محمد بن موسی خوارزمی

محمد بن موسی خوارزمی (حدود ۱۶۴ تا ۲۳۵ هجری)، ریاضیدان و ستاره‌شناس مسلمان ایرانی، در قرن سوم هجری است. شهرت علمی وی مربوط به کارهایی است که در ریاضیات مخصوصا‌ در رشته «جبر» انجام داده، به طوری که هیچ یک از ریاضیدانان قرون وسطی مانند وی در علم ریاضی تأثیر نداشته‌اند.

انگاره‌ای از خوارزمی
نام کامل	محمد بن موسی خوارزمی
زادروز	حدود ۱۶۴ قمری
زادگاه	خوارزم
وفات	۲۳۵ قمری
آثار	الجمع و التفریق، الجبر و المقابله، زیج السند هند، صورة الارض، عمل الاسطرلاب،...

زندگی‌نامه

در تاریخ ولادت «محمد بن موسی خوارزمی»، اتفاق نظر نیست؛ برخی تولدش را حدود سال ۱۶۴ قمری و برخی قبل از ۱۸۵ قمری دانسته اند. همچنین برخی محل ولادت او را خوارزم دانسته اند و برخی گفته اند اجداد خوارزمی احتمالا اهل خوارزم بودند ولی خودش احتمالا از قُطر بُولّی ناحیه‌ای نزدیک بغداد بود.

از زندگی خوارزمی اطلاعات زیادی در دست نیست، ولی آثار او جایگاه والایش را آشکار می‌سازند. خوارزمی در دربار مأمون عباسی بسیار مورد توجه قرار داشته و پیش از ۱۹۸ قمری، و در حالی که مأمون هنوز در مرو (در ترکمنستان فعلی) می‌زیست، به دربار وی وارد شد و سپس همراه وی به بغداد آمد و گویند او را به سرزمین هند فرستادند تا حساب هندی را بیاموزد. خوارزمی پس از آن در دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مأمون بود، مشغول به فعالیت شد و بیشتر از هر چیز بر روی آثار هندی کار می کرد.

محمد بن موسی خوارزمی در مقدمه کتاب جبرش، از خویش تصویر مردی معتقد و متعصب به دین اسلام را معرفی می‌کند.

آثار و تألیفات

آثار خوارزمی در ریاضی

خوارزمی سه کتاب در ریاضی تألیف کرده که به ترتیب تاریخ تألیفشان عبارتند از:

• الجمع و التفریق: در این کتاب به برخی جنبه های حساب محلی پرداخته می شده است. از این کتاب نسخه ای در دسترس نیست.
• الجبر و المقابله: خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت و کتاب «الجبر و المقابله» را نوشته و به مأمون تقدیم نمود. این کتاب درباره ریاضیات مقدماتی و شاید نخستین کتاب جبری باشد که به عربی نوشته شده است. دانش پژوهان بر سر این که چه مقدار از محتوای کتاب از منابع یونانی و هندی و عبری گرفته شده است، اختلاف نظر دارند. خوارزمی در این کتاب به بررسی معادلات درجه دوم و راه حل هایی که تا آن زمان برای آنها بیان شده بود پرداخته و پس از تدوین و تنقیح راه حل ها به اثبات آنها به کمک هندسه پرداخت. پیش از سال ۱۱۴۳ یوهانس تولدویی بخشی از «الجبر و المقابله» را ترجمه نمود و پس از او، رابرت چستری در سال ۱۳۴۵ بخش دیگری را نیز ترجمه کرد. ترجمه او که ترجمه بخش اصلی بود باعث شناساندن دانش جبر به دانشوران اروپایی شد. ترجمه دیگر این اثر خوارزمی متعلق است به گراردوس کرمونایی. این ترجمه ها قرن ها در اروپا مأخذ و مرجع دانشمندان و محققین بود و همین مبدأ بودن این کتاب برای اروپائیان موجب شد که عنوان کتاب او یعنی «الجبرا» در زبان های اروپایی به معنای جبر بکار رود.
• حساب العدد الهندی: اثر ریاضی دیگری که چندی پس از جبر نوشته شد، رساله‌ای است مقدماتی در حساب که ارقام هندی (یا به غلط ارقام عربی) در آن بکار رفته بود و نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) به نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد. قفطی ضمن تحسین این اثر آن را شرح و بسط اثری از هندیان در حساب اعداد دانسته است. این اثر نیز در جریان ترجمه آثار اسلامی به لاتین ترجمه شد و موجب شد که اروپائیان سه سده پس از مسلمانان از نوع جدیدی از حساب آگاه شوند که به سرعت جایگزین شیوه قدیم حساب آنان که از فن چرتکه بهره می جست شد. اروپائیان برای تمایز این روش از روش قبلی نام لاتین الگوریسموس (صورت تحریف شده الخوارزمی) را به کار می بردند که امروزه واژه «الگوریتم» برای نامیدن نوعی حساب و طرحهایی در برنامه نویسی رایانه ای به کار می رود که برگرفته از همان نام لاتین است.

