما یحسن فعله و لکن یقع له خلاف ما یرید، او یرید ما لا یحسن فعله و یتفق منه خلافه، فهو مخطى اراده مصیب فعلا، فهو مذموم بقصده غیر محمود بفعله، و قد یطلق على المعصیه و ان کان فاعلها متعمدا، من حیث انها ضد الصواب.
و قوله علیه السلام: «بتقواک» اضافه المصدر الى المفعول، اى: بتقواهم ایاک، و الاصل و قوى من وقیت، لکنه ابدلت الواو تاء و لزمت فى تصاریف الکلمه.
یقال: اتقى الله: اذا تورع عن محارمه و اجتنب عن کل ما یبعده عنه. و قد تقدم الکلام على ذلک مستوفى، فلیرجع الیه.
قوله علیه السلام: «الموفقین للخیر و الرشد و الصواب» وفقه الله للخیر: جعل ارادته موافقه له، و الخیر: ما یصلح به حال الانسان او یرغب فیه الکل، و الشر: بخلافه، و کل منهما اما مطلق لم یزل مرغوبا فیه او عنه، او مقید یکون بالنسه الى احد خیرا و الى الاخر شرا کالمال.
و الرشد بالضم و السکون و بفتحتین و الرشاد: الهدى و الاستقامه.
و قال الواحدى: الرشد: اصابه، الخیر، و هو نقیض الغى.
و قال الراغب: الرشد: عنایه الهیه تعین الانسان عند توجهه فى اموره، فتقویه على ما فیه اصلاحه و تفتره عما فیه فساده، و اکثر ما یکون ذلک من الباطل، نحو قوله تعالى: «و لقد آتینا ابراهیم رشده من قبل و کنا به عالمین»، و کثیرا ما یکون ذلک بتقویه العزم او بفسخه، و الیه یتوجه قوله تعالى: «و اعلموا ان الله یحول بین المرء و قلبه».
و الصواب: اصابه الحق، و هو ضد الخطا.
قوله علیه السلام: «المحال بینهم» اسم مفعول من احال بمعنى حال، یقال: حال النهر بیننا حیلوله اى: حجز و منع الاتصال، و منه قوله تعالى: «و حیل بینهم و بین ما یشتهون».
و فى القاموس: و کل ما حجز بین شیئین فقد حال بینهما.
و فى نسخه: ابن ادریس: «المحول بینهم»، و هو الموافق للمشهور.
الذى علیه التنزیل، قال تعالى: «و اعلموا ان الله یحول بین المرء و قلبه»، و قال: «و حال بینهما الموج فکان من المغرقین».
و اما احال فلم ینص علیه احد من اهل اللغه، الا ان الروایه المشهوره وردت هنا بلفظ المحال بینهم، و لا معنى له الا ان یکون بمعنى المحول.
قوله علیه السلام: «التارکین لکل معصیتک» ترک الشىء: طرحه و خلاه.
و قال الشهاب الفیومى فى المصباح: ترکت المنزل ترکا: رحلت عنه، و ترکت الرجل: فارقته، ثم استعیر للاسقاط فى المعانى، فقیل: ترک حقه: اذا اسقطه، و ترک رکعه من الصلاه: لم یات بها، فانه اسقاط لما ثبت شرعا، و ترکت البحر ساکنا: لم اغیره عن حاله، انتهى.
و قیل: الترک: الکف عن الفعل المبتدا فى محل القدره علیه.
فقوله علیه السلام: «التارکین لکل معصیتک» لا یجوز ان یکون بمعنى الکافین عنها بعد ارتکابها و المفارقین لها بعد مواصلتها، کما یقتضیه معنى الترک، اذ لا یتصور ارتکاب احد کل معصیه، بل معناه غیر الفاعلین لشى ء من المعاصى، و هذا المعنى للترک شائع فى الاستعمال ایضا.
قال امین الدین الطبرسى: الترک: ضد الاخذ، ینافى الفعل المبتدا فى محل القدره علیه، و یستعمل بمعنى ان لا یفعل، کقوله تعالى: «و ترکهم فى ظلمات» معناه لم یفعل الله لهم النور.
فان قلت قد تقرر فى علم البیان ان کلا اذ وقعت خبر النفى کان النفى موجها الى الشمول خاصه، و افاد بمفهومه الثبوت لبعض الافراد، کقولک: لم آخذ کل الدراهم، فیلزم على هذا ان یکون معنى التارکین لکل معصیتک، التارکین لمجموعها مع ارتکابهم لبعض افرادها، کما ان قولک: لم آخذ کل الدراهم یفید ثبوت الاخذ لبعضها، و هذا المعنى غیر مراد هنا قطعا بل المراد ترک کل فرد من المعصیه.