هیئت و نجوم و جغرافیا

• زیج السند هند: اثر دیگری که خوارزمی به مأمون تقدیم نمود زیج السند هند بود. اثر مزبور بر خلاف کتابهائی که بعدها در نجوم اسلامی نوشته شده و مولفین آنها اصل عربی این اثر برجای نمانده است و تنها یک نسخه به زبان لاتین در دسترس می باشد که از نسخه مسلمه مجریطی ریاضی دان و منجم مسلمان که در قرن دهم میلادی (چهارم هجری) در قرطبه کار می کرد ترجمه شده است. و از طریق همین ترجمه و جدولهای طلیطلی بود که برخی از روشهای هندی که مورد استفاده خوارزمی قرار گرفته بود به اروپای غربی راه یافتند.
• کتاب صورة الارض: این کتاب اثری است در زمینه جغرافیا که اندک زمانی بعد از سال ۱۹۵–۱۹۶ نوشته شده است و تقریباً فهرست طول ها و عرض های همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می‌شود. این اثر که احتمالاٌ مبتنی بر نقشه جهان نمای مأمون است (که شاید خود خوارزمی هم در تهیه آن کار کرده باشد)، به نوبه خود مبتنی بر جغرافیای بطلمیوسی بود. این کتاب از بعضی جهات دقیق‌تر از اثر بطلمیوس بود، خاصه در قلمرو اسلام.
• مقاله استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم: این اثر برجای مانده از خوارزمی، رساله کوتاهی است درباره تقویم یهود است و قواعدی را برای طول متوسط ماه و خورشید بر مبنای این تقویم برای تعیین نخستین روز سال در بردارد همچنین مطالبی در مورد دوره کبیسه گیری نوزده ساله قمری، تاریخ خلق آدم، مبداء گاه شماری سلوکی (ذوالقرنی) و مقایسه مقارنه ها و مقابله های ماه و خورشید بر اساس گاه شماری یهودی دارد.
• کتابهایی راجع به اسطرلاب: خوارزمی دو کتاب راجع به اسطرلاب نوشته است. یکی کتاب «عمل الاسطرلاب» درباره چگونگی ساختن اسطرلاب و دیگری «العمل بالاسطرلاب» درباره چگونگی به کار بردن اسطرلاب. در این دو اثر از حل مسائل نجومی گوناگون به وسیله اسطرلات سخن رفته است. مثلا” تعیین ارتفاع خورشید و طول و عرض جغرافیایی نقطه ای از زمین.
• کتاب الرخامه: این کتاب در مورد ساعت آفتابی افقی و تعیین اوقات نماز بوده است که بعدها اساس و پایه محاسبات مثلثات کروی قرار گرفت.

کتابی در تاریخ

• کتاب التاریخ خوارزمی موجود نیست، ولی چند مورخ از او به عنوان «مرجعی معتبر» برای حوادث دوره اسلامی نقل کرده‌اند. با توجه به نقل قولهای صورت گرفته از این اثر به نظر می رسد که خوارزمی در آن (همچون معاصرش ابومعشر بلخی) با رویکرد احکام نجومی به رویدادهای تاریخی توجه داشته است.

نقش خوارزمی در پیشرفت دانش ها

ویل دورانت درباره او می‌نویسد، خورازمی در واقع در پنج دانش ادای سهم کرده است:

• ارقام موسوم به هندی را وارد جهان اسلام کرده است.
• جدول‌های نجومی را تکمیل کرده است.
• قدیمی‌ترین جدول‌های مثلثات شناخته شده را تنظیم کرده است.
• اولین دائره المعارف جغرافیایی جهان را با همکاری ۶۹ عالم دیگر (عالمان دربار مامون) نوشته است.
• در کتاب «حساب جمع و معادله» راه حل‌های تحلیلی و هندسی برای معادلات وضع کرده است.