قلت: الحق ان هذا الحکم اکثرى لاکلى، کما نص علیه سعد التفتازانى فى شرح التلخیص، قال: لانا نجده حیث لا یصلح ان یتعلق الفعل ببعض، کقوله تعالى: «و الله لا یحب کل مختال فخور»، «و الله لا یحب کل کفار اثیم»، «و لا تطع کل حلاف مهین».
و اجاب بعضهم: بان دلاله المفهوم انما یعول علیها عند عدم المعارض، و هو هنا موجود، اذ دل الدلیل على تحریم الاختیال و الفخر و الکفر و الحلف.
و هذا الجواب صالح هنا ایضا، اذ الدلیل اوجب ترک کل فرد من المعصیه، فلا یعول على دلاله المفهوم.
قوله علیه السلام «الساکنین فى جوارک» سکن الدار و فى الدار سکنا- من باب طلب-: حل بها، و الاسم السکنى فانا ساکن.
و جاوره مجاوره و جوارا من باب قاتل، و الاسم الجوار بالفتح و الضم.
و قال الجوهرى: جاورته مجاوره و جوارا و جوارا، و الکسر افصح.
و قال الفارابى فى دیوان الادب فى باب فعال بالکسر: هو الجوار، یقال: هو فى جوار الله، و هو مصدر ایضا فى الاصل، و فى باب فعال بالضم: الجوار لغه فى الجوار، و الکسر افصح، و فى باب فعال بالفتح: هو الجوار.
و بالحرکات الثلاث وردت الروایه فى الدعاء. و السکن فى جوار الله تعالى تمثیل للسلامه من کل آفه و نیل الکرامه بکل خیر، مثل صوره من وقاه الله سبحانه و سلمه من کل مخوف و شمله بفضله و عنایته بصوره من سکن فى جوار ملک عظیم و سید کریم، فهو یقیه و یحفظه من کل سوء و شر رعایه لسکناه فى جواره، و یغشاه بکل خیر و بر کرامه لحلوله فى کنفه، و الله اعلم.
جاء بضمیر الجماعه لاشراک ولده علیه و علیهم السلام فى الدعاء، کما یدل علیه قوله فیما سیاتى: «مثل الذى سالتک لنفسى و لولدى» و جمع بین التوفیق و الرحمه، لان بعض المسوول المشار الیه بذلک متسبب عن التوفیق و بعضه عن محض الرحمه، کما هو ظاهر.
و السعیر: النار.
و قیل: لهبها، لقولهم: خبى سعیرها.
و عن اللحیانى: نار سعیر بغیرهاء اى: مسعوره.
یقال: سعر النار سعرا- من باب نفع-: و اسعرها اسعارا و سعرها تسعیرا: اى اوقدها.
و ختم الدعاء علیه السلام بالسوال لعامه اهل التوحید، من المسلمین و المسلمات و المومنین و المومنات، مثل ما سال لنفسه و لولده فى الدارین.
لما ورد فى الخبر: ان من حق المسلم على المسلم ان یحب له ما یحب لنفسه، و یکره له ما یکره لنفسه.
و فى روایه: یحب المرء المسلم لاخیه ما یحب لاعز اهله، و یکره المرء المسلم لاخیه ما یکره لا عز اهله.
و عن ابى عبدالله علیه السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه و آله: ما من مومن دعا للمومنین و المومنات الا رد الله عز و جل علیه مثل الذى دعالهم به، من کل مومن و مومنه مضى من اول الدهر او هو آت الى یوم القیامه.
و تقدیم المسلمین و المسلمات على المومنین و المومنات رعایه لترتیب الوجود، اذ الاسلام قبل الایمان، فلا یکون العبد مومنا حتى یکون مسلما. و قد تقدم الکلام على الاسلام و الایمان مستوفى، فلیرجع الیه.
و قوله: «فى عاجل الدنیا و آجل الاخره» یحتمل ان یکون متعلقا بقوله: «واعط جمیع المسلمین»، و یحتمل تعلقه بقوله: «سالتک لنفسى».
و الجمله من قوله:«انک قریب مجیب» الى آخره تعلیل لاستدعاء الاجابه و تاکیدها، لغرض کمال قوه یقینه علیه السلام بمضمونها.
و وصفه تعالى بالقریب: تمثیل لکمال علمه بافعال عباده و اقوالهم و اطلاعه على احوالهم بحال من قرب مکانه.
و المجیب: هو الذى یقابل دعاء الداعین بالاجابه، و سوال السائلین بالاسعاف، و ضروره المضطرین بالکفایه، و فیه تلمیح الى قوله تعالى: «و اذا سالک عبادى عنى فانى قریب اجیب دعوه الداع اذا دعان».
و السمیع: هو العالم بالمسموعات.
و قیل: هو الذى لا یعزب عن ادراکه مسموع و ان خفى، یسمع حمد الحامدین فیثیبهم و دعاء الداعین فیجیبهم.
و قال امین الاسلام الطبرسى: هو من کان على صفه یجب لاجلها ان یدرک المسموعات اذا وجدت، و هى ترجع الى کونه تعالى حیا لا آفه به.
و السامع: المدرک، و یوصف القدیم تعالى فى الازل بانه سمیع، و لا یوصف فى الازل بانه سامع، لانه انما یوصف به اذا وجدت المسموعات.
و العلیم: العالم بجمیع الاشیاء ظاهرها و باطنها و دقیقها و جلیلها على اتم ما یمکن، بحیث لا یتصور مشاهده و کشف اظهر منه، و فعیل من ابنیه المبالغه فهو ابلغ من العالم.
قال بعض العلماء: لیس سمعه و علمه تعالى بجارحه، و لا بکیفیه نفسانیه انفعالیه، لیلزم الاشتراک بینه و بین السامعین و العلماء، او بینه و بین اسماعهم و علومهم، بل حقیقه ذاته المقدسه التى هى محض الوجود الذى لا اتم منه، تنکشف له المسموعات و تحضر لدیه المعلومات، و لیس معنى السماع الا حضور صوره المسموع عند قوه ادراکیه تسمى بالسمع او السامعه، و لا العلم الا حضور صوره المعلوم عند قوه علمیه تسمى بالعقل او العاقله، و لیس من شرط السماع ان یکون باله و لا بحلول صوره فى ذات السامع او فى آله منه، بل معناه انکشاف المسموع و حضوره سواء کان بنفسه او بصورته.
و کذا الکلام فى العلم، فان ذاته تعالى سمیع اذ ینکشف عنده المسموعات، و سمع اذ به یقع ذلک الانکشاف لا بامر آخر، و کذا قیاس کونه علیما و علما، انتهى.
و العفو: فعول من العفو، و هو التجاوز عن الذنب و ترک العقاب علیه، و اصله المحو و الطمس، یقال: عفت الریاح الاثر: اذ محته و طمسته.
و الغفور: بمعنى الغفار، و لکنه ینبىء عن نوع مبالغه لا ینبىء عنه الغفار، فان الغفار، مبالغه فى المغفره بالاضافه الى مغفره متکرره مره بعد اخرى، فالفعال ینبىء عن کثره الفعل، و الفعول ینبى عن جودته و کماله و شموله، فهو غفور بمعنى، انه تام الغفران کاملها حتى یبلغ اقصى درجات المغفره.
قال الغزالى و غیره: و فى العفو مبالغه لیست فى الغفور، فان الغفران ینبى ء عن الستر، و العفو ینبى ء عن المحو، و هو ابلغ من الستر، لان ستر الشىء قد یحصل مع بقاء اصله، بخلاف المحو فانه ازالته جمله و راسا. و على هذا، فتقدیمه مع کون القیاس تاخیره رعایه لاسلوب الترقى الى الاعلى، کما فى قولهم: فلان عالم نحریر، و شجاع باسل، و جواد فیاض، لان ما یدل على ازاله اصل الذنب اولى بالتقدیم مما یدل على ستره مع احتمال بقاء اصله.
و الرووف: ذوالرافه و هى شده الرحمه، فهو بمعنى الرحیم مع المبالغه فیه، و تقدیمه علیه مع کونه ابلغ منه، لان تقدیم ما یدل على عظیم النعمه اولى من تقدیم ما یدل على دقیقها.
و قیل: الرافه اخص و الرحمه اعم.
و قوله علیه السلام: «و آتنا فى الدنیا حسنه» الى آخره مر شرحه فى آخر الروضه العشرین، فلیرجع الیه تم.
و الحمد لله رب العالمین و صلى الله على محمد و آله اجمعین، و لله الحمد. تم ضحوه یوم الثلاثاء لعشر بقین من شعبان المکرم سنه ۱۱۰۱.