نخستین جدول های سینوسی را خوارزرمی تنظیم كرد.

خوارزمی در نظر پژوهشگران غربی

• آریستید مار، پژوهشگر برجسته‌ی فرانسوی (در قرن ۱۹ میلادی) درباره‌ی خوارزمی می‌گوید: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان انکار کرد و آن این است که محمد بن موسی خوارزمی، معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.»
• جُرج سارتُن، پژوهشگر آمریکایی در کتاب مشهور خود، به نام «مقدمه بر تاریخ علم»، آورده است: «خوارزمی بزرگترین ریاضی‌دان عصر خود، و در صورت در نظر گرفته شدن همه‌ی جوانب، یکی از بزرگترین ریاضی‌دانان همه‌ی اعصار به شمار می‌آید.» او خوارزمی را یکی از بنیانگذاران آنالیز یا جبر به صورتی جدا از هندسه دانسته است، زیرا کتاب جبر و مقابله حل آنالیزی معادلات درجه‌ی اول و دوم را در بر دارد. سارتن به همین جهت نیمه‌ی اول قرن نهم میلادی را عصر خوارزمی نامیده و فصلی از کتاب خود را به نام او مزیّن‏‏‏‎ ساخته است.
• آیلْهارد ویدِمان، پژوهشگر مشهور آلمانی اواخر سده‌ی ۱۹ و اوائل سده‌ی ۲۰ میلادی، خوارزمی را یک نابغه و دارای شخصیت علمی ممتاز خوانده است.
• اسمیت نیز در تاریخ ریاضیات خود، وی را بزرگ‌ترین ریاضی‌دان دربار مأمون به‌ شمار آورده است.

وفات و بزرگداشت خوارزمی

محمد خوارزمی در حدود سال ۲۳۲ هجری قمری (مطابق با ۸۴۸ میلادی) درگذشت. سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) سال ۱۹۸۳ میلادی مطابق با ۱۳۶۲ هجری شمسی را به عنوان هزار و صد و پنجاهمین سال وفات خوارزمی برگزید و از کشورهای عضو سازمان یونسکو خواست که در این سال به یاد خوارزمی، بنیانگذار فن جبر و واسطه غیر مستقیم پیوند ریاضیات هندی با ریاضیات یونانی در قلمرو دانش و فرهنگ اسلامی، مراسم بزرگداشت برای او برگزار کنند.

در ایران مجموعه مقالات ارائه شده به کنگره، به صورت یادنامه ای جامع به همت کمیسیون ملی یونسکو و همکاری مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی منتشر گردید. همچنین یادنامه‌ای به زبان روسی در ۲۶۰ صفحه و مشتمل بر ۱۶ مقاله در مسکو منتشر شده است.

منابع

• سعید آزرمی؛ آشنایی با دانشمندان مسلمان محمد بن موسی خوارزمی، ماهنامه تربیت، مهر ۱۳۶۹، شماره ۵۱.
• یونس کرامتی، نخستین گام‌های جبر، نشر اهل قلم.
• دانشنامه جهان اسلام، ج۱۶، مدخل " خوارزمی، محمد بن موسی" از احمد جبار و حمیدرضا گیاهی یزدی.
• دانشنامه رشد، مقاله خوارزمی، بازیابی: ۹ دی ماه ۱۳۹۱.
• نگاهی دیگر به زیج خوارزمی، بنوفان دالن.
• مترجم: کنعانی، ناصر؛ آینه میراث، دوره جدید، بهار ۱۳۸۴ - شماره ۲۸ (۷۹ تا ۱۶۶)در دسترس در نور مگز، بازیابی: ۲۱ اسفند ۱۳۹۵.
• کرامتی، یونس؛ تاریخچه ی خوارزمی پژوهی در غرب از ۱۱۲۶ م تاکنون بخش نخست: الجبر و المقابله، فصلنامه نقد کتاب ایران و اسلام، بهار و تابستان ۱۳۹۳ - شماره ۱، در دسترس در سایت نور مگز.
• احمد جعفری نائینی، یادنامه محمد بن موسی خوارزمی، مقاله محمد بن موسی خوارزمی و آثار او.
• «پیشینیان فرهیخته: خوارزمی»، کتاب ماه علوم و فنون ۲، ش. ۱۱۸ (مهر ۱۳۸۸): ۴۰.